1.1 Педагогикалық мамандықтың ерекшеліктері
Адам үшін оның қызметінің мәні қоғамдағы алатын орнымен құндылығына сай анықталады. Ол қоғамға қаншалықты қажет және не беретініне байланысты. Педагогикалық мамандықтар қоғам дамуының негізі болып саналады. Зерттеушілердің деректеріне сүйенсек педагог тұлғасында көптеген жағымды қасиеттер мен сапалар болу қажеттігі айтылған. Педагогикалық қызметтің ерекшелігі тек бір тар мамандық бойынша құзыретті болуына жол бермейді, оқытушының кәсібилігі кәсіби құзыреттіліктің барлық түрінің біртұтастығымен анықталады.
Педагогикалық мамандықтың ерекшелігі оқытушыдан жалпы мәдени және ғылыми, арнайы, психологиялық-педагогикалық білімдер жүйесін меңгеруді талап етеді. Негізгі және орта мектептің мұғалімі жалпы және кәсіби қызығушылықтары әртүрлі жастағы оқушылар тобымен жұмыс жасайды. Олар тұлғааралық қатынастардың құрылуы, тиімді педагогикалық әрекеттесудің болуы тек онда кең ой-өрістің, жалпы эрудициялы, жастарды ынталандырушы, шығармашылық, рухани бай тұлғаның жетілуі, әлеуметтік түрлі саладағы құзыреттілік, мәдени, ғылыми, техникалық білімдерді жете меңгерудің нәтижесінде қалыптасқанда іске асады. Педагогтың кәсібилігі және педагогикалық шеберлігі, сонымен қатар оның мамандығы беретін пәні бойынша білімінің тереңдігімен байланысты.
Педагогикалық кәсіпте В.А. Сластенин екі тарихи анықталған әлеуметтік функцияны ажыратады – бейімделу және гуманистік. Бейімделу функциясы – оқушыны қазіргі әлеуметтік-мәдени жағдайдың нақты талаптарына дайындаумен, ал гуманистік – оның жеке басының, шығармашылық даралығының дамуымен байланысты. Жеке тұлғаны дамыту адамзат мәдениетінің барлық байлықтарының синтезі ретінде мұғалім болашаққа жұмыс істейді. Н.М. Борытконың айтуынша, педагогикалық мамандық «адамның –адамға» қатынасымен ерекшеленеді:
• мұғалімнің оқушылармен, тәрбиеленушілермен, ата-аналармен байланысының тұрақтылығы, ұзақтығымен сипатталады. Сонымен қатар, «адамның-адамға» (сатушы, дәрігер, психолог-кеңесші) сияқты басқа кәсіптерде де байланыс жасалады және ең алдымен адамның нақты қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталып, мұғалім ұзақ уақыт бойы бір адамдармен үнемі қарым-қатынас жасайды;
• мұғалім мен оқушы арасындағы адамгершілік қатынастардың рөлі үлкен. «Адамның-адамға» сияқты басқа кәсіптерде маманның адамгершілік қасиеттері педагогикалық мамандықтағыдай маңызды емес, себебі тәрбиенің маңызды құралы – мұғалімнің еңбегімен жүзеге асады;
• білікті маманға қойылатын жаңа әлеуметтік және өндірістік жағдайлар. Бүгінгі таңда ол қандай дағдылар мен қабілеттерге ие екенін білмейді.
«Құзыреттілік» ұғымы сонымен қатар оның өзіне, қызметіне, кәсіби және әлеуметтік ортасына қалай қарайтындығын, қоршаған қызметте қандай мағына табатынын, өз қызметінде қандай құндылықтарды қорғайтынын және қандай перспективаларды бекітетінін қамтиды.
• педагогикалық еңбектің ұжымдық сипаты. Егер «адамның –адамға» сияқты басқа кәсіптерде әдетте, бір адамның – кәсіптің өкілі қызметінің нәтижесі болса, онда педагогикалық кәсіпте әр мұғалімнің оқушының дамуына қосқан үлесін оқшаулау өте қиын. Осыған байланысты «педагогикалық іс-әрекеттің жиынтық субъектісі» ұғымы педагогикалық кәсіпте күнделікті өмірге енуде, оны білім беру ұйымының педагогикалық ұжымы немесе балалар тобына немесе жеке балаға тікелей қатысы бар мұғалімдер тобы деп түсінуге болады;
• мұғалім еңбегінің шығармашылық табиғаты. Бұл педагогикалық қызметтің маңызды ерекшелігі. Педагогикалық қызмет кез-келген басқа сала сияқты, сандық өлшемге ғана емес, сонымен қатар сапалық сипаттамаларға да ие. Мұғалімнің жұмысын оның қызметіне шығармашылық көзқарасының деңгейін анықтау арқылы ғана дұрыс бағалауға болады. Педагог тұлғасының шығармашылық әлеуеті оның жинаған әлеуметтік тәжірибесі, психологиялық-педагогикалық және пәндік білімі, жаңа идеялары, іскерліктері мен дағдылары негізінде қалыптасады. Тек білімді және арнайы дайындығы бар мұғалім ғана туындаған жағдайларды терең талдау негізінде жаңа, ерекше мүмкіндіктер мен оны шешудің жолдарын таба алады. Бірақ тәжірибе шығармашылық тек содан кейін ғана және еңбекке адалдықпен қарайтын, үнемі кәсіби біліктілігін арттыруға тырысатын адамдарға келеді деп сендіреді.
Педагогикалық ғылым мен практика әр уақытта тәрбиелеудің шыңы болып табылатын гармониялық дамыған тұлға жасауға бағытталды. 19 ғасырдың соңындағы әлеуметтік мәдени жағдай отандық білім беру парадигмасын өзгерту мәселесін ортаға қойды. Тұлғалық бағытталған парадигма білім беру мазмұнын қайта қарауды мәжбүр етті, оның негізінде оқушыларға жаңа кезеңге сай ақпаратты жылдам өңдеп тасымалдай білуге арналған процессуалдық біліктіліктерін дамытуға, оқу-таным мәселелерін шығармашылық шешімдер мен талаптарын қолдануда. Оған байланысты педагогикалық әрекет педагогикалық процесті ұйымдастыру орталығына айналуда, ал оқу сабақтары өтетін орын сапасы жағынан жаңа феномен, өйткені адам күшімен орындалады, педагогикалық ойлаумен құрылған адамның дүниені шексіз танымының және ойлаудың шыңына шығу нәтижесіндегі өнім болып отыр.
Педагогикалық мамандықтың екі негізгі ерекшелігін атап көрсетуге болады. Біріншісі-педагогикалық мамандық адамнан екі есе дайындықты талап етеді:
а) адамдармен қарым-қатынас орнатуға және сақтауға, оларды түсінуге, олардың ерекшеліктерін түсінуіп үйрену және білу керек;
б) мұғалімнің өз шәкіртінің тұлғасына ықпалының кең ауқымы мұғалімнің бала тұлғасын оқыту, тәрбиелеу және дамыту саласында арнайы әдістемелік дайындығын білдіреді.
Екінші ерекшелік – еңбектің негізгі мазмұны адамдар арасындағы өзара әрекеттесуге байланысты екенін көрсетеді. Егер бұл өзара әрекеттесу жақсы болмаса, онда әрекет тиімсіз. Осылайша, педагогикалық мамандық қос дайындықты қажет етеді – адамтану және арнайы дайындық.
Мұғалім мамандығының өзіндік ерекшелігі оның табиғаты бойынша гуманистік, ұжымдық және шығармашылық сипатқа ие болуында.
1.2 Педагогикалық мамандықтың гуманистік функциясы, ұжымдық сипаты
Адам – қоғамдық тіршілік иесі. Оның бақытты немесе бақытсыз болуы тек өзінің аман-есендігіне ғана байланысты емес, сонымен қатар оның төңірегіндегі адамдардың қаншалықты аман сау немесе сәтсіз, бақытсыз болуына байланысты. Кәсіби мұғалімнің айналысатын жоғары құндылығы – адам. Баланың табиғатының өзінде, өсімдік өркеніндегі сияқты әдемі, күшті өсімдік болу алдын-ала әзірлеп қойғанындай, үлкен мүмкіндіктер мен қажеттіліктердің негізі қаланған. Аса көрнекті ұстаз Ш.А. Амонашвили бұл қажеттіліктерді құштарлық деп санаған: есеюге құштарлық, дамуға құштарлық, еркіндікке құштарлық. Мұғалім осы мүмкіндіктер мен қажеттіліктердің алға басуына тікелей әсер етуші адам. Сонымен бірге әрбір бала өздігінше бірегей, қайталанбайтын ішкі дүниесіне ие, яғни балаға соншалықты нәзік, мейірімді, қамқор болуымыз қажет.
Педагогикалық еңбектің гуманистикалық табиғаты оқушыдан «өзінің мәселелерімен, қам-қарекетімен, өмірімен бала өміріне сәйкес келіп, түйісуі қажет» деп талап етеді, сөйтіп баланы жаңа өмірге дайындап қана қоймай, сонымен бірге толыққанды өмір сүруге, өз мәселелерін шеше отырып қажеттіліктерін қамтамасыз етуді үйретеді. Ал бұл тұтасымен мұғалімнің өзіне және оның тәрбие мен білім беру процесін қалай ұйымдастыруына байланысты. Сонымен педагогикалық мамандықтың гуманистік функциясы оқытушының адамгершілік іс-әрекетінде, оның педагогикалық позициясында, өз қызметін іске асыру, орындау барысында қолданатын әдіс-тәсілдерден аңғарылады.
Педагогикалық қызметтің адамгершілік әлеуеті оқытушының тұлғалық өсуіне мүмкіндіктер жасап, өзінің базалық қажеттіліктерін қамтамасыз ете білуімен сипатталады. Кәсіби таңдауда кез келген кәсіби қызметтің негізгі сипаттамасы:
• кәсіби қызметтің мазмұны және сонымен байланысты тұлғаның өзін көрсете білу мүмкіндіктері (еңбектегі шығармашылығы, өзін жетілдіру мүмкіндіктері);
• еңбектің нәтижесі және салдарымен анықталатын қоғамдық мәні (қоғамға және адамдарға пайдалылығы);
• адамның еңбек қызметінің қоғамдық бағалануы, кәсіптің әлеуметтік мәртебесі (қоршаған адамдардың сыйлауы, қоғамдық тануы);
• еңбек мерзімі және шарттары: әлеуметтік-экономикалық (еңбек сипаты, еңбек ақысы және т.б.) адамгершілік-психологиялық (кәсіби өсуі, табысқа жету).
Адамның барлық талаптарына сай келетін кәсіпті табу өте қиын, сондықтан өз басымдылықтарын анықтаған жөн.
Педагогикалық қызметтің шығармашылық сипаты оның табиғи адамшылығымен байланысты, олар мұғалімді әрдайым ізденуге күрделі міндеттерді шешуге итермелейді. Сондықтан педагогтың шығармашылық әлеуеті оның креативтік жаңа бір нәрсе жасай білуге, айрықша шешімдер қабылдауға қабілеттілігімен сипатталады.
Өзінің кәсіби қызметін атқаруда әрбір педагог мүмкіндіктеріне, ерекшеліктеріне, өзінде әлдеқайда дамыған қабілеттеріне максималды бейімделуге тырысады. Педагогтың кәсіби қалыптасуы, оның педагогикалық шеберлікпен кәсібилікке жеткізілуі-тоқтаусыз, ұзақ жүргізілетін процесс. К. Роджерстің айтуынша, бұл өмір бойы жасалатын саяхат.
Қазіргі күрделі әлеуметтік мәдени жағдайда педагог тұлғасы мен оның қызметіне үнемі жаңаша талаптар мен шын мәніндегі өзінің кәсіби функциясын орындауға педагогикалық мамандығын бітірушінің дайындық деңгейі (мотивациялық, теориялық және практикалық) арасында қарама-қайшылықтар бар.
Педагогикалық мамандық ұжымдық сипат алуымен ерекшеленеді. Педагогикалық мамандық дегеніміз – тақырыбы басқа адам болатын кәсіптер тобына жатады. Педагогикалық мамандықтың негізгі мазмұны адамдармен қарым-қатынас болып табылады.
Педагогикалық мамандықтың өзіндік ерекшелігі оның табиғаты бойынша гуманистік, ұжымдық және шығармашылық сипатта болатындығында. Педагогикалық кәсіптің ұжымдық сипаты педагогикалық қызметтің жиынтық субъектісі ұғымымен байланысты. Жиынтық пән деп кең мағынада мектептің немесе басқа білім беру мекемесінің педагогикалық ұжымы, ал тар мағынада студенттер тобына немесе жеке оқушыға тікелей қатысы бар мұғалімдер тобы жатады.
Егер «адам-адам» тобының басқа кәсіптерінде әдетте, бір адамның бір кәсіптің өкілі (мысалы; сатушы, дәрігер, кітапханашы және т.б.) қызметінің нәтижесі болса, онда педагогикалық кәсіпте әр мұғалімнің, отбасының және әсер етудің басқа көздерінің үлесін бөліп алу өте қиын. Бұл қызмет субъектісінің оқушының сапалы өзгеруі. Педагогикалық ұжымның қалыптасуына А.С. Макаренко үлкен мән берді. Ол былай деп жазды: «тәрбиешілер ұжымы болуы керек, ал тәрбиешілер ұжымға қосылмаған және ұжымда бірыңғай жұмыс жоспары, балаға бірыңғай дәл көзқарас болмаса, онда ешқандай оқу процесі болмайды» деп атап айтқан.
Ұжымшылдық-педагогикалық процестің маңызды құрамдас бөлігі. Бұл мұғалімнің әріптестерінің ұжымына қосылу және басқа мұғалімдермен бірге оқушыларының білім алуына қатысу қабілетінде көрінеді.
Педагогикалық кәсіптегі ұжымдық принциптердің табиғи түрде күшеюін түсінумен, педагогикалық қызметтің жиынтық субъектісі ұғымы күнделікті өмірге енуде. Ұжымның негізгі белгілері ең алдымен оның мүшелерінің көңіл-күйінде, олардың жұмыс қабілеттілігінде, психикалық және физикалық әл-ауқатында көрінеді. Бұл құбылыс команданың психологиялық климаты деп аталады. А. С. Макаренко мұғалімнің педагогикалық шеберлігі педагогикалық ұжымның қалыптасу деңгейіне байланысты болатын заңдылықты ашты. «Педагогикалық ұжымның бірлігі, – деп санайды, ол толығымен анықтайтын нәрсе, және жақсы шебер жетекшісі басқаратын біртұтас, дәнекерленген ұжымдағы ең жас, тәжірибесіз мұғалім педагогикалық ұжымға қайшы келетін кез-келген тәжірибелі және талантты мұғалімнен гөрі көп нәрсе жасайды. Педагогикалық ұжымда индивидуализм мен қақтығыстардан қауіпті ештеңе жоқ, жиіркенішті ештеңе жоқ, зиянды ештеңе жоқ».
А.С. Макаренко жеке мұғалімнің сапасына немесе талантына байланысты білім беру туралы сұрақ қою мүмкін емес деп тұжырымдады, сіз тек педагогикалық ұжымда жақсы шебер бола аласыз деп пікір айтады. В.А. Сухомлинский педагогикалық ұжымды қалыптастыру теориясы мен практикасының дамуына баға жетпес үлес қосты. Өзі көптеген жылдар бойы мектеп басшысы бола отырып, ол мектептің алдына қойылған мақсаттарға қол жеткізудегі педагогикалық ынтымақтастықтың шешуші рөлі туралы қорытындыға келді. Педагогикалық ұжымның оқушылар ұжымына әсерін зерттей отырып, педагог В.А. Сухомлинский келесі заңдылықты анықтады: педагогикалық ұжымда жинақталған және мұқият қорғалатын рухани құндылықтар неғұрлым бай болса, оқушылар тобы белсенді, тиімді күш ретінде, оқу процесіне қатысушы, тәрбиеші ретінде айқын көрінеді. В.А. Сухомлинскийге қазіргі уақытта мектеп пен білім беру органдарының басшылары әлі толық түсінбейтін ойды ашып айтты: егер педагогикалық ұжым болмаса, онда студенттік ұжым да жоқ.
В.А. Сухомлинский педагогикалық ұжым қалай және соның арқасында құрылады деген сұраққа біржақты жауап берді. Оны ұжымдық ой, идея, шығармашылық жасайды. Педагогикалық ұжымды дамыту және біріктіру идеялары педагог В.А. Сухомлинскийдің педагогикалық жүйесінде практикалық іске асты. Бірқатар еңбектерінде баяндалған. В.А. Сухомлинский әр нақты мектептің педагогикалық ұжымының өзіндік ерекшеліктері бар екенін атап өтті. Тәжірибе алмасу белгілі бір мектептің жұмысын көшіруге емес, оның іс-әрекетінің идеялары мен тұжырымдамаларын бағалауға әкелуі керек деді.
Мұғалімдердің педагогикалық ұжымы студенттік ұжымның құрамдас бөлігі болып табылатын қоғамдық ұжымның бөлігі болып табылады. Кез-келген ұжымның сипаттамаларына сәйкес келетін болсақ, мектептің педагогикалық ұжымы да өзіндік ерекшеліктерге ие.
Педагогикалық ұжымның басты ерекшелігі – кәсіби қызметтің ерекшелігі, атап айтқанда жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу. Педагогикалық ұжымның кәсіби қызметінің тиімділігі оның мүшелерінің педагогикалық мәдениетінің деңгейімен, тұлғааралық қатынастардың сипатымен, ұжымдық және жеке жауапкершілікті түсінумен, ұйымшылдық, ынтымақтастық деңгейімен анықталады. Педагогикалық, тәрбиелік мәні бойынша оқу орындарының ұжымдары студенттерге ересектер тобы, ондағы қарым-қатынас жүйесі, бірлескен қызмет туралы алғашқы түсінік береді. Бұл жағдай педагогикалық ұжымды өзін-өзі ұйымдастыруға, үнемі өзін-өзі жетілдіруге ынталандырады.
1.3 Мұғалім еңбегінің шығармашылық табиғаты
Мұғалім мен тәрбиеші жұмысының маңызды ерекшелігі – оның шығармашылық табиғатымен байланысты. Сонымен қатар, мұғалімнің жұмысы басқа салалардағы (мысалы, ғылым немесе өнер) шығармашылықтан айтарлықтай ерекшеленеді. Мұғалім әлеуметтік жаңа нәрсе жасауды мақсат етпейді, оның қызметінің нәтижесі – оқушының дамуы.
Педагог тұлғасының шығармашылық әлеуеті ол жинақтаған әлеуметтік тәжірибе, психологиялық-педагогикалық және пәндік білім беру, бірегей шешімдерді, жаңашыл формалар мен әдістерді табуға және қолдануға сол арқылы өзінің кәсіби функцияларының орындалуын жетілдіруге мүмкіндік беретін жаңа идеялар, біліктер мен дағдылар негізінде қалыптасады. Тек білімді және арнайы дайындыққа ие мұғалім ғана туындаған жағдайларды терең талдауға және шығармашылық қиял мен ойлау эксперименті арқылы мәселенің мәнін түсінуге негізделген жаңа, ерекше мүмкіндіктер мен оны шешудің жолдарын таба алады. Бірақ тәжірибе шығармашылықпен байланысып үнемі кәсіби біліктілікті арттыруға, білімдерін толықтыруға және үздік мектептер мен еңбекке адал ниетпен қарайтын мұғалімдердің тәжірибесін зерделеуге тырысады.
Педагогикалық шығармашылықтың көрінісі педагогикалық іс-әрекеттің негізгі компоненттерінің құрылымымен анықталады және оның барлық аспектілерін қамтиды: жоспарлау, ұйымдастыру, іске асыру және нәтижелерді талдау.
Қазіргі ғылыми әдебиеттерде педагогикалық шығармашылық өзгеретін жағдайларда педагогикалық мәселелерді шешу процесі ретінде түсініледі. Адамның шығармашылығы жеке тұлғаның ерекше үйлесімімен ерекшеленеді –оның шығармашылығын сипаттайтын іскерлік қасиеттер.
Е.С. Громов пен В.А. Моляко шығармашылықтың жеті белгісін атайды: өзіндік, эвристикалық, қиял, белсенділік, шоғырлану, анықтық, сезімталдық. Әрбір мұғалім өзінен бұрынғы адамдарының жұмысын жалғастырады. Әр мұғалім қандай да бір жолмен педагогикалық шындықты өзгертеді, бірақ тек мұғалім-жасаушы түбегейлі өзгерістер үшін белсенді күреседі және бұл мәселеде өзі жақсы үлгі болып табылады.
Мұғалімнің жұмысының мазмұны мен ұйымдастырылуын оның қызметіне шығармашылық көзқарасының деңгейін анықтау арқылы ғана дұрыс бағалауға болады. Мұғалімнің іс-әрекетіндегі шығармашылық деңгейі оның мақсаттарына жету үшін өз мүмкіндіктерін пайдалану дәрежесін көрсетеді. Сондықтан педагогикалық іс-әрекеттің шығармашылық сипаты оның маңызды ерекшелігі болып табылады. Бірақ басқа салалардағы шығармашылықтан айырмашылығы, мұғалімнің жұмысы әлеуметтік құнды жаңа, түпнұсқа жасауды мақсат етпейді, өйткені оның өнімі әрқашан жеке тұлғаның дамуы болып қала береді.
Педагог тұлғасының шығармашылық әлеуеті ол жинақтаған әлеуметтік тәжірибе, психологиялық-педагогикалық және пәндік білім, бірегей шешімдерді, жаңашыл формалар мен әдістерді табуға, қолдануға және сол арқылы өзінің кәсіби функцияларының орындалуын жетілдіруге мүмкіндік беретін жаңа идеялар, біліктер мен дағдылар негізінде қалыптасады. Тек білімді және арнайы дайындыққа ие мұғалім ғана туындаған жағдайларды терең талдауға және шығармашылық қиял мен ойлау эксперименті арқылы мәселенің мәнін түсінуге негізделген жаңа, ерекше мүмкіндіктер мен оны шешудің жолдарын таба алады.
Көптеген типтік және стандартты емес мәселелерді шешуге бағытталған мұғалім өз қызметін эвристикалық іздеудің жалпы ережелеріне сәйкес жасайды: педагогикалық жағдайды талдау; нәтижені бастапқы мәліметтерге сәйкес жобалау; болжамды тексеру және қажетті нәтижеге қол жеткізу үшін қолда бар құралдарды талдау; алынған деректерді бағалау; жаңа міндеттерді тұжырымдау. Сонымен қатар педагогтың шығармашылығы коммуникативтік міндеттерді шешу кезінде көрінетін өзіндік фоны және педагогикалық қызмет болып табылады. В.А. Кан-Калик мұғалімнің шығармашылық қызметінің логикалық және педагогикалық аспектісімен қатар субъективті және эмоционалды, коммуникативті дағдыларды егжей-тегжейлі көрсетеді, әсіресе ситуациялық мәселелерді шешуде көрінеді. Мұндай дағдылардың қатарына, ең алдымен, педагогтің психикалық және эмоционалды күйін басқару, қоғамдық ортада әрекет ету (қарым-қатынас жағдайын бағалау, әртүрлі әдістерді қолдана отырып, аудиторияның немесе жеке оқушылардың назарын аудару т.б.) жатады.