|
Рим сандары |
Араб сандары |
Сardinalia (есептік) |
Оrdinalia (реттік) |
|
I VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI XXII XXVIII XXIX XXX XL L LX LXX LXXX XC C CI CC CCC CD D DC DCC DCCC CM M ĪĪ ĪĪĪ V X C |
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 28 29 30 40 50 60 70 80 90 100 101 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 2000 3000 5000 10000 100000 |
unus, a, um duo, ae, o tres, tria quattuor quinque sex septem octo novem decem unděcim duoděcim treděcim quattuorděcim quinděcim seděcim septenděcim duodeviginti undeviginti viginti viginti unus(unus et viginti) viginti duo (duo et viginti) duodetriginta undetriginta triginta quadraginta quinquaginta sexaginta septuaginta octoginta nonaginta centum centum (et) unus ducenti, ae, a trecenti, ae, a quadringenti, ae, a quingenti, ae, a sescenti, ae, a septingenti, ae, a octingenti, ae, a nongenti, ae, a mille duo milia tria milia quinque milia decem milia centum milia |
primus, a, um secundus, a, um tertius, a, um quartus, a, um quintus, a, um sextus, a, ,um septĭmus, a, um octāvus, a, um nonus, a, um decĭmus, a, um undecĭmus, a, um duodecĭmus, a, um tertius, a, um decĭmus, a, um quartus, a, um decĭmus, a, um quintus, a, um decĭmus, a, um sextus, a, um decimus, a, um septimus, a, um decimus, a, um duodevicesĭmus, a, um undevicesĭmus, a, um vicesĭmus, a, um vicesĭmus,a,um primus, a, um vicesĭmus,a,um secundus,a, um duodetricesĭmus, a, um undetricesĭmus, a, um tricesĭmus, a, um quadragesĭmus, a, um quinquagesĭmus, a, um sexagesĭmus, a, um septuagesĭmus, a, um octogesĭmus, a, um nonagesĭmus, a, um centesĭmus centesĭmus (et) primus ducentesĭmus trecentesĭmus quadringentesĭmus quingentesĭmus sescentesĭmus septingentesĭmus octingentesĭmus nongentesĭmus millesĭmus bis millesĭmus ter millesĭmus quinquies millesĭmus decies millesĭmus centies millesĭmus |
Есептік сан есімдерден бір (unus, una, unum), екі (duo, duae, duo), үш (tres, tria) сандары ғана тектік (род) және септік өзгерістерге ұшырайды. Төрт санынан жүз санына дейін, сонымен қатар мың саны септелмейді. Мысалы: Quattuor pueri propěrant – Төрт ер балалар келе жатыр. Libri quattuor puerōrum –Төрт ер балалардың кітаптары. Magister quattuor puěris praemium dat – Ұстаз төрт ер балаларға сыйлық тартуда.
Жүздіктер (200 санынан 900 санына дейін) септеледі. Мысалы: ducenti milĭtes –екі жүз әскери адамдар; ducentae femĭnae – екі жүз әйел адамдар.
|
m |
f |
n |
|
|
Nom. |
ducent - i |
ducent - ae |
ducent - a |
|
Gen. |
ducent - orum |
ducent - arum |
ducent - orum |
|
Dat. |
ducent - is |
ducent - is |
ducent - is |
|
Acc. |
ducent - os |
ducent - as |
ducent - a |
|
Abl. |
ducent - is |
ducent - is |
ducent - is |
Ескеретін жағдай мужской және средний родта тұрған сандар септеудің екінші түрімен, женский родтағы сандар септеудің бірінші түрімен септеледі
|
m |
f |
n |
m f n |
m f n |
|||
|
Nom. mm. |
unus |
una |
unum |
duo |
duae |
duo |
tres tres tria |
|
Gen. |
unīus |
unīus |
unīus |
duōrum |
duārum |
duōrum |
trium trium trium |
|
Dat. |
uni |
uni |
uni |
duōbus |
duābus |
duōbus |
tribus tribus tribus |
|
Acc. |
unum unum |
unam |
unum |
duos |
duas |
duo |
tribus tribus tria |
|
Abl. |
unō |
unā |
unō |
duōbus |
duābus |
duōbus |
tribus tribus tribus |
Mille –мың реттік сан есімі жекеше түрде септелмейді, мысалы: Mille milĭtes video – Мың әскеи адамды көріп тұрмын. Бірақта бұл сан көпше түрде яғни milia-мыңдар септеледі.
|
Nom. |
tria milia – үш мың |
|
Gen. |
trium milium – үш мыңның |
|
Dat. |
tribus milĭbus – үш мыңға |
|
Acc. |
tria milia – үш мыңды |
|
Abl. |
tribus milĭbus – үш мыңмен |
Ceasar duo milia pedĭtum auxilio mittit – Цезарь екі мың жаяу әскерді көмекке жіберіп жатыр.
Әрбір есептік ондықтың алдындағы ( 20 санынан бастап, 20 – viginti, 30 – triginta, 40 – quadraginta және т.б.) екі сандар бір – unus ( қысқартылған формасы -un) немесе екі – duo сандарын алу арқылы жасалады. Мысалы: 18 – duodeviginti, 19 – undeviginti, 28 – duodetriginta, 29 – undetriginta, 58 – duodesexaginta, 79 – undeoctoginta. Бұл ережені реттік сан есемдерді құрғанда да ескерген жөн.
Ондықтар мен жүздітерді 1-ден 7-ге дейінгі бірліктермен алғанда екі түрлі жолмен құруға болады: а) бірлікті ондық немесе жүздіктен кейін қоюға болады, мысалы., viginti tres (жиырма үш); ә) бірлік бірінші аталып одан кейін et шылауын қойып сосын барып ондық немесе жүздік аталады, мысалы., tres et viginti (үш және жиырма).
Реттік сан есімдер сын есімдер сияқты септеледі, –us жалғауына аяқталатын реттік сандар ІІ септеудегі мужской род сияқты, -um жалғауына аяқталатын реттік сандар ІІ септеудегі средний род сияқты, -a жалғауына аяқталатын реттік сандар І септеудегі женский род сияқты.
Реттік сан есімдер күрделі де болып келеді. Ондай жағдайда қазақ және орыс тілдерінде ең соңғы сан есіміне жалғанса, латын тілінде жұрнақтар күрделі сан есімнің әрбір сан есіміне жалғанады.
Рим сандарын міндетті түрде білу қажет, себебі рим сандары көне кітаптар мен құлпытастарда ғана кездеспейді, қазіргі кітаптар мен журналдарда да қолданылады. Мысалы: MDCXX (1620), MDCCCXII (1812), MCMLXXX (1980). Көптеген ғылыми баспаларда алғы сөз рим сандарымен, ал автор жазған беттерін араб сандарымен белгілейді.Сондықтан рим сандарының жазылуын есіңізде сақтаған жөн.
L, C, D, M сандары грек әріптерінен жасалып отыр.