Ағза және орта

Жердегі экологиялық қауымдастықтардың орналасуы ашық аймақты құрайды, ол жылу жағдайларының өзгеруіне байланысты (ең алдымен күн энергиясының түсуі) әртүрлі кеңістікте. Табиғи аймақтар кеңістіктік бағытта созылып, мередиан қозғалысымен бір-бірін ауыстырады. Өзіндік, жоғары, аймақтық таулы жүйеде қалыптасады; әлемдік мұхитта экологиялық қауымдастықтың ауысуы тереңінен жақсы көрінеді. Табиғи аймақтар ареал түсінігімен тығыз байланысты – ол ағзаның түрінің таралу облысын көрсетеді. Жер бетіндегі биогеоценоздың таралуы туралы заңдылықтарды биогеография оқытады.

Құрлық жерлер 13 негізгі белдеулерге бөлінген: арктикалық және антарктидалық, субарктикалық және субантарктидалық, қалыпты солтүстік және оңтүстік, солтүстік және оңтүстік субтропиктік, солтүстік және оңтүстік тропиктік, солтүстік және оңтүстік субэкваторлық, экваторлық.

Негізгі биогеографиялық құрғақ аймақтарды қарастырайық. Арктикалық шөлдердің жануарлары теңізбен тікелей байланысты – олар ақ аюлар, ал Антарктидада – пингвиндер.

Арктиканың оңтүстігіне қарай тундра орналасқан (фин. tunturi «ормансыз көтерілу»); Оңтүстік жартышарда тундра тек кейбір субантарктидалық аралдарда берілген. Суық климат пен топырақта мүктерді, қыналарды, шөптесін өсімдіктер мен бұталарды кездестіруге болады. Оңтүстікке қарай аздаған ағаштар кездеседі (мысалы, ергежейлі қайың), және тундра ормантундрасымен жалғасады. Тундраның фаунасы біркелкі және аз: солтүстік бұғылар, құндыздар, леммингалар и дала тышқандары, сонымен қатар құстардың әртүрлі түрлері кездеседі. Жәндіктерден масаларды көптеп кездестіруге болады.

Оңтүстік ормандытундра шектеулі аймақтап басталады; бірінші қылқанжапырақтылар (тайга), содан соң - аралас, (Оңтүстік белдеулерді әлемдік мұхит жауып жатыр). Ірі ағаштардың түрлері - қарағай, шырша, кедр, оңтүстікке қарай - емен, қайың кездеседі. Жануарлар арасында жыртқыштар (қасқыр, түлкі, аю), мүйізділер (бұғы, қабан), сайрағыш құстар, жәндіктердің жеке топтары.

Шектеулі ормандарды ормандыжазық дала және жазқы дала ауыстырады. Климаты жылы және құрғақ, топырағы қарашірікті және каштанды. Астықтұқымдастары, жануарлардан – кеміргіштер, жыртқыштар (қасқыр, түлкі), жыртқыш құстар (бүркіт), бауырмен жорғалаушылар (жыландар), қоңыздар. Жазық дала АҚШ Орталық Батысда,Украинада, Поволжьеде және Қазақстанда. Шектеулі жартылай шөлді және шөлейт жерлер (Орталық Азия, Оңтүстік Американың бөлігі және Аргентина). Шөлді жерлерді сулар кездеспейді, кейбір жерлерде ірі өзендер кездеседі (Хуанхэ, Сырдарья, Амударья).

Экваторға жақындай келе шектеулі белдеу субтропикке ауысады. Субтропиктің жануарлар әлемі тропикалық түрлердің шектеуші түрлермен араласуына әкеледі. Тропикалық ылғалды ормандар (Оңтүстік Флорида, Вест-Индия, Оңтүстік Америка, Мадагаскар, Шығыс Австралия). Ірі жануарлардың көпшілік түрі жойылған. Батыс Индостан, Шығыс Австралия, Оңтүстік Америкдағы бассейн Паран және Оңтүстік Африка – құрғақ тропикалық саванна. Тропикалық белдеудің аумақты аймағы – шөл болып саналады (Сахара, Аравия шөлі, Пакистан, Орталық Австралия, Батыс Калифорния, Калахар, Намиб, Атакам).

Құрғақ аудандарды саванналар алмастырады (Оңтүстік-Шығыс Бразилия, Орталық-Шығыс Африка, Солтүстік Австралияның орталық аудандары, Индостана және Үнді Қытай ). Субэкваторлы белдеудің жануарлар әлеміне – күйіс қайратын қосмүйізділер, жыртқыштар, кеміргіштер, термиттер.

Экваторлы белдеуге экватор жақындау орналасқан (Амазонка бассейні, Орталық Африка, Индонезия). Жауын-шашынның көп түсуі және жоғары температура, сонымен қатар мәңгі жасыл орманның болуы (Оңтүстік Америкада ондай орманды гиле деп атайды). Экваторлы белдеуде – жануарлар мен өсімдіктердің түрі көптеп кездеседі.

Табиға аймақтар әртүрлі материктерде кездеседі,бірақта ормандар мен таулар, жазық далалар мен шөлдер әртүрлі континенттерде өз ерекшеліктерін көрсетеді. Осы табиғи аймақтағы өсімдіктер мен жануарлар басқаларға қарағанда өзгеше болып келеді. Биогеографияда алты биогеографиялық облыстарды бөледі:

- Палеарктикалық облысы (Евразия, Солтүстік Африка);

- Арктикалық емес облыс (Солтүстік Америка және Гренландия);

- Шығыс облысы (Индостан және Үнді қытай, Малай архипелагы);

- Неотропикалық облыс (Орталық және оңтүстік Америка);

- Эфиопия облысы (барлық Африка);

- Австралия облысы (Австралия және Океания).

Тірі ағзалар тек құрлықты ғана толтырып қоймайәлемдік мұхиттада өмір сүреді. Мұхитта он мыңдағы өсімдіктер мен жүз мыңдаған жануарлар өмір сүреді. Әлемдік мұхитта өсімдіктер мен жануарлардың екі күшті бір-бірінен айырмашылығы бар пелагиаль (судың беткі қабаты) мен бенталь (мұхиттың түбі) бар.

Пелагиальды ағзалар пассивті жүзетін және активті жүзетіндер деп бөлінеді. Пассивті жүзетіндерге (плейстон: саргасов балдырлары ж.т.б.) планктон-судың ағысымен және судың ағысына қарсы (нектон: балықтар, кальмарлар ж.т.б).

Өсімдіктекті пелагиалды организмдерге (фитопланктон: оған жасыл және диотомды балдырлар жатады) – негізгі продуценттер. Зоопланктон (шаянтәрізділер, қарапайымдылар, маржандар, жануарлардың дернәсілдері)оларды ең тереңдікте де кездестіруге болады.

Судың түбінде өмірсүрушілер-бентос. Өсімдіктердің ішінде қоңыр, қызыл, диотомды және жасыл балдырлар кездеседі. Сонымен қатар шөптесін өсімдіктерде кездеседі (қамыс, элодея ж.т.б). Теңіз зообентосында фораминифералар, маржанды полиптар кездеседі.

Модуль бойынша тәжірибелік жұмыс

1.Қоршаған ортаны әр түрлі мемлекеттерге қорғау және халықаралық қызметтік байланыстың маңызы

2.Өндірістің дамуы және қоршаған ортаға түсетін әсер

3.Табиғи жер ресурстарының сипаттамасы: литосфера, атмосфера, гидросфера және оларды өндіріс үшін пайдалану