Этнопедагогика – халықтық педагогиканың кең ауқымды сала-салаларын ғылыми жүйеге түсіріп, оның теориялық негізін қалаушы нысан. Халықтық тәрбиенің сан ғасырлардан сараланған құндылықтарын тәрбиеленушілерге меңгерту мақсатында, алдымен, этнопедагогиканың теориялық- әдіснамалық, танымдық негіздерін қабылдай алуға бағдар жасайды.
Этносты қазақи ұғымға айналдырсақ, «ұлт» деген ұғым туады, сол ұлттың тууын, даму барысын, этномәдениеттің басқа ұлттардан ерекшеліктерін, оның әлемдік өркениетке қатысын, ассимиляцияға ұшырау-ұшырамауын теориялық тұрғыда қарастырады. Ұлттар мәдениетін зерттеу үдерісімен ғылыми-әдіснама айналысады. Этностар өмір сүру кезеңінде тарихи оқиғаларға, қоғамдық формацияларға қатысты бірнеше өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Соның ішінде, этнос географиялық, әлеуметтік, экономикалық жағдайларға тәуелді болғандықтан, оның ғұмыры (ұлттың) бірде қысқа, бірде ұзын болуы ықтимал. Мәселен, жоңғар, шор, қалмақ, қызылбас және т.б. ежелгі дәуірлерден бүгінгі күнге жетпей қалған ұлттар бар. Географиялық жағдайлары адамға қиындық туғызса, оның иесі басқа жаққа ауысып кетеді, немесе тіршіліктен қол үзеді. Тіршіліктің жер құрылысына қарай бейімделуін биология ғылымы қарастырады. Тірі ағзаның биологиялық өзгерістерін географиялық жағдайлармен қатар зерттеу қажеттілігі бар екені бертін байқалды. Оның бастау көзі Л. Н. Гумилев еңбектерінен таныс. Бұл орайда, зерттеушілер географиялық заңдылықтарды да жақсы меңгеруі тиіс. Этностардың туу және даму үдерісін география және биология ілімдерімен қатар тарих ғылымы да тексереді. Бұрынғы зерттеулерде (кеңес дәуіріндегі) ұлттың туу, даму үдерісін қарастырған кезде тарих бірінші орында тұратын. Бұған бүгінде парадигмамен қарау деген қағида пайда болды. Географияны бірінші қоятын себеп, ол – адамның тіршілігі табиғатқа, жер бедеріне тікелей тәуелді екендігінде. Ал биологияның екінші орында болуы – оның қиындыққа төзімділігінің деңгейіне қатыстылығы. Осындай өзгерістерден кейін жекелеген адамдар бір географиялық ортада ортақ тіл құрып, бірі-бірімен қауымдасып, тайпалық дәрежеге жетіледі. Міне, осындай үдерістерден кейін ғана этностар бір жағынан табиғаттың өнімі, перзенті, екінші жағынан биологиялық құрам бөлшегі.
Этностардың бәріне бірдей белгісі – табиғи байлықтарды игеруі қоғамды құраушы күш екендігі. Этнос өзінің табиғаттан алар құндылықтарын саралау барысында география, биология, тарих секілді ғылымдар жайлы түсінігі болмайды. Адам табиғат аясында қол үзбей тірішілік етуінің нәтижесінде, өзін табиғатпен ұқсас тұстарын іздеу қағидасын құрды. Ол халықтық аспанды зерттеу және емшілік құру өнерін туғызды. Күн өткен сайын ғылымның өркендеуіне орай, алғашқы халықтық түсініктен туған аталған тәжірибелер өмірден ығысып, адам санасынан шығып қалды.
Этностың табиғатқа қоғамға қатыстылығын зерттеу мәселесінің ХV – Х Х ғасырларда көкейкестігіне мән берілді. Аталған ғасырларда ғылыми жаңалықтар ашылып, оның салалары кеңейіп, этностың табиғи даму заңдылықтарын зерттейтін жаратылыстану, өсімдіктану, жануартану, тәнтану секілді жеке, автономды ғылым түрлері макроғылымнан бөлініп шықты. Сонымен бірге қоғамдағы жағдайларды зерттейтін тарих, қоғамтану, саяси экономика, социология, тарихи және диалектикалық материализм ғылымдары пайда болды.
Әр ұлттың өзіне тән қасиетін, сипатын анықтайтын этнология, этнопсихология, этнопедагогика ғылымдары ұлттың мәңгілік болу заңдылықтарын зерттеуге бағдар жасады. Ұлттың географиялық жағдайын зерттеу мақсатында аумақтық экономикалық мәдени психологиялық бірлікпен бірге, тілдік тұтастық зерттеу жұмыстарының басымдығына айналды.
Аталған ғылыми салалардың жүйесі:
Ұлттық тілдің өз тамарынан адаспай, ұдайы өркендеу өрістерімен байи түсуі сол халықтың ұлттық сана-сезімінің өлшемдігі екендігін алғаш рет жаңалық ретінде ұсынған – Жүсіпбек Аймауытов. Зерттеушінің «Тәрбиеге жетекші» атты еңбегінде: «Ана тілі – халық болып жаралғаннан бергі жан-дүниесінің айнасы, өсіп-өніп, түрлене беруі, мәңгі құламайтын бәйтерегі. Жүректің терең сырларын, жанның барлық толқындарын тұқымнан тұқымға жеткізіп, сақтап отыратын қазынасы – сол халықтың тілі.
Алаш қайраткерлерінің ішіндегі тілге жан ашыры, араб графикасын төте жолға салған Ахмет Байтұрсынов: «Сөзі ( тілі) жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа жұртты қосамын дегендер әуелі сол жұрттың тілін аздыруға ынталы», -деген пайымы бүгінгі күнге де көкейкесті.
Тәлім-тәрбиені іске асыратын ұлттық тіл, этнолингвистика, оның ішкі жанының, рухының қандай деңгейде екендігін ашатын этнопсихологиямен жүргізілетіні ескеріледі.
Этнолингвистика тілді этносқа қатысты, психолингвистика адамның жеке психологиясына қатысты, социолингвистика қоғамдағы заңдылықтардың даму үдерісіне қатысты зерттейді. Бүгінгі таңда этнолингвистика, диалектология, фольклористика, этнология, мәдениеттану, мифология сияқты ғылымдармен байланысты. Ғылымаралық байланысты зерттейтін нысанды метаметодика ауқымында зерделенеді. Бұл аталған ғылымаралық байланыс белгілі бір этнос табиғатын ашуға қызмет етеді, олардың зерттеу пәні, нысаны да ортақ. Мәселен, диалектология этностың коммуникативтік қатынаста, олардың аймақтық сөйлеу ерекшелігін, этнология ұлттық сана-сезім деңгейі, фольклористика, мәдениеттану пәніне де тиесілі, ауызша жинақталған әдеби туындыларын, ұлттық бірнеше ғасырға үзілмеген мәдени желісін, заттық және рухани құндылықтарын, салт-дәстүрін зерттесе, мифология этностың ықылым заманнан бері жинақталған дүниетанымын, сенім-нанымын (Әзиз-Шашты, Әнет бабаға табыну), өзін қоршаған ортаға деген, көзқарасын зерттейді. Аталған ғылымдардың бәрі дерлік этностың ерекшелігін айқындауға үлес қосады.
Философия ғылымы – барлық ғылымдардың заңдылықтары мен қағидаларын, әдіснамалық негізін, этностың ерекшеліктерін зерттеудің әдіс-тәсілдерін айқындаушы, жинақтаушы және ұлттың болмыс-бітімін анықтаушы, ондағы мәселелердің бәрін біріктіріп, трансформациядан өткізуші, сараптаушы. Атадан балаға мирас болып келген табиғат пен адамзат арасындағы үйлесімділіктің бар екеніне көз жеткізу көзделеді.
«Адам – капитал» ұғымы бүкіл адамзаттың тұтас физикалық дене, тірі организм, жоғары биологиялық құндылық, қоғам мүшесі, халықтың өкілі екенін білдіреді. Әрбір сәбилік дәуірден балиғат жасына жеткендердің санасына құятын құндылық – «Адамның өзі» деген тұжырым.
Қоғамдық қатынастарда оны бірінші орынға қою табиғат пен адам арасындағы үйлесімділік заңдылығына қайшы пікір. Оның басты себебі адам табиғат аясынан өзіне қажетті материалдық өнімдерді алады, табиғат заңдылығын сақтамайтын адам оның қаһарына ұрынады. Адамның өзіне табиғат қызмет еткендей оны бейімдеуші.
Осының нәтижесінде адамдар арасында қоғамдық қарым-қатынастар қалыптасады. Формация өзгеріске ұрынған сайын бұл қоғамдағы қарым-қатынас үдерісі де өзгеріске ұшырайды. Көбінесе, материалдық байлықты табиғаттан өндіру тәсілдері мен оның игілігін тиімді пайдалану адамдар тарапынан ізгілікті қағиданы ұстану мен біліми-ғылыми түсінікті қажет етеді. Әйтпесе, табиғат адамды төменге түсіріп тұқыртады. Бұл орайда, әр ұлттың табиғатты қорғау тұрғысында шығарған ырым, жоралғы, наным–сенімдері бар. Қоғамдық құрылыс базис пен қондырмадан тұрады. Табиғат игілігі, байлығы – базис, ал адамның қолынан келетін жасанды заттар – қондырма. Қоғамдық құрылыс пен этностардың арасында тепе-теңдік болмайды.
Автономды өмір сүріп жатқан ұлт басқа ұлттармен тығыз байланысты.
Ұлтаралық алмасу әр ұлттың ұлттық кодының түпнұсқасын сақтауына зиянын келтіреді. Сәбидің алғаш тіл қатуы өзінің ұлттық тілі болса, оның интеллектуалды әлеуеті сол тілде өркендеп, қосымша тілдерді содан кейін меңгерсе, ол көшбасылық дәрежеге жетуі анық. Қоғамдық құрылыс табиғатқа бағынышты десек, баланың түбінде креативтік деңгейге көтерілуі – алғашқы білім іргесін қалауы ана тілімен дамуына тәуелді.
Ал қатарынан сәбилік дәуірде үш-төрт тілді меңгерсе, оның барлық ынтасы, күш-қуаты тілдерді меңгеруге кететіні жайлы, А. Байтұрсынов тіл туралы тұжырымында айтып кеткен. Этностың тамырын тарқату ежелгі дәуірден бастап бертінгіге дейінгі кезеңдерді қамтитын тарихи-мәдени ескерткіштерді анықтаудан, белгілеуден басталады.
Этнос өзінің бейіміне қарай, географиялық жағдайына сәйкес материалдық-байлық жасайды. Әр ұлтта еңбек құралдарының өзі әртүрлі болып келеді. Оның өзі ол ұлттың қандай географиялық ерекшелігіне тәуелді екендігіне байланысты. Еңбек құралдарын жіктесек олар: 1) тұрмыстық тұтыну, 2) құрал-саймандар, 3) салт-дәстүрлер, 4) рухани көзқарас деңгейіне сәйкес дүние жинау, құндылықтар саралау. Мұның түп нұсқасын ақиқатты тұрғыда бүгінгіге әкелу ауыз әдебиеті үлгілері, жазу-сызу мәдениеті арқылы іске асады. Ерте, ежелгі дәуірдегі этностық тұрмыстың ерекшелігін тас дәуірінің мұраларынан, үй құрылысы мен оның әшекейлік өрнек бұйымдарынан, қыштан жасалған ыдыстардан байқау қиын емес.
Бүгінгі жағдайда, археологиялық қазбалардың атқарып отырған рөлі айрықша.
Мәдени қазба – қай формацияда болмасын өз функциясын атқарып келе жатқан үдеріс. Мәдени қазба ескерткіштер ертедегі ертегілерден, батыр жырынан ауыз әңгімелерден өзінің түп нұсқа екендігін және еместігін айқындай алады.
Археологтар қазбадан табылған заттарды салыстыру, талдау, жалқылау, жалпылау әдістері арқылы айқындап, әр кезеңдегі сауда-саттық, мәдени қарым-қатынастарды анықтайды. Мәселен, «Алтын адам» ескерткіші – қазақ ұлтының кедей болмағаны, табиғат игілігін ұқсатып, өзінің құндылығына айналдырғанының куәсі екеніне дәлел.
Әр этностың дербес мәдениетінің қанат жаюына мүмкіндіктер шектеулі. Еуропа мәдениетінің дамуына вавилондықтармен қарым-қатынастың әсері болды. Өмір бойы, ғасырдан ғасырға француздар мен гректердің архитектуралық стильдері өте ұқсас болып келеді. Бұндай ауыс-түйіс олардың генетикалық байланысынан емес, сауда-саттық мәдени байланысының әсерінен іздестіру орынды болмақ. Темір дәуірінен пайда болған қанжар, қылыш және т.б. барлық этностарға ортақ бұйым болғанымен, оның безендірулері, нақыштары, ою-өрнектері әр этностың қиялы мен іскерлігіне қатысты екені белгілі. Жалпы материалдық байлықтарды әр этнос өздерінің мәдени-шығармашылық деңгейлеріне сәйкес меңгеріп келген.
Бұдан адам баласының материалдық игіліктерді жасауы мен этногенез табиғаттың әртүрлі өркендеуіне тәуелділікті аңғартады. Ежелгі дәуір мәдениетінің орнына жаңа қалалар бой түзеді. Құзорда, Фараби, Ясы, Қимақ және т.б. қалалардың орнына Тараз, Түркістан, Павлодар және т.б. жаңа қалалар өмірге келді.
Бүкіләлемдік мәдени мұраға үлкен үлес қосқан ғұн, сақ, қыпшақ секілді этностардың мәдениеті басқа сапаларға ауысып кетті. Жер бетінде бірнеше этностар жойылып, жаңа халықтар пайда болды. Кез-келген табиғат балансы бұзылып, оның күйреу кезеңінен адамның құтылып кетуі өте қиын.
Базистік ұғымға қатысты табиғат қоғамдық қарым-қатынастан жоғары тұрады. Оның басты себебі адам игілікті тек табиғат ресурстарынан алады. Олай болса, бұл табиғат заңдылығына жатады. Ал мәдениет тарихында табиғатқа тән заңдылықтар жоқ. Табиғаттан қоғам және адамның өзгешелігі – олар игілікті табиғат көздерінен алып, интеллектуалды әлеуетіне қарай өздері материалдық, заттық сапаға аударды. Жаны жоқ заттарды өзгеріске түсіргенімен, табиғат сияқты жанды тіршілікті адам жасай алмайды. Мәселен, табиғатта неше түрлі өсімдіктер хайуанаттар, құстар, адамдар пайда болып, өсіп-өне береді. Бір кездергі биік таулардың үйшікке ( Бұхар жырауша айтсақ), жақсы заттың жаманға, жаманның жақсыға айналуы мүмкін. Өзен – көлдердің тартылып, құрып кетуі (Аралдың құрып кетуіне аз-ақ тұрғаны) сияқты жағымсыз құбылыстардың орын алуы табиғаттың диалектикалық заңдылығына жатады.
Адам жасаған ескерткіштер Ахмет Иасауи мазары, Эйфел мұнарасы және т.б. этностардан кейін де өзгеріссіз, бірнеше ғасырлар бойы сақталып келеді.
Табиғат байлығын иемденуші, игеруші адамдардың мәдени-техникалық үдерісі ұдайы ілгерілеу траекториясымен жүре береді деген ой тумауы керек. Біздің дәуірімізге дейін VIII ғасырда өмір сүрген скифтер қара теніз жағасын жайлап, 500 жыл бойы өркениетті мемлекет құрып, аты әлемге мәшһүр болған. Өкінішке орай, біздің дәуірімізге дейін ІІІ ғасырда сарматтардың соққысынан мүлде жойылып кетті. Сарматтар болса, олар 700 жыл өмір сүріп, ғұндардың шабуылына тап болып, (370-463) өздерінің мәдениеті мен салт-дәстүрлерін жойды. Ғұндар болгарлардан жеңіліп, олардың құруына осы көтеріліс себеп болды. Ұлттардың прогресінен гөрі регреске, керітартпа құбылысқа ұрынулары жиі кездесіп отырған. Этногенездік мәдениеттің әр этноста әртүрлі динамикада даму үдерісін аңғарып, оның бірде ілгерілеп, бірде кейін шегініп, ұлттық мұраның саралану әдісімен құндылықтарының қалыптасу-қорлану деңгейін байқауға болады.
Мәдениет тарихы мен этностың тарихы әр түрлі өрісте екенін зерттеушілер дәлелдеп берген. Этногенездің қарымды өрлеу динамикасы оның белгілі бір уақыт пен кеңістіктегі бастан өткізген оқиғаларының санымен, сапасымен өлшенеді. «Оқиға» деген ұғым-бірнеше жүйелі байланыстың трансформацияға түскен көрінісі. Оқиғаның тууы, оның бәсеңсуі – табиғи заңды құбылыс. «Этникалық тарих» ұғымы жоғалған, жер астына түскен ескі мұралар жиыны, бұл заттар қазіргі кезеңде тек мұражайларда кездеседі. Кейбір мұралар өздерінің түпнұсқасынан басқа бір өзгерістерге түсуі мүмкін, оның басты себебі дәуірлеу үдерісіне дәйекті деректемелер шындыққа жанаспай кетуі мүмкін.
Этностың мәдени мұраларының ірге тасын салған, оның әдіснамалық негізін құрған бірқатар этностарды атап өткен орынды. Оның түзілімі төмендегі жіктемемен келеді:
Жоғарыдағы жіктемемен берілген түзілімді шексіз жалғастыра беру мүмкіндігіміз бар. Оның бәрін тізбелеп, жаттап алу шарт емес. Бірақ бұның өзіне тән заңдылығын білгеннен пайда болмаса, зияны жоқ.
Әбу Насыр-әль Фараби пайымымен қарасақ, аталған этностар бір ғана глобальды мақсат көздеген. Олар келер ұрпақтың нұрлы, құтты, бақытты өмір сүруін қалады. Өткен ғасырлардағы этностар жасаған мәдени мұралардың эксклюзив құндылықтары біздің дәуірге түпнұсқа түрінде тұтасымен жетпегенін ескереміз. Қазіргі көз алдымыздағы мұралардың жұрнағымен өткен тарихты бағалау, оның межесін өлшеу, жоғалғандарын елемеу, бүкіл тарихқа қиянат болып табылады. Темір екеш темірді де тот басып үгітіледі. Ал ағаш киізден жасалған заттар толықтай дерлік құрып, қиыршық құм, тастан жасалған, әзірленген заттар да жоғалып кетеді. Мұнымен бірге, табиғатта болып жататын апаттардың да мәдени мұраларға тигізер әсері мол. Бұдан басқа, жер сілкінісі, су тасқыны, өте екпінді жел секілді апаттардан да адам зардап шегеді. Осындай апаттардан мәдени ескерткіштер мен мұралар да жойылады. Екі-үш ғасырға шыдаған мұралардың сапалары ерекше өркениетті қолдаушылар бір кезде үндістерді «тағылар» деп қабылдап, қателіктерге ұрынды. Осындай бір этнос екенші бір этносқа бұйрықпен жоғарыдан қарауына байланысты «мәдениетсіз ұлттарды құрту (геноциді)» секілді фашистік қадамға барды. Геноцидтер этнос мәдениетінің бірқалыпты дамымайтынын, оның өрлеу және құлдырау кезеңдері болатынын түсінбеді.
Этномәдениетті сөз еткенде, тарих, археология, этнология, этнопсихология, этнопедагогика және фольклористика, ауыз әдебиеті ғылымдарының принциптеріне сүйену орынды болмақ. Бұл орайда, этнопедагогиканың теориялық, әдіснамалық негізін қалаған бірқатар зерттеушілердің еңбектері баршылық.
Біріншіден, бүкіл ТМД елдерінің этностық қалпын, оның этностық психологиясын, педагогикасын теориялық тұрғыда зерттеген Г.Н. Волков түрлі-түрлі салаларды ұсынады:
Аталған этнопедагогика салаларына арнайы еңбек сіңірген зерттеушілерді де атап өткен орынды.
Этнопедагогика салаларын зерттеген ғалымдар:
Этнопедагогика әдіснамасының негізін қалаған Г. Н. Волков, С. Қалиев, К. Ж. Қожахметова, Ж. Ж. Наурызбай, С. А. Ұзақбаева, Ю. А. Рудь, Е.Л. Христова, Г. И. Батурина, Р. К. Төлеубекова, Е. Жұматаева, Қ. Бөлеев;
Тарихи этнопедагогикасы – Т. Н. Петрованың зерттеуі. Қазақстанда: Қ. Б. Жарықбаев, Т. Н. Әлсатов;
Аймақтық этнопедагогикасы - Ш. М. Арсалиев, А. Л. Бугаева, М. Н. Егоров, Ә. Ашайұлы;
Талдау педагогикасы – Г. Н. Волков;
Ойын этнопедагогикасы – В. М. Григорьев;
Афористикалық этнопедагогика – 3. Б. Цаллагова;
Отбасы этнопедагогикасы – Э. Н. Соколникова, Р. К. Төлеубекова;
Этнопедагикалық андропология – Л.К. Рахлевская;
Этнопедагогикалық білім – М. Г. Харитонов, С. А. Ұзақбаева, К. Ж. Қожахметова, Ж. Асанов, Қ. Бөлеев, Н. Кошеров;
Этноәлеуметтік педагогика – А. А. Григорьева, Шадрина, Д. Е. Шалов;
Салыстырмалы этнопедагогикасы – В. А. Иванов, М. Федорова, Б. А. Жетписпаева, А. Б. Қалиева., О. Я. Сүлейменова;
Субэтникалық педагогика – А. М. Леонов;
Қазақстанда аталған жүйеден тыс дамып келе жатқан этномәдени білім беру - Ж.Ж. Наурызбай;
Полимәдени білім беру – Н. Кошеров, Л. Сексенбаева. Л. Христова – «Халықтық педагогика», «Дәстүрлі педагогика» және «Этнопедагогика» нысандарының, пәнінің, мазмұнының мүлдем ұқсамайтын, өздеріне тән ерекшеліктерін айқындап берген ғалым. Қазақ халықының этнопедагогика теориясын анықтап берген ғалым – С. Қалиев. Халықтық педагогикадағы философияны этностық пайыммен зерделеп, этнопсихология және ұлттық мәдениет пен тығыз екендігіне ерекше мән береді.
Этностық орта этностық субъекті қалыптасады деген теорияны енгізген зерттеуші – Ж. Ж. Наурызбай. Ұлттық тәрбие этнопедагогиканың нұсқалы, нысаны екенін дәлелдеген. Этнос субъектісі этностық ортада өмір сүргендіктен, сол ортаның ерекшелігімен санасу керектігіне мән береді. Бұл тұрғыдан қарастырсақ, қанша этнос болса, сонша этностық болмыс, мәдениет көп болуы көзделеді деген пікір айтылады. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасын мекендейтін халықтар, этностар үшін Ассамблея бұл мәселені шешіп келеді. Мемлекет тарапынан да қолдау көрсетілуде.
Алғашқылардың бірі болып, этнопедагогика пәнін музыка өнері тұрғысында зерттеген, оның бағдарламасы мен тұжырымдамасын құрған, тамыры терең тәрбиенің этнопедагогика жемісі екендігіне маңыз беріп, оның феномендігін ашқан ғалым – С. А. Ұзақбаева.
1) Халықтық педагогикадағы адамгершілік мәселесін зерттеген, оның теориялық әдіснамасының негізін қалаған ғалым – Р. К. Төлеубекова.
2) Халықтық педагогиканың патриоттық тәрбиесінің негізін майдангер жазушылар шығармалары арқылы құрған ғалым – Е. Жұматаева.
Қазақ елінің этностық мәдениетінің теориялық негізі халықтық педагогиканың философиясында екеніне мән беріледі. Диалектикалық заңдылыққа қатысты «бекерді бекерге шығару» теориясына жүгінсек, этнопедагогиканың ғылыми-теориялық негізі жайлы бір ғана ғалымның айтқан тұжырымдарына байланып, оған табыну дұрыс емес екені жылдар өткен сайын дәленденуде. Сондықтан тәрбиеленушілер аталған этнопедагогиканың нысаны мен пәнін қарастыруда қандай әдіснама бар деген сауал қойып, оған үлес қосқан зерттеушілердің еңбектеріндегі тұжырымдардың теориялық қарымын бағамдап, жіктеп, саралап, бүгінгі тәүелсіз Қазақстанның этностық қарым-қатынасындағы қисындық, тағылымдық мәселелерге көніл бөлуі көзделеді. Бұл – әдіснаманың бірінші тұғыры. Екінші тұғырына зерттеу үдерісіне ұсынылған теориялық жаңалықтарды сыннан өткізу үшін, жалпы жұмыстың зерделенуінің амал-тәсілдерін нұсқалы саралау үшін қолданылатын әдістердің жиыны жатады.
Зерттеушілердің еңбектерін талдау барысында төмендегідей әдіснамалық қағидалар ұсынылады:
Өзіндік жұмыс тапсырмалары:
Әдебиеттер: