Кез-келген жәндікте жыртқыштар, паразиттер және паразитоидтар бар, олар табиғатта оның санын шектейді. Адам зиянды жәндіктердің популяциясын басу үшін оларды қолданудың әртүрлі әдістерін қолданады. Бұл салада өте кең және кейбір жағдайларда сәтті тәжірибе жинақталған.

Зиянкестерді биологиялық басу бағдарламаларының сәттілігі немесе сәтсіздігі көбіне байланысты болатын қандай қажетті қасиеттерге «пайдалы» ағза ие болуы керек?

Ең алдымен, пайдалы ағзалардың, әсіресе жергілікті немесе әкелінген зиянкестерге қарсы күресуге арналған шетелдік ағзалардың экологиялық үйлесімділігін ескеру қажет.

Энтомофагтардың тиімділігі көбінесе суыққа, кептіруге, ыстыққа және т. б. сезімталдыққа байланысты иесінің ареалының шекарасына жақын жерде азаяды, сондықтан иесімен қатар осы жағдайларға төтеп бере алатын түрді қатаң таңдау керек. Экологиялық реакциялардағы айырмашылық пайдалы жергілікті түрлердің тиімділігін шектейтін маңызды фактор болуы мүмкін және оларды сәтті реттеуші агенттерге айналдыру үшін кейде қоршаған орта жағдайларын өзгерту қажет болуы мүмкін.

Экологиялық үйлесімділік тұжырымдамасына жақын пайдалы организмдердің иелерімен бір мекендейтін жерде шоғырлануын білдіретін уақытша үйлесімділік ұғымы, яғни оларды бір уақытта осы мекендейтін жерде азайту мүмкіндігі.

Егер кеңістікте немесе уақыт кезеңдерінде иесі шабуылдан жасыра алатын болса, табиғи жаулардың пайдасы айтарлықтай төмендеуі мүмкін.

Зиянкестер мен оның табиғи жауларының бір уақытта бір жерде болуы жеткіліксіз, сонымен қатар олардың өмірлік циклдерін үйлестіру қажет. Егер паразитоид көктемде зиянкестерге қарағанда ертерек пайда болса, оған қосымша иесінің популяциясы берілуі мүмкін. Қосымша иелер паразитоидтар үшін резерват рөлін атқарады, олар кейінірек пайда болған зиянкестерге-иесіне шабуыл жасайды.

Паразитоид пен иесінің кездесушілігін жасанды түрде үйлестірудің тағы бір тәсілі – пайдалы жәндіктерді мезгілді толтыратын шығарылым әдісі.

Зиянкестерді сәтті басу жағдайына тән тұрақты жағдайдағы энтомофагтың әсері көбінесе энтомофагтың популяцияның төмен тығыздығында иесін табу қабілетіне байланысты. Пайдаланылатын энтомофагтың репродуктивті потенциалы жоғары болуы керек. Бұл генерацияның қысқа уақытымен немесе жоғары өсімталдығымен немесе екеуімен де қамтамасыз етіледі.

Ең дұрысы, пайдалы жәндіктер жоғары репродуктивті потенциалға және жақсы іздеу қабілетіне ие болуы керек, бірақ зиянкестердің тығыздығы төмен болғандықтан, репродуктивті потенциал сирек қолданылады және жоғары іздеу белсенділігі басты сипатқа ие болады.

Енгізілген түрдің сәтті және тиімді қызметі оның қоныс аудару қабілетіне байланысты, бұл оның экологиялық бейімделуімен және иесін табу қабілетімен тығыз байланысты. Ең дұрысы, пайдалы ағзаның бір немесе бірнеше шектеулі енгізілімдерін жасап, оны иесінің бүкіл аймағына таратуға мүмкіндік берген жөн.

Биологиялық реттеу агенттерін таңдау кезінде ескерілуі керек теріс факторларға асқын паразиттер, аурулар немесе пайдалы ағзаның жыртқыштары жатады. Осы факторлардың ішіндегі ең көп таралған және маңыздысы – асқын паразиттер. Сондықтан, шығарылғанға дейін пайдалы ағзалардың көпшілігі интродукцияға немесе маусымдық отарлауға арналған дараларда болуы мүмкін қайталама паразитоидтың енуіне жол бермеу үшін жәндікжайда мұқият тексеріледі.

Иесіне өзгешелігі және онымен үйлесімділігі – бұл энтомофагтың иесі-зиянкестері популяциясы тығыздығының өзгеруіне жауап беру қабілеті байланысты болатын тағы бір белгі. Монофагия немесе паразитоид олигофагиясының шамалы дәрежесі иесіне биологиялық бейімделудің жоғары дәрежесін және иесі-нысаны популяциясының тығыздығының өзгеруіне жоғарылатылған тікелей және жылдам реакцияны көрсетеді. Полифаг түрлері, әдетте, олардың рационының құрамдас бөліктерінің бірі болып табылатын жеке түрдің тығыздығының өзгеруімен тікелей байланысты емес және реттеуші агент бола алмайды. Жәндіктер зиянкестерінің сәтті биологиялық басу  жағдайларының көпшілігі иесіне тән энтомофагтарды қолданумен байланысты.

Сонымен, зиянкестерді басу үшін энтомофагты пайдалану кезінде маңызды қасиет – оны көп мөлшерде өсіру мүмкіндігі. Өз отанында қанша энтомофагты жинауға болатынына қарамастан, оларды интродукциялау бойынша жоспарланғандай әкелу керек. Бірақ көбінесе қалаған түрдің табиғи мекендейтін жерінде жеке тұлғалардың аз ғана бөлігі болады, өйткені бұл түр иесі немесе жыртқыш популяцияның тығыздығының төмен деңгейін тиімді қолдайды. Мұндай жағдайларда әкелінген даралар жәндікжайда көбею үшін жағдай жасайды, сондықтан түрлер зертханалық мәдениетте ұстауға жарамды болуы керек. Асқын паразиттерді таңдау және алып тастау үшін кейде зертханалық мәдениетте кем дегенде бір буын түрін сақтау қажет, ал толықтыратын интродукция бағдарламаларында қолданылуы керек паразитоидтар мен жыртқыштар қарапайым болмауы керек және олардың санын тез арттыруы керек.

1-сурет – Энтомофагтарды көбейту жолдарының қатары

Маусымдық колонизация. Табиғи жағдайда көптеген, әдетте көпқоректілер, энтомофагтар зиянкестердің көбеюін өздігінен тоқтата алмайды. Бұл олардың дамуы зиянкестердің тиісті түрінің дамуымен синхронды емес екендігіне байланысты. Мұндай энтомофагтардың саны қосымша иелеріне байланысты және баяу өседі. Агробиоценоздарда қосымша иелер аз немесе тіпті жоқ. Сондықтан, олар өмір сүретін зиянкестер фазаларының пайда болуының басында энтомофагтардың жаппай шығарылуы үлкен практикалық маңызы бар. Маусымдық колонизация әдісі – энтомофагтарды жасанды түрде жаппай өсіру, содан кейін оларды, әсіресе олардың қызметі пайдалы болған кезде, табиғатқа шығару. Осылайша, көптеген зиянды қабыршаққанатты жәндіктерін басу үшін трихограмма (Trichogramma Westw.) тұқымдасының жарғаққанатты жұмыртқа қоректілердің кешені кеңінен қолданылады.

Трихограмма кең таралғанына қарамастан, оның табиғаттағы саны зиянкестердің жаппай көбеюінің өршуін басу үшін жеткіліксіз. Сондықтан жұмыртқа қоректілер алдымен зертханаларда, содан кейін зиянкестердің жұмыртқаларын жұқтырған дақылдарға шығарумен күніне бірнеше ондаған миллион арнайы зауыттарда көбейе бастады. Біздің елімізде және шетелде трихограмма астық күйесінің жұмыртқаларында өсіріледі, оларды трихограммамен жұқтырғаннан кейін ұзақ уақыт төмен температурада сақтауға болады. Өз уақытында олар күздік, мақта, қырыққабат, беде және басқа да қопсытқыштарға, алма көбелегіне, көкөніс зиянкестеріне қарсы дақылдарда қолданылады.

Жалпы трихограммалардың 128 түрі белгілі. Ресейде трихограмманың үш түрі зерттелді және биологиялық күрес үшін сәтті қолданылды: қарапайым (Trichogramma ewanescens Westw.); сары еркексіз трихограмма (T. embryophagum Htg.); жапырақ ширатқыш көбелек (T. Cocoeciae March.). Сол сияқты жыртқыш криптолемус қоңызы кеңінен қолданылады (Cryptolaemus montrouzieri Muls.), жүзім, цитрус және басқа да дақылдарды зақымдайтын құрттар мен сымырлармен күресу үшін Австралиядан әкелінген [1].

Суыққа төзімділігі төмен болғандықтан, криптолемус қыста өледі және оны біздің елде бейімдеу мүмкін болмады. Сондықтан криптолемус, трихограмма сияқты, тек маусымдық колонизация әдісімен қолданылады. Жылыжайларда өрмек кенелерімен күресу үшін фитосейулюс жыртқыш кенесі қолданылады (Phytoseiulus persimilis Ath.-Henr.), бітелерге қарсы алтынкөзді (Chrysopididae тұқымдасы) қолданады. Қара теңіз субтропикасында кейбір жылдары диаспидинді сымырларға қарсы линдорус қоңызының (Lindorus lophanthae Blaisd.) жаппай шығарылуы қолданылады.

Маусымдық колонизация әдісі бақалшақ қандаламен күресу үшін қолданылды. Теленомустың (Telenomus sp.) жаппай көбеюі және қолданылуы жақсы нәтиже берсе де, оларды қолдану әдісі күрделі және уақытты қажет етеді. Қиындық сонымен қатар үлкен егістік алқапта босату үшін жұмыртқа қоректілердің қажетті мөлшерін жинаудан тұрады. Оларды жаппай көбейту әдісі әлі дамымаған. Зертханада теленомустың көбеюі трихограммаларға қарағанда он есе аз өнімді болып саналады. Қазіргі уақытта энтомофагтарды көбейту үшін қолданылатын негізгі жәндіктерді-иелерді өсірудің қарапайым әдістері зерттелуде. Бұған, мысалы, кәдімгі жемшөп өсімдігін жылдың кез келген уақытында оңай өсірілетін басқа өсімдікке ауыстыру арқылы қол жеткізіледі. Өсімдіктердің жақсы сақталған бөліктері бірдей мақсатқа қызмет ете алады: картоп түйнектері – ұн құртшаларын өсіру үшін, асқабақ жемістері – сымырларды өсіру үшін, қара бидай дәндері – бақалшақ қандалаларды өсіру үшін. Кейде басқа түрлердің жәндіктері иесі ретінде таралады, мысалы, трихограмма астық күйесі, диірмен қоңызы жұмыртқаларында таралады және жапалақтарға қарсы қолданылады. Алтынкөздер мен басқа да жыртқыштар үшін жасанды қоректік орта жасалды.

Табиғи жауларға қолайлы жағдай жасау. Энтомофагтардың көбеюі мен қызметі көптеген факторларға байланысты. Зиянды жәндіктердің көптеген пайдалы табиғи жаулары өз иелерімен өте тығыз байланысты. Сондықтан пестицидтерді зиянкестер популяцияларына қарсы дифференциалданбаған қолдану көбінесе табиғи жаулардың бүкіл кешенін толығымен жоюға әкеледі. Шамасы, пестицидтерді қазір пайдалы организмдердің қоршаған ортасындағы зиянды факторлардың ішіндегі ең маңыздысы деп санауға болады. Егер инсектицидтер дұрыс қолданылмаса, зиянкестердің табиғи жауларының кешені соншалықты жойылып кетуі мүмкін, сондықтан биологиялық басуға ешқашан қол жеткізуге болмайды. Сонымен қатар, бұрын экономикалық маңызы жоқ түрлер зиянкестерге айналуы мүмкін. Пестицидтердің энтомофагтарға зиянды әсерін азайту үшін пайдалы организмдердің пестицидпен байланысын азайтатын препараттар, жеткізу және қолдану әдістері жасалады; зиянкестердің табиғи жауларымен уақытша қарым-қатынасын егжей-тегжейлі зерттеуге назар аударылады. Мұндай деректер пестицидті қолданудың ең пайдалы әсері мен ең аз жойқын салдары болған кезде шешуге мүмкіндік береді.

Агротехникалық және басқа әдістердің көмегімен энтомофагтардың көбеюіне қолайлы жағдай жасауға болады. Сонымен, шай шоғын кесу жылуды жақсы көретін жыртқыш хипераспис қоңызына қолайлы және сонымен бірге оның құрбанына қолайсыз. Бақалшақ қандаланың жұмыртқа қоректілерінің тиімділігі қосымша иелері жеткілікті мөлшерде болған жағдайда артады.

Сондықтан дәнді дақылдар бұталар мен ормандардың арасында орналасқан, жұмыртқа қоректілердің қосымша иелері болып табылатын ағаш қандаласының көбеюін қамтамасыз ететін жерлерде соңғылардың тиімді қызметі байқалады. Қосымша иелер күнбағыс, темекі, жүгері және електен жиналады. Көптеген пайдалы энтомофагтар ағаш және бұталы өсімдіктер арасында қыстайды. Осыған байланысты дақылдарды таңдау, егістіктер мен ағаш екпелерінің арақатынасын анықтау, олардың өзара орналасуы үлкен практикалық қызығушылық тудырады.

Көптеген энтомофагтардың белсенділігін арттыруға ересек жәндіктердің қосымша тамақтануына қолайлы жағдай жасау арқылы қол жеткізуге болады. Қос қанаттылар мен жарғаққанаттылар отрядтарының дерлік барлық паразиттік жәндіктері имагинальды кезеңде гүлденген өсімдіктердің балшырынымен қосымша тамақтануға мұқтаж болады. Сондықтан әр түрлі балшырынды өсімдіктердің дақылдары жергілікті энтомофагтардың тартылуына, олардың өмір сүру ұзақтығының артуына, өсімталдығына және сәйкесінше тиімділігіне ықпал етеді. Бақшада шырынды өсімдіктер дақылдары калифорния сымыры мен алма күйесінің паразитоидтарының жиналуына ықпал етеді.

Қырыққабатқа жақын жерде шаршыгүлділер тұқымдасынан шыққан гүлді өсімдіктердің орналасуы қырыққабат көбелегі, жапалақ және ақкөбелек паразитоидтардың көбеюіне әкеледі. Кейбір паразитоидтар жұмыртқаны қалыптастыру үшін нектарлы тамақтану қажет. Мұндай түрлерге тахиндер жатады: эрнестия – қырыққабат жапалағының паразитоиды және штурмия – ашылмаған сарықанат жібек көбелегінің паразиті.

Топырақты өңдеу әдістері энтомофагтардың саны мен тиімділігіне айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Дәнді дақылдардың қатарларын қопсыту нәтижесінде топырақ зиянкестерін жоятын көптеген жыртқыш жер қоңыздарының пайдалы белсенділігі артады. Алайда, кейбір жағдайларда жер жырту және қопсыту қолайсыз, өйткені олар топырақта қыстайтын паразиттерді немесе жыртқыштарды жоя алады. Қопсыту кезінде немесе машиналардың өріс маңындағы әлсіз жолдармен өтуі кезінде көтерілген шаң, олар шабуылдайтын зиянкестерге қарағанда ұсақ пайдалы паразитоидтар мен жыртқыштарға көп зиян келтіреді. Мұндай зиянды азайту үшін қопсытуды азайту керек, жол жабындарын жақсарту және өсімдіктерден шаңды жуу үшін бүрку қондырғыларын қолдану қажет.