Саясаттану – бұл саясат әлемі, саяси шындық, саяси процестер туралы ғылым. Саясаттану саясатты оның мәні мен көрінісінде зерттейді. Саясаттану ғылымында саяси зерттеулердің екі негізгі деңгейі бар: теориялық және қолданбалы. Теориялық деңгей саясатты қоғамдық өмірдің белгілі бір саласы ретінде өзіне тән қарама-қайшылықтармен, заңдылықтармен зерттейтіндігімен сипатталады. Теориялық саясаттану саяси өмірді зерттейді, ғылыми мәселелерді шешеді, саяси даму процестерін түсіндіреді, саясаттану тұжырымдамалық аппаратын жасайды.

Қолданбалы деңгей саясатты мемлекеттік институттардың, партиялардың, қозғалыстардың және басқа субъектілердің ерікті ұмтылыстарының нақты қиылысы ретінде зерттейді, қазіргі саяси практиканың өзекті мәселелерін шешудің әдістері мен тәсілдерін әзірлейді, практикалық саяси мәселелерді шешуге бағытталған. Кез-келген саяси тұжырымдамалар, негізінен, кейбір практикалық міндеттерді шешуге бағытталған. Басқаша айтқанда: қолданбалы саясаттану – бұл теориялық модельдердің, әдіснамалық принциптердің, зерттеу әдістері мен процедураларының, сондай-ақ саясаттану технологияларының, практикалық қолдануға, нақты саяси нәтижеге қол жеткізуге бағытталған нақты ұсыныстар бағдарламаларының жиынтығы.

Егер біз мемлекеттіліктің қалыптасуының ежелгі кезеңіне жүгінетін болсақ, онда сол кезеңде адамдардың саяси көзқарастары мемлекеттік басқаруды жетілдіруге, билік субъектілерінің беделін нығайтуға және қоғамның бірлігіне қол жеткізуге бағытталғанын көреміз.

Бірте-бірте, қоғамның саяси өмірі күрделене түскен сайын, қоғам құрылымының өзгеруі, тығыз сыртқы қатынастардың орнатылуы, саяси зерттеулерде көбінесе нақты шындықтан алшақ болатын жалпы, теориялық идеялармен қатар, білім қалыптаса бастайды, олар практикалық фактілер мен саяси өмірдегі өзгерістерді зерттеуге және шешуге тікелей бағытталған. Ал олар өз кезеінде тікелей қолданбалы саясаттану саласын анықтады.

Қазіргі Қазақстанның саяси кеңістігінде саяси тұрғыдан неғұрлым ортақ мақсаттар мен міндеттер:

- мемлекет немесе саяси қайраткердің беделін нығайту;

- көпшілік санасында олардың тартымды бейнесін құрастыру арқылы мемлекеттік мекеменің, саяси партияның, қоғамдық ұйымның қызметі үшін қолайлы жағдайлар жасау;

- мемлекеттік немесе саяси бағдарламаны, саяси жобаны қолдаушылар санын кеңейту;

- халықтың электоралды қалауын қалыптастыру;

- саяси қарсыластарға, сондай-ақ саяси қақтығыстардағы қарсыластарға әсертигізу;

- мемлекеттік шешім қабылдайтын тұлғаларға ықпал ету;

- саяси қолдау үшін көпшілікті жұмылдыру, мобилизациялау.

Қолданбалы саясаттану – бұл практикалық мәселелерді шешуге тікелей бағытталған саясаттану ғылымының құрамдас бөлігі және сонымен бірге нақты деңгейі, оның негізгі мақсаты белгілі бір субъектілерге олардың қызметінің тиімділігін арттыру үшін нақты ұсыныстар мен қысқа мерзімді болжамдарды қалыптастыру болып табылады. Демек, қолданбалы саяси зерттеудің мақсаты –қатаң белгіленген уақыт шеңберіндегі саяси процестер субъектілерінің алдында тұрған өткір мәселелерді шешу. Қолданбалы саясаттанудың басты пәні – оның байланыстары мен қатынастарының барлық алуан түрлілігіндегі нақты саяси жағдай. Қолданбалы саясаттану объектісі қазіргі саяси практикадағы нақты проблемалық жағдайлар болып табылады, оларды шешу қоғам үшін өте маңызды және оны қысқа мерзімде табу қажет.

Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, қолданбалы саясаттанудың зерттеу саласы теориялық саясаттанумен салыстырғанда әлдеқайда тар екендігі және негізінен белгілі бір мемлекеттердің, партиялардың, мүдделі топтар мен азаматтардың іс-әрекетінің әртүрлі аспектілерімен байланысты екендігі және белгілі бір уақыт контекстінде қарастырылатыны түсінікті. Сондықтан қолданбалы саясаттану негізгі саяси ғылымның – саясат теориясының барлық теориялық тұжырымдары мен ережелерін қолдана бермейді. Мысалы, биліктің мәні, демократия, саяси дамудың өлшемдері және т.б. туралы философиялық сұрақтар, әдетте, оның тақырыбынан тыс. Бірақ әртүрлі әлеуметтік қақтығыстарды реттеу және шешу, шешім қабылдау, келіссөздер жүргізу, сайлау науқандарын ұйымдастыру, халықтың саяси мәдениетінің деңгейін анықтау процестері саяси биліктің жұмыс істеу процесі үшін маңызды практикалық әсері бар және қазіргі уақытта мұқият, жан-жақты саяси зерттеулердің объектілері болып табылады.

Барлық дерлік қолданбалы саяси зерттеулер саясат теориясы аясында жасалған барлық тұжырымдар мен ережелерді белсенді қолданады, олар жеке саяси жүйелердің ерекшеліктерін, билеуші және оппозициялық элиталардың белгілі бір қасиеттерін анықтауға, шешімдердің фазалары мен кезеңдерін сипаттауға ықпал етеді және т.б. осылайша қазіргі саяси жағдайды жақсы түсінуге көмектеседі. Саяси оқиғалар мен жағдайларда көптеген түрлі факторлардың әсері көрінетіні белгілі, сондықтан қолданбалы зерттеулер саласында саяси білімнің пәнаралық сипаты психологиялық, экономикалық, мәдени, діни, географиялық және басқа детерминанттардың нақты оқиғаларға әсерін көрсететін айқын көрінеді. Демек, жалпы және қолданбалы саясаттану зерттеу объектісі немесе әдісі бойынша ғана емес, сонымен бірге олардың алдына қойған мақсаты бойынша да ерекшеленеді: ғылыми немесе практикалық міндеттер әр жағдайда шешіледі.

Қолданбалы саясаттану зерттеулерінің соңғы өнімі теориялық, дерексіз ережелер емес, саяси процестің белгілі бір қатысушыларына практикалық кеңестер мен ұсыныстар, белгілі бір әдістер мен тәсілдердің артықшылықтарын дәлелдеу, саяси оқиғалардың жағдайы мен сипатының маңызды параметрлері мен сипаттамалары, өмірдің белгілі бір салаларындағы жағдайдың дамуының қысқа мерзімді болжамдары. Қолданбалы саясаттануда ең бастысы – білімнің өсуіне емес, практикалық пайдаға бағдарлану. Қолданбалы саясаттану әрқашан проблемалық түрде «бағдарланған» немесе «тапсырыс берушіге, клиентке бағытталған».

Қолданбалы саясаттанудың міндеттері мен мүмкіндіктерінің ерекшеліктерін ескере отырып, зерттеушілер, әдетте, саяси элитаның өкілдеріне, саяси процестерді басқару саласында нақты билікке ие және нақты саясатты тікелей анықтайтын адамдарға өз тұжырымдарын, жалпыламаларын ұсынады.

Қолданбалы саясаттану бойынша ұсыныстар, әдетте, қолданыстағы заңдарға сәйкес тұжырымдалады, бірақ саяси шындық практикасы осы қағиданы бұзудың мысалдарына бай. Қолданбалы саясаттану тұжырымдарының саяси тұрақтылықты сақтау (немесе бұзу) мақсатында қоғамдық пікірдің типтік ұстанымдарын күшейтуге (немесе жоюға) немесе белгілі бір саяси процестерге белгілі бір бағыт беруге бағытталуы мүмкін екенін нақты түсіну қажет. Мысал ретінде сайлау қарсаңында халықтың әлеуметтік сауалнамаларының нәтижелерін белгілі бір партияның, кандидаттың пайдасына немесе керісінше бұл азаматтарды басқа үміткерден аластату үшін жиі қолданылатын жарияланымдар болуы мүмкін.

Қолданбалы саясаттану пәнінің субъектісі маңызды мәселе болып табылады. Қолданбалы саясаттанудың субъектілері, әзірлеушілері аналитиктер, сарапшылар, саяси қайраткерлердің кеңесшілері, партия аппараттарының қызметкерлері, жарнама, қоғаммен байланыс және басқа адамдар сияқты теоретиктер емес. Яғни, қолданбалы саясаттану міндеттерін көшбасшылардың немесе бүкіл басқару органдарының саяси желісін дамытумен, билік шешімдерін қабылдаумен тікелей байланысты адамдар шешеді. Барлық дерлік елдерде стратегиялық зерттеулердің арнайы институттары, Аналитикалық орталықтар, сараптамалық кеңестер және басқа да құрылымдар бар, олардың қызметкерлері белгілі бір саяси шешімдерді қабылдау бойынша ұсыныстар жасайды. Дәл осы ұйымдарда мемлекеттік басқару құрылымдары, партиялар, қысым топтары, көшбасшылар және т.б. үшін тиісті материалдар, анықтамалар, құжаттар дайындалады.

Қазіргі әлемде халықаралық қатынастар деңгейінде осындай мәселелерді шешетін ұйымдар бар.

Қолданбалы саясаттану мамандарының жинақталған және тәжірибе жүзінде дәлелденген тұжырымдары көп жағдайда саяси зерттеулер нәтижелерін тиісті теориялық жалпылау үшін, содан кейін теориялық саясаттану ережелерін тұжырымдау үшін негіз болып табылады. Мысал ретінде саясаттанушылардың қазіргі жағдайдағы ықтимал ядролық қақтығыстардың салдарын модельдеу нәтижелерінің тиісті қорытындыларын келтіруге болады. Зерттеу нәтижелері бірқатар саяси мақсаттарға, атап айтқанда ядролық қаруы бар елдердің геосаяси мақсаттарына қол жеткізу үшін әскери күшті пайдалану мүмкін еместігі туралы тезисті негіздеді.

Осылайша, қолданбалы саясаттану практикалық мәселелерді шешуге тікелей бағытталған саясаттану ғылымының ажырамас бөлігі және сонымен бірге белгілі бір деңгейі болып табылады. Оның негізгі мақсаты, ең алдымен, белгілі бір саяси субъектілерге олардың қызметінің тиімділігін арттыру үшін нақты ұсыныстар мен қысқа мерзімді болжамдарды қалыптастыру болып табылады. Сонымен бірге, қолданбалы саясаттану объект ретінде өткір жағдайларға ие және сонымен қатар саяси процеске белсенді қатысады, яғни трансформациялық принцип ретінде ол негізінен іргелі зерттеулер үшін материалды жеткізуші болып табылады. Қолданбалы саясаттану қоғамның саяси өміріндегі өзгерістерге айтарлықтай әсер етеді, яғни теориялық саясаттану объектісін ішінара қалыптастырады.

Саясаттанудың дүниетанымдық және әдіснамалық негізі саясат туралы философиялық және жалпы теориялық идеялардың жиынтығы болып табылады, оны талдауда, саяси танымның тәсілдері мен бағыттарында жинақталған. Қазіргі саясаттануда саяси өмірді талдаудың әртүрлі әдіснамалық тұжырымдамалары бар. Олардың барлығы шындықтың объективті көрінісін талап етеді. Объективті шындықсыз ғылым жоқ. Зерттеуші саяси құбылыстарды түсіндіруге қандай философиялық тұрғыдан жүгінсе де, ол объективті білімге ұмтылады. Көптеген саясаттанушылар белгілі бір саяси тәртіптің дұрыстығын негіздеу міндетіне тап болғанын айтады. Бұл нәтижесінде қалыптасқан саяси тәртіп құндылықтарының объективті маңыздылығын жоққа шығарады. Саяси әлемнің ғылыми білімінің негізін бұзатын барлық саяси құндылықтардың салыстырмалылығы ғана баса айтылған.

Саяси өмірді объективті білудегі қиындықтар зерттеушінің қоршаған саяси ортаның әсерінен көрінеді. Теоретиктің практикалық саясаттан бөлінуі саяси құбылыстарды білуге теріс әсер етеді. Оқшаулану көбінесе зерттеушіні шындық туралы қате түсінікке алып келеді, оның пікірлерінің негізсіз радикалдығын тудырады және әртүрлі иллюзияларға негіз жасайды.

Көптеген саясаттанушылар саясаттануда оның зерттеуінің әлеуметтік мүдделермен шарттылығын және осыдан туындайтын танымдық және бағалау сәттерінің өзара байланысын көреді. Басқаша айтқанда, мәселе көтеріледі – теориялық түсінік пен саясаттану саласындағы нормативтік-құндылық тәсілінің арақатынасы.

Кез-келген ғылыми түсіндіру құбылыстардың мәнін ашуды, олардың мағынасы мен мәнің түсіндіруді қамтиды және, әрине, тақырыптың ізін қалдырады, яғни ол формада субъективті болады. Сонымен бірге, саясаттану әдебиетінде субъективті және объективті түсіндірулер саяси танымның ажырамас жақтарын құрайтын түсіндірме түрлері ретінде ерекшеленеді.

Объективті түсіндіру саяси іс-әрекеттің объективті нәтижелерін талдау арқылы саяси шындықтың әртүрлі байланыстарын анықтауды қамтиды. Мысалы, саяси партиялардың мәні мен функцияларын түсіндіру олардың бағдарламалық мәлімдемелері, ұрандары мен өзін-өзі бағалауы негізінде жүзеге асырылмайды. Саясаттанушылар, ең алдымен, осы партиялардың нақты әрекеттерінен туындайды, партияның қандай әлеуметтік топтарының немесе аймақтарының мүдделері үшін әрекет ететінін бағалайды.

Субъективті түсіндіру дегеніміз – саяси субъектінің қарым-қатынасы, оның пікірі, ұстанымы, қызығушылығы призмасы арқылы саяси шындықтағы қатынастар мен өзара әрекеттесуді талдау. Құндылық-нормативтік тәсіл саяси құбылыстарды түсіндіруде субъективті түсіндірудің мазмұнын құрайды. Бұл тәсілмен саяси шындықты талдау, мейлі ол мемлекеттің немесе партиялардың саясаты болсын, саяси көшбасшының қызметі немесе бұқараның саяси мінез-құлқы болсын, белгілі бір құндылықтар тұрғысынан жүзеге асырылады және олардың терең, дүниетанымдық негіздері нақтыланады. Мұндағы білімнің объективтілігі құндылықтардың сипатына байланысты. Белгілі неміс ғалымы М. Вебер саяси бағалау мен саяси құрылымдар мен партиялық ұстанымдарды ғылыми талдау арасындағы айтарлықтай айырмашылықты үнемі атап өтті. Сондықтан ол университеттің сабақтарын саясаттандыруға қарсы болды.

Маңызды әлеуметтік құбылыстарды оларға баға берместен зерттеу мүмкін емес екені анық, бірақ бұл бағалау объективті фактілерді адал талдаудан туындауы керек, бірақ оның алдында болмауы керек. Саяси процестер мен құбылыстарды объективті білу, олардың мәнін терең түсіну саясаттанушы-зерттеушіден де, саяси ғылымды зерттеушіден де саяси оқиғаларды нарықтық, субъективті бағалаудан, кез-келген саяси және насихаттық тұжырымдардан алыстауды талап етеді.

Саяси білімнің объективтілігі мен оның партиялылығы, саяси бағалау проблемалары ажыратылуы керек. Біріншісі гносеологиялық және саясат теориясына қатысты пайымдауларға жатады. Екіншісі-саяси доктринаны, оның саяси негіздерін талдаудың қажетті элементі.

Белгілі бір саяси жүйенің мәнін, әртүрлі саяси процестердің сипатын әлеуметтік фактордың саяси саласына, оның ішінде, әрине, әлеуметтік топтар мен топтардың әлеуметтік мүдделеріне әсерін талдамай түсіндіруге болмайды. Белгілі бір саяси жағдайды саяси ойлаудың маңызды элементі ретінде талдау міндетті түрде таптар мен басқа да әлеуметтік топтардың, саяси билікке, олардың саяси белсенділігіне, консервативті, радикалды, авангардтық, центристік немесе кез-келген басқа саяси ұстанымға қатынасын анықтауды қамтиды.

Барлық елдерде саясаттанушылар әртүрлі саяси құбылыстар мен процестерді нақты зерттеуді барлық белгілі әлеуметтанулық әдістердің көмегімен жүзеге асырады. Бірақ сонымен бірге сауалнамалар басым рөл атқарады, өйткені олар азаматтардың саяси институттардың қызметіне, сондай-ақ олардың негізіндегі құндылықтарға субъективті қатынасын анықтауға мүмкіндік береді.

 

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар

 

1. Неліктен соңғы онжылдықтарда қолданбалы саясаттану зерттеулеріне деген қызығушылық күрт өсті?
2. Мүдделі топтары елдің ішкі және сыртқы саясатына қалай әсер етеді?
3. Неліктен кейбір азаматтар саясатқа белсенді қатысады, ал басқалары оған мүлдем бей-жай қарайды?
4. Саясаттану негізінде алынған білім қаншалықты маңызды?
5. Ғылыми мәліметтерден басқа саясат туралы білімнің қандай көздері бар?
6. Саяси қатынастарды ғылыми зерттеудің мәні неде?
7. Саяси ғылым мен этикалық немесе діни ойдың айырмашылықтары бар ма?

 

Талқылауға арналған сұрақтар

 

1. Іргелі және қолданбалы саясаттану дамуының бірнеше жуық тақырыптарын тұжырымдаңыз. Зерттеу процесін қалай ұйымдастырар едіңіз?
2. Сіздің ойыңызша, әлемдік саясаттың өзекті мәселелерінің қайсысы терең қолданбалы дамуды қажет етеді?
3. Сіздің ойыңызша, қазақстандық саясаттың өзекті мәселелерінің қайсысы терең қолданбалы игеруді талап етеді?
4. Саясатты зерттеу саласындағы әртүрлі теориялардың негізгі айырмашылықтары саяси әлемнің табиғатына (онтология) және осы әлем туралы әлем білімінің сипаттамаларына (эпистемология) қатысты. Онтология саласына іргелі сұрақтар жатады, мысалы: саяси шындықтың өзіндік мәні бар ма немесе ол субъективті, мәні бойынша, адамдардың жаратылысы. Бұл тәсілдің ең радикалды жақтаушылары саясатты объективті және адам идеяларынан тәуелсіз әлеуметтік болмыс саласы ретінде түсіндіреді, іс жүзінде ол мен табиғи орта арасында тең белгі қояды. Қарама-қарсы онтологиялық полюсте ішкі саясат пен халықаралық қатынастар негізінен адамдар құратын және бөлісетін идеялар немесе ұғымдар деп тұжырымдайтын идеалистердің көзқарастары бар. Сіз кімнің көзқарасын қолдайсыз? Өз пікірінізді айта біліңіз.