4.1. Мектепке дейінгі балаларға психологиялық көмек көрсету бойынша ұсыныстар беру жолдары
4.2.Ата-аналардың психолог-кеңесшіге жүгінуінің негізгі себептері
4.3. Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына психологиялық кеңес беру
4.4. Жеткіншектер мен жоғары сынып оқушыларына психологиялық кеңес беру
4 нші бөлім бойынша ұсынылатын әдебиеттер
4.1. Мектепке дейінгі балаларға психологиялық көмек көрсету бойынша ұсыныстар беру жолдары
Мектепке дейінгі мекемелердің тәрбиешілерімен жұмыс жасаудағы психолог-кеңесшінің негізгі міндеті психологиялық ағарту болып табылады. Дәлірек айтқанда, балаларды дамытудың жас ерекшеліктері, дамыту іс-шараларының бағыттары мен тәсілдері және психологиялық көмек көрсету туралы тәрбиешілерге ақпарат беру. Мектепке дейінгі жастағы балалар мен кіші оқушыларға психологиялық көмек көрсету шеңберінде белсенді қатысуды талап ететін әдістемелер негізінде қалыптасқан стратегияларды пайдаланған жөн.
Ойын терапиясы — ойынды қолдана отырып балаларға немесе ересектерге психотерапевттік ықпал ету әдісі. Төменде балалармен жұмыс істегенде қалай қолданылатынын туралы айтылады, бірақ алдымен жалпылама ақпарат бере кетейік.
Бұл әдістеменің мәні адамның тұлғалық және психоэмоционалдық тұрғыда дамуына кедергі келтіретін әлеуметтік және психологиялық қиындықтарды еңсеруге жәрдемдесуі үшін ойынның терапевттік әсерін қолдану болып табылады.
Әдетте, ойын барысында балалар ойын құралдарын, мысалы, ойыншықтармен манипуляциялау арқылы эмоцияларды білдіреді. Өз сезімдерін табиғи түрде көрсете отырып, балалар оларды тез тануға және әлеуметтік ортаға тез бейімделуге мүмкіндік алады (Thompson & Rudolph. 1996)[1].Соңғы жылдары кітап оқығысы келмейтін, орнына теледидар мен компьютерге үйір балалар саны артып кетті.
Ата-аналар абыржулы: бала кітап оқудан бас тартады! Оның себебі неде? Бұл жағдайды қалай өзгертуге болады?
Бұл сұрақтарға жауап беру үшін баланың ерте жастағы жай-күйіне, оның ата-анасымен өзара қарым-қатынасына үңілу керек.
Осы уақытқа дейін балалар оқуды мектепте үйренеді деген пікір қалыптасқан болатын. Ал бүгін біз білеміз, оқып үйренуге қажетті білім қорын бала мектепке дейін иеленеді. Зерттеушілер бала өмірінің алғашқы бес жылын «Ғажайыптар жылдары» деп атайды. Оқып үйренбестен бұрын бала сөйлеу қабілетін, тыңдай және сөйлей білуді жеткілікті дәрежеде меңгеруі тиіс. В. Н. Мясищев (1973)[2]. Басты кезекте оқып үйренудің қажетті алғышарты ретінде ауызекі тілді дамытуға көп көңіл бөлу қажет.
Оны бала дүниеге келген алғашқы күннен-ақ бастаған жөн. Сәбиді қолыңызға көтеріп, онымен сөйлескенде, сіз оған жылу мен қауіпсіздік сезімін бересіз (ал сізге бұл жаста ол мұны елемейтіндей көрінеді).Әрдайым тыңдауға дайын екеніңізді көрсетіңіз. Балақайдың тіпті ең алғашқы әлсіз және былдырлап сөйлеуге тырысқан әрекеттерін қолпаштауға тырысыңыз. Егер шаршап немесе асығып тұрсаңыз, ұмытпаңыз: мектепке дейінгі жаста көрсеткен шыдамдылығыңыз болашақта жұмысыңызды әлдеқайда жеңілдетеді.
Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеуде маңызды орын ала-тын іс - әрекет бұл – ойын. Ойын - төзімділікті, алғырттықты, тапқырлықты, ұқыптылықты, ізденімпаздықты, іскерлікті, дүниетаным өрісінің көлемділігінің, көп білуді, сондай - ақ, басқа да толып жатқан сапалылық қасиеттердің қалыптастыруға үлкен мүмкіндігі бар педагогикалық тиімді әдістерінің бipi. (Захаров А. И.) [1]. Психологиялық тұрғыдан алып қарағанда мектеп жасына дейінгі балалар белсенді және өте қозғалмалы болып келеді. Бұл жастағы балалар өздерін еркін ұстап, ойынға аса қызығумен қатысады, өзінің айналасындағы нәрселерді көріп, соны бейнелеуді ұнатады.
[1]Thompson W.N. The social costs of gambling in Wisconsin / W.N. Thompson, R. Gazel, D. Rickman // Wisconsin Policy Research Institute Report.-1996.-Vol. 9.-N6.-P. 1-44.
[2] Мясищев В. Н. Психотерапия как система средств воздействия на психику человека в целях восстановления его здоровья. - В кн.: Психотерапия при нервных и психических заболеваниях. - Л., 1973, с. 7-20.
4.2.Ата-аналардың психолог-кеңесшіге жүгінуінің негізгі себептері
Ата-аналар психологқа балаларды тәрбиелеудегі қиындықтарға байланысты көмек алу үшін жүгінген кезде, негізгі міндет, жас дағдарысының ықтимал мәселелері мен көріністері және отбасы жағдайында дамыту жұмысының мүмкіндіктері туралы ақпараттандыру болады. Ата-аналармен кеңес берудегі әңгіме тақырыбы баланың психикалық қолайсыздығы және аномальды даму мүмкіндігі туралы ата-аналардың «күдігі», балабақша жағдайына бейімделудің қиындықтары болып табылады.
Ата-аналарға кеңес беру барысында қозғалатын негізгі тақырыптарды атап өтуге болады:
Бауыр басу қажеттілігі-адамның психикалық дамуының ең маңызды шарттарының бірі. Балаға бауыр басуы-баланың қалыптасатын қарым-қатынасы жүйесіндегі алғашқы топтық феномен. 3 жастан кейін ата-аналардың біреуіне бір жақты байланыстылығы басқа ата-анамен қарым-қатынас жасау мәселесін көрсетеді: бала ата-анасының біреуінен неғұрлым көп қорқатын болса, ол басқасына соғұрлым көп байланады.
Өмірдің алғашқы жылдары-эмоциялардың қарқынды даму кезеңі. Оның айналасындағылардың эмоционалдық мойындауының қажеттілігі де артты. Өмірдің алғашқы жылдарында балалардың көпшілігі анасына қатты байланысты,ол адамдармен қарым-қатынаста өздерінің эмоционалдық эталоны болып табылады. Бауырмалдық негізінде ата-аналарға деген махаббат сезімі қалыптасады, ол 4 жылда барлық эмоционалдық даму сияқты өзінің барынша дамуына жетеді. Ұлдардың аналарға деген махаббаты осы жылдары терең сипатқа ие.
Қыздарда әкесімен эмоционалдық қарым-қатынастағы кедергілер көбінесе оның отбасында белсенді рөлінің жеткіліксіз болуына байланысты. Ол қызымен эмоционалды жақын қарым-қатынасқа мән бермеуі мүмкін, отбасында тым бос, эмоционалды бұғатталған болуы мүмкін.
Осы жаста туындайтын басқа мәселе — бұл қызғаныш, балалар, әсіресе қыздар, өз ата-аналарын «бөлісе алмайды».
Шын қызғаныш отбасында екі бала болғанда пайда болады. Кейде әр түрлі себептермен ата-аналар басқаларға қарағанда көп уақыт пен көңіл бөледі.
Балалардың басым көпшілігі балабақшаға үйренеді, өзіне дос табады және сабақ барысында жаңа дағдыларды қуана үйренеді. Бірақ, өзгеріске түскен жағдайға әр балақайға бейімделу үшін уақыт қажет. Ата-аналар осы бейімделу кезеңі әр балада әртүрлі болатынын және бірнеше аптадан бірнеше айға дейін созылуы мүмкін екенін білуі қажет. Бала неғұрлым анасына тәуелді болса, күнделікті өмірдегі өзгерістерге неғұрлым сезімтал болса және барлық жаңалықтарға неғұрлым қиын үйреніссе, жүйке жүйесі неғұрлым қозғыш болса, үйренісу және бейімделу үдерісі де соғұрлым ұзағырақ жүреді. Әртүрлі жастағы балалармен қарым-қатынас тәжірибесі бар балалар, көп балалы отбасынан шыққан балалар және отбасында шамадан тыс қамқорлық пен бағып-қағу нысаны болмаған балалар балабақшаға әлдеқайда жеңіл бейімделеді.
Екі – үш жастағы балалар үшін бейтаныс адамдар мен қарым-қатынастың жаңа жағдайлары алдындағы қорқыныш тән болып табылады, бұл бақшаға барудың басында толық көлемде көрінеді. Кейбір жағдайларда қорқыныш өмірлік стереотиптің, сондай-ақ орын алатын әдеттегі өмір салтының өзгеруіне қарағанда, балалардың әлеуметтік қабаттарға бейімделудегі қиындықтарының анағұрлым маңызды себебі болады.
Егер эмоциялық сезімтал, жүйке және соматикалық әлсіреген балалар үшін сәбилер олардың психикалық дамуының декомпенсациялаушы факторы ретінде әрекет етсе, онда балалар эмоциялық дамымаған, интеллектуалдық көрсеткіштері төмен балалар, маскүнемдердің балалары бейімделуде қиындық тудырмайды. Бейімделудің жеңілдігі бұл балаларда тұрақты эмоционалдық байланыс болмауымен түсіндіріледі — анаға бауырмалдық, сол сияқты уайымның тереңдігі (Захаров А. И.) [2].
Балалар психологтары жазып жүргендей, жеңіл бейімделген баланың мінез-құлқы бір ай ішінде қалыпқа келеді, тәбеті алғашқы аптаның аяғында әдеттегі дәрежеге жетеді, ал ұйқысы 1–2 апта ішінде реттеледі, өткір сырқаттар туындамайды.
Қинала бейімделетін баланың көңіл-күйі бүтіндей бір ай ішінде тұрақсыз болуы мүмкін, ал ұйқысы мен тәбеті 20–40 күннен кейін қалпына келеді.
Ауыр бейімделетін баланың ұйқысы, тәбеті және көңіл-күйі өрескел бұзылады, оған психикасын жарақаттайтын жайттарды көрсететін қорқынышты түстер кіруі мүмкін. Бала өзінің үйде анасымен бірге болу қажеттілігін қорғау үшін «сырқатына беріліп» кетуі мүмкін.
Бейімделуде үлкен қиындықтар шуылдан тез шаршайтын және тәбеті нашар жүйке және соматикалық әлсіреген балалар бастан кешеді. Отбасындағы жалғыз бала болып табылатын, шамадан тыс қамқорлықтағы бала анасына невротикалық байланған, оған тәуелді, ерекше назарға үйренген, өзіне-өзі қызмет көрсету дағдысы жоқ, қорқыныштың көп болуына, өзіне сенімсіздігіне, қорғансыздығына, жалпы эмоциялық тұрақсыздығына және рөлдік құрылымының жеткіліксіз дамымауына, рөлдерді қабылдай алмауына және ойнауына (ересек мектепке дейінгі жаста) байланысты құрдастарымен қарым-қатынас орнатуға қабілетсіз балалар қиын бейімделеді.
Бейімделудегі қиындықтардың себебі-режимдік процестерді орындауда икемділіктің, эмоциялық сезімтал, жүйке және соматикалық әлсіреген балаларға жеке көзқарастың болмауы. Тәрбиешінің жиі ауысуы, топтардың мерзімінен бұрын ауысуы, топтағы балалардың көп саны, әсіресе жас айырмашылығы бар балалардың бейімделуіне кедергі келтіруі мүмкін. Қоздырғыш, жанжалды-агрессивті балалар көп топтың құрамы да сәтсіз болады. Тәрбиешілердің үнемі назарынан қорқатын, қорғаусыз және өзіне сенімсіз балаларлың бейімделуі қиынға соғады. Тәрбиешіге қажет жеке қасиеттері – шыдамдылық, қайырымдылыққа ие болуы, топтағы болып жатқан өзгерістерге икемді әрекет етуі және онда барлық балалар үшін қолайлы әлеуметтік-психологиялық және эмоциялық климатты қамтамасыз етуге қабілетті болуы тиіс.
Балалардың ата-аналардың мінез-құлқы мен жеке тұлғасын өз бетімен меңгеруі құрдастарымен қарым-қатынасты қиындатады және балабақшада бейімделуді қиындатады. Бұл балалар өздерін сенімсіз және беймәлім етеді, көп мазаланады, өз іс-әрекетінің дұрыстығына күмән келтіреді,тез ренжиді, жылайды, сәтсіздікке қатты қапаланады және құрбыларымен қарым-қатынаста икемділік, тікелей, сенімділік және қарапайымдылық жетіспейді.
Бейімдеу процесін оңтайландыру мақсатында жалпы ұсыныстар келесідей болуы мүмкін:
- баланы балалар мекемесіне қыздарды тек 3 жасқа толған кезде ұлдарды 3,5 жаста беру керек;
- егер бала отбасында жалғыз болса, ол жиі ауырса,қорқыныш, жалғыз қалғысы келмейді (ересектердің тұрақты болуын талап етеді), онда оның балабақшаға енуі біртіндеп болуы керек. Алдымен оны топқа келтіру керек, тәрбиешімен, топтағы басқа балалармен таныстыру керек, онымен бірге ойыншықтарды көру керек, жаңа ортаға қызығушылық туғызу керек және үйге оралу керек. Содан кейін, бірнеше күн, балабақшада болу күндізгі ұйқыға дейінгі уақытпен шектелуі тиіс, одан әрі оның жағдайына байланысты, бұл уақыт біртіндеп артады;
- балалардың балалар мекемесіне үйренуі кезеңінде топта болған кезде, олар өздерін ыңғайсыз сезінеді және өз эмоцияларын ұстап тұруға мәжбүр екенін ескеру маңызды, бұл невроздың себебі болуы мүмкін ішкі шиеленіске әкеледі. Сондықтан үйде, әдеттегі жағдайда, оларға көңілді қозғалмалы ойындар ойнауға және эмоцияларды толық көрсетуге мүмкіндік беру керек, өйткені бұл балабақшада жинақталған шиеленісті жояды.
Балабақшаға үйрену жылдам және қиналыссыз өтуі үшін ең алдымен баланың қызығушылығын ояту қажет.
Балабақша туралы үнемі тек жағымды әсер сыйлайтын сөздер ғана айту керек. «Сен онда басқа балалармен бірге ойнайсың! Ол жерде ойыншықтар қандай көп!
Балабақшада көңілді және қызықты! Мен кішкентай кезімде балабақшаға барғанда...», - әрі қарай өзіңіздің «балабақшадағы балалық шағыңыз» туралы қызықты және көңілді әңгіме айтылады.
4.2.1. Ұйқының бұзылуы
Бала үйге кіргенде, отбасының барлық мүшелерінің өмір ырғағы толығымен өзгереді. Кейде нәресте туралы қамқорлық тек қана жағымды эмоцияларды ғана емес, сонымен қатаркүйзелуді, баланың өмірлік функцияларын білмеу туралы толқуды тудыруы мүмкін.
Жүйке жүйесінің ахуалын көрсететін ең сезімтал көрсеткіш – ұйқы. Үрейлі балалар әрең ұйықтайды, олардың ұйқысы сергек, үзілмелі. Олар жиі кенеттен айғайлап жібереді, мазасыз дөңбекшиді, қорқынышты түстерден зәресі кетеді.
Әлемде педиатрлар нәрестенің тынығу үрдісіне үлкен мән береді, себебі баладағы ұйқының бұзылуы маңызды неврологиялық аурулар немесе ішкі органдар аурулары үшін қажетті шарт болуы мүмкін.
Инсомникалық және ансомникалық бұзылулар көбінесе эмоциялық сезімтал және әсерлі балаларда кездеседі (Захаров А. И., 1971)[1].
Ұйқының бұзылуын анықтаған жағдайда, баланың күнделікті кестесін нақты жоспарлау және ұйықтау рәсімін енгізу маңызды. Ұйқыға дейін бір сағат бұрын белсенді ойындардың санын азайтып, ертегі кейіпкерлерін оқып, суреттерді көргенде мұндай сабырлы әрекеттерді артық көріңіз. Шомылу ұйқының алдында ең маңызды болып табылады, себебі ол күндіз жинақталған денеде психофизикалық шиеленісті жоюға мүмкіндік береді. Бала өзін тыныш сезінеді. Ваннаға арнайы шөптерді қосу тыныштық әсерді арттырады. Сондай-ақ, балалар бөлмесіндегі ауаның гигиенасы мен тазалығын сақтау қажет. Ғалымдар жаңа салқын бөлмеде нәресте тезірек ұйықтап жатқанын және оның ұйқысы әлдебір бөлмеде ұйықтауға қарағанда күшті екендігін дәлелдеді. Сондықтан төсекке дейін бала ұйықтайтын бөлмені желдету қажет.
Баланың ана жағдайына өте сезімтал екенін есте ұстау керек және ол балаға тікелей көрсетіледі. Егер анасы кернеу, ашу-ыза күйінде болса, онда бала ыңғайсыздық сезінеді және оған ұйықтау қиын болады.
Бұл жаста ересектердің қарқынды тыйымдары бала үшін тұйық психологиялық кеңістік қалыптастырады. Әсіресе, балаларды жазалайтын, оларды тығыз және қараңғы үй-жайға қалдыратын немесе жай ғана жалғыз қалдыратын жағдай қиынға соғады, және олар барлық өсіп келе жатқан алаңдаушылық пен қорқыныш сезіміне қарамастан, олар күлкілі түсінде ояна алмайтын сияқты шыға алмайды.
3 жылда қараңғыдан қорқу байқалады, бұл тұйық кеңістікте және ұйықтау кезінде пайда болатын қорқынышты күшейтеді (Гарбузов В. И., Захаров А. И.,Исаев Д. Н., 1977) [3].
Ұйқының басталуын күту, жиі онымен байланысты қорқыныш сезімін тудырады, ол қараңғыда күшейеді. Нәтижесінде үдемелі қозу ұйқының пайда болуына кедергі жасайды (Захаров А. И.) [4].
Егер мазасыздық аз болса, есік ашық және ата-аналар жақын жерде болса, ұйқы біраз уақыттан кейін келеді. Мазасыздық қорқынышқа айналғанда, үнемі жанатын шам немесе бөлмеде ата-анасының бірінің болуы қажет.
Ол үшін күні-түні баланың көңілін көтеру және алдарқату қажет емес. Ол өзі айналасындағы жағдайдан сабырлылық, куаныш тауып үйренуі, күнделікті үйреншікті жайттардан қызықты тұстар таба білуі; қолына алған бар істі сүйсіне жасауы қажет. Сіздің пікіріңізше болмашы нәрсеге: көшеден тауып алған әдемі жапыраққа, күннің шұғыласына, әйнектегі қырау салған өрнекке қу-анып тұрса да, баланың қуанышын бірге бөлісіңіз. Оның назарын тек қауіпті немесе орынсыз жайттарға емес, барлық қызықты, ұнамды, көңілді жайттарға аударыңыз. Ал балалар «Шықпа –құлайсың», «Тиіспе – бір жеріңді ауыртып аласың» дегеннен басқа ештеңе естімейтін кездері де болады ғой. Одан да сорақысы – баланы қасқырмен, «үлкен таяғы бар атаймен», полиция қызметкерімен және т.б. қорқыту.
Баламен үнемі бірқалыпты, байсалды сөйлесу керек. Бір мезетте жұмсақ, әрі қатал болыңыз: баланың ерекшеліктерін ескере отырып, оның кез-келген еркелігіне көне бермеңіз. Баланың делебесі қозып тұрғанда қандай да бір шара қолдану тиімсіз, тіпті оның қыңырлығын күшейтіп жіберуі мүмкін. Ал сабырға келген соң, оған бірден мұндай мінез-құлықтың дұрыс емес екенін түсіндіру қажет. Шыдамдылық, байсалдылық мен салмақтылық үнемі оң нәтиже береді.
4.2.2. Жылау
Мектепке дейінгі жастағы 3 және 4 жастағы қыздар көбінесе жылайды (ата-аналардың бағалауы бойынша), бұл осы жастағы ерекше эмоционалдық сезімталдықты көрсетеді.
Жылау, қуаныш -балаларда жиі кездесетін эмоциялардың бірі. 1 жастан бастап бала өзінің қажеттілігін тек жылап қана қоймай, сөзбен де білдіре алады, бірақ жылау сезімді білдірудің құралы болып қалады.
Егер бала аз сөйлесе, көп жылайды, бұл эмоционалдық бұзылудың белгісі, ол өз сезімдері мен ниеттерін дауыстап білдіруден қорқады. Ата-аналар тарапынан толық рұқсат етілу аясында шектен тыс қамқорлық әдетте, балаларда жоғары күрделі болып жүреді, оның көріністерінің бірі истерикке жеткен жылау болып табылады.
Жылау -наразылықтың болуы бала татуласпайтын өмірлік маңызды мүдделер мен қажеттіліктерді шектеуге реакция ретінде қаралуы мүмкін. Кейде жылау ата-аналардың назарын аудару тәсілі ретінде туындайды.
Невротикалық бұзылулар белгілері бар балалар үшін импрессивтілік тән-біртіндеп жинақталатын сезімдер мен уайымдарды ішкі қайта өңдеу және ерекше қолайсыз жағдайлар болған кезде ғана үзілуі мүмкін. Бұл балалар үшін жылау эмоцияның тікелей көрінісі болып табылмайды,өйткені олар өз сезімдерін жоғары дәрежеде бәсеңдетеді. Сол немесе басқа себептерге байланысты баланың белсенділігін тежейтін психологиялық тосқауыл пайда болған соң, ол жылай бастайды. Психологиялық тұрғыдан бұл ішкі қанағаттанбаушылық, мазасыздық және өзара қарым-қатынастың қандай да бір жақтары наразылықтың белгісі.
Жылап жүрген бала, жан күйзелісі жағдайында, ескертулерді, кеңестер мен бұйрықтарды нашар түсінеді, сондықтан жылаған кезде тәрбиелеу пайдасыз. Жылап отырған адамды жазалауға жол берілмейді, себебі кейіннен ол жазаланғанын ұмытып кетуі мүмкін.
Топта өміршеңдік атмосфераны қалыптастыру және қолдау міндеті – тәрбиешінің міндеті. Сондай-ақ, оның функциясына әртүрлі эмоционалды қанық ойындарды өткізу, балалардың өз күштері мен мүмкіндіктеріне деген сенімділігін қалыптастыру кіреді. Алайда, егер қабылданған шараларға қарамастан, жылауықтық сақталса, ол, ең алдымен, отбасындағы ауыр жағдайдың немесе қолайсыз жағдайдың белгісі болып табылады және оны тек қана ата-аналармен тығыз қарым-қатынаста жоюға болады.
Ата- аналарға және тәрбиешілерге ұсынылатын кеңестер:
1. Баланың өзін-өзі жоғары бағалауына ықпал етіңіз: жиі мақтаңыз (тіпті шағын жетістіктері үшін болсын), балаңызға көбірек сенім артыңыз; баламен сөйлескенде атын жиі атаңыз.
2. Дене жанасуын жиі қолданыңыз: психологтармен дәлелденген, ата-анасының күнделікті 8-10 рет құшақтауы баланы өзін бақыттырақ және сабырлырақ сезінуге, қиын-дықтарды және үрейін тезірек және мейлінше аз қиналып жеңуге, жауаптырақ бола түсуге көмектеседі.
3. Баланы айналасындағылармен салыстырмаңыз.
4. Үрейлі балаларды әртүрлі жарысу немесе «кім жылдамырақ» сияқты істерге араластырмаңыз.
5. Үрейлі баланы асықтырмаңыз, оларға өздеріне үйреншікті қарқынмен әрекет етуге мүмкіндік беріңіз (оларды қалғандарынан сәл ертерек үстел басына отырғызуға, бірінші болып киіндіруге және т.б. болады).
6. Балаға мейлінше аз ескерту жасаңыз, жазалау шараларын (бірақ оны қорламайтын!) тек өте қажет болғанда ғана қолданыңыз.
7. Баланы өзіне таныс емес істермен айналысуға мәжбүрлемеңіз – ол алдымен басқалар қалай істейтінін көріп алсын.
8. Балаға үстел басынан тұрақты орын, тұрақты төсек және т.с.с. белгілеп қойыңыз.
9. Өз әрекеттеріңізде бірізді болыңыз: балаға негізді себепсіз бұрын рұқсат еткендеріңізді жасауға тыйым салмаңыз.
10. Сенімді, әрі байсалды мінез-құлық үлгілерін көрсетіңіз, балаңызға өзіңіз үлгі болыңыз.
11. Баланы нақты, өзін әбігерге салатын жағдайларда (таныстық, көмек сұрау, алғыс айту, бас тарту, жеңіс немесе жеңіліс және т.б.) өзін ұстай білуге үйретіңіз.
4.2.3. Қырсықтық пен қиқарлық.
Қырсықтық шектен тыс ерке балаларға тән қылық. Ол үлкен адам балаларға үнемі «бүйтпе», «олай істеме» және т.б. сөздерін жиі қолданғанда көрініс береді. Бұл жағдайдағы баланың қырсықтығы – оған деген теріс қатынастың нәтижесі, яғни шамадан тыс «тәрбиелік шаралардан» өзін қорғау тәрізді көрінеді.
Жылы сөз. Баланың абырой, намыс сезімін дамытуда, оның маңызы айтарлықтай «сен үлкен болдың» деген жылы сөз балалардың жағымды қылықтарын белсендіре түседі. «Мен үлкенмін» яғни мен бәрін білемін, істей аламын. «Мен үлкенмін» яғни, кішкентайларға, үлкендерге көмектесуім керек. «Мен үлкенмін» яғни, мен күштімін, әлсіздерге көмектесуім керек. «Мен үлкенмін» яғни кішкентайларға үлгімін. Өзіңді жаман ұстау – бұл ұят.
Балалар қырсық, қыңыр болып тумайды және бұл балалардың жастық ерекшеліктері де емес. Мұны мінезбен түсіндіруге болмайды, себебі мінез туып берілмейді, ол бүкіл өмірі барысында қалыптасады. Қырсық бала теріс тәрбиеден қалыптасады.
Екі және үш жастағы баланың қырсықтығы табиға қажеттілігі (су ішкісі келеді, тамақ ішкісі келеді, ұйықтағысы келеді) қанағаттандырылмағанда, қолайсыздықты сезінгенде (суық, ыстық, аяқ киімі тар, киімі кең және т.б.) көрінеді. Бірақ мұны қырсықтық деп түсінбеу керек, тек балаға қолайсыз жағдайды жойса болғаны, бәрі орнына келеді. Егер мұндай кезде балаға дауыс көтерсек, бұл қырсықтықтың пайда болуының алғы шарты болады. Көпшілік жағдайда баладағы қырсықтықты жүйке жүйесімен байланыстырады (невроз). Бала тек қана айғайлап жыламай, қолдарындағы ойыншықтарын үлкендерге қарай лақтырғанда, оны расында да күйгелектік, ашыланшақтық деп қабылдаймыз. Мұндай кезде баланы дәрігерге көрсету керек. Бала қырсықтығының ашық көрінуі – бұл баланың өз дегеніне жету жолы.
Ата-аналардың қатаң тәрбиесімен немесе отбасындағы жанжал туындаған қыңырлылық, теңсіздік және сенімсіздік жағдайына көшуі мүмкін, бұл баланың құрдастарымен қарым-қатынасын қиындатады немесе олармен қарым-қатынас жасау мүмкін емес (Лесгафт П. Ф., 1956) [5].
Баланың қиқарлығы – балалар тәрбиесіндегі ең эмоционалдық тақырыптардың бірі. Бәлкім, балалардың қиқарлығынан көптеген ересектер өзінің тәрбиелеу ісіндегі біліктілігіне қарсы шығуды, баланың алдындағы абы-рой-беделіне қауіп төндіруді көретін шығар. Дәл осы жайт ересектердің бала неге қиқарланатынының себептерін анықтап алмай, өз мінез-құлқында баланы қарсы шығуға арандататын не бар екенін түсінуге тырыспай, қиқарлықпен бел шеше күресу ниетін туындатады. Өз біліктілігін дәлелдеуге барынша тырысып бағып, өз дегеніне көндіруге талпынып, ересектердің өзі сол қиқарлыққа бой алдырады. Осылайша, шеңбер тұйықталады, бір адамның қиқарлығы екіншісінің қиқарлығына себепші болады.
Табандылық пен қиқарлықты шатастырмаған жөн. Табандылық бала әлденені алғысы келіп, соған қол жеткізгенде орын алады.
Қыңырлық - бала өзі соншалық қалағандықтан емес, өзі ересектерге айтып, енді пікірімен санасуын талап еткендіктен қасарысуы. Ол тіпті жағдай өзгеріп кетсе де, өзінің бастапқы шешімінен бас тарта алмайды. Қиқар бала соншалық қаламайтынын немесе мүлдем қаламайтынын немесе баяғыда бас тартқанын орындауды талар етіп, қасарысады.
Қиқарлыққа бой алдырғанда бала ағзасында көп мөлшерде адреналин – күйзеліс тудыратын гормон түзіледі. Ол жерге құлай кетеді, тепсінеді, қолдарын сермейді немесе қарлыққанша айғайлайды, содан соң, біраз де-малып алып, бәрін қайта бастайды. Қабағын түйіп алып, үнсіз отырады. Егер қиқарлық асқан долылыққа ұласса, балалар басын қабырғаға немесе еденге соққылайды. Қиқар бала нашар естиді және нашар көреді, осы сәтте оларды қолмен ұстағанды көтере алмайды. Олар өздерін билей алмайды.Әдетте, қиқарлық бірне-ше минутқа созылады. Ауыр түрлерінде бір сағатқа дейін созылуы мүмкін. Бойын қиқарлық билеген бала бар күш-қуатын жұмсап, артынша жаны құлазып қалады.
Қыңырлық кезеңі – бала дамуының дағдарысты сәттерінде 1 жаста, 3 жаста, 7 жаста және жасөспірімдік жаста өтетін міндетті даму кезеңі.
Бір жас дағдарысында бала қиқар қыңырлығын еңбектеуге, жүруге, қызыққанына тиісуге кедергі жасап, орнына ештеңе бермегенде немесе ересектің ұнамсыз немесе күтпеген әрекеттеріне қарсылық ретінде әр кез қолданады.
2 жас – балалардың қиқарлығымен күресудің ең қолайсыз сәті, себебі, бұл жастағы қиқарлықтың психологиялық қана емес, физиологиялық түп-тамырлары бар. Бас миының үлкен жарты шарларының қабығының атқарымдық ерекшеліктері болады. Сол жағы қисын, дерексіз талдамалы ой, мінез-құлықты қадағалау үшін жауапты. Оң жағы бейнелі ойлау қабілетін басқарады, бұл – сезімдер мен санадан тыс үдерістер орталығы.
Бірінің, әдетте, сол жарты шары жақсырақ дамыған, олар - математиктер, бағдарламашылар, тіл мамандары, ал екіншілерінің оң жақ жарты шары жақсырақ дамыған, олар – біріктіруге, шығармашылыққа және гуманитарлық пәндерге бейім адамдар.
Жаңа туылған сәбидің екі жарты шары да «оң» болады, тек кейін бірте-бірте олардың бірі «солшылдана» бастайды – бойына сана, қадағалау және сөйлеу қызметтерін жия бастайды, бұл бала 2 жасқа толарда байқала түседі. Кішкентай балаға ойын, кенеттілік, сезімдерін (соның ішінде, жағымсыздарын: жақтырмау, өкпе-реніш, ашулану) тікелей көрсету мүмкіндігі қажет, сондықтан, үнемі қысым түсіруге, тыйым салуға, шектеу қоюға болмайды. Балаларының осындай ерекшеліктерін елемейтін ата-аналар баласын үнемі үйретумен, оған түсіндірумен, одан көптеген нұсқауларын орындауын талап етумен әлек болады, әлі қатаймаған сол жақ жарты шарына шамадан тыс күш түсіреді, оның дамуын жасанды түрде үдетеді. Физологиялық тепе-теңдік бұзылады.
Нәтижесінде бала ата-анасының ескертулерін, талаптарын және қоқан-лоқысын «естімейді», күйбеңдеп, ұзақ киінеді-шешінеді, сөйтіп, ата-анасының ашуын өршіте түседі. Үнемі ақыл айту және жазалау баланың жағдайын ауырлата береді және нәтижесінде ол бәрін керісінше қабылдай бастай ды, «жоқ» деудің орнына «иә» дейді, қыңырлана береді және бәрінен бас тартады.
Үш жас та дағдарысты болып табылады. Бұл жаста бала өзін сезіне бастайды, өзін өзгелерден бөлек тұлға екенін түсіне бастайды, дербестікке ұмтылысы пайда болады. Бала жаңа мүмкіндіктерін – сылтаурату, қыңырлану, өз дегеніне көндіру, қашу және т.б. пайда-ланып, ата-анасына ықпал етуге тырысады. Ол бәрін өзі шешкендей жасағысы келеді, бірақ, кейін ойынан айнып қалуы мүмкін.
Келесі жас дағдарысы – шамамен 7 жас, бала өзін ересек сезінуге, ата-ана қамқорлығынан шығуға талпынады, өз мінез-құлқы үшін жауапкершілікті өз мойнынан алғысы келеді және ата-анасы оны түзеткенде немесе айтқандарын істеткісі келгенде наразылық және қыңырлық көрсетеді.
Жылап тұрған, бүлік салып, ашуға мінген баланы қалай тыныштандыруға болады? Мұндай жағдайда көп сөз айтудың қажеті жоқ. Одан да баланың көңілін тез және бірден қызықты бірдеңеге аударған жөн.
Дәл сол сәтте балаға тілалғыш болуы тиіс екенін және анасының тілін алуы тиіс екенін, «бір айтқаннан тыңдау керек екенін» дәлелдеуге тырыспаған дұрыс. Көңілі аулану үшін балаға біршама уақыт керек.
Балаңыздың мінез-құлқы ұнамаса, оның ұялтпаңыз, оған ұрыспаңыз және жазаламаңыз, оған әртүрлі ат бермеңіз.
Баламен оның сезімдері туралы сөйлесіңіз, оны түсінетіңізді көрсетіңіз. («Сенің қамығып тұрғаныңды білемін, мен де қолымнан бірдеңе келмесе, осылай қамығып қаламын»).
Бірге ашу-ызаның суретін салуға болады (шимай-шатпақ болса да бәрібір). Артынша суретті бірге жыртып немесе умаждап, лақтырып тастауға болады.
«Ашу-ызасы сыртқа шығуы» үшін бірнеше дене жаттығуын жасауды ұсынуға болады (ашуды жұдырық ішіне салып, қысып-жаншу, жастықпен төбелесу). Бәлкім, бала да ашу-ызаны сыртқа шығаратын бір тәсіл ұсынатын шығар, құлақ салып көріңіз.
Балаға құрметпен, мейрімімен және достық пейілмен қараңыз, бірақ, сонымен бірге қатал және табанды болыңыз, ойға алғаныңыздан шегінбеңіз. Балаға шектеулі таңдау беруге болады («Сен мұны дәл қазір немесе 5 минуттан кейін жасай аласың»).
Баланы «енді қайталамайтынын» айтқызып, уәде беруге мәжбүрлемеңіз. Осылай істей отырып, сіз оны тек өтірік айтуға үйретесіз.
Баладан тек жағымды, жақсы қасиеттер көрсетуін талап ете отырып, сіз оның жүрегінде тек жағымсыздық жиналуына және күйгелектігінің өршуіне еріксіз ықпал етесіз.
Осылайша, сіз балаңызды жағымсыз уайым-қайғысын жинай бермей, оларды жеңуге үйретесіз. Оған қоса, бала өзі емес, оның белгілі бір мінез-құлқы жаман екенін білетін болады және өз-өзіне жоғары бағалау қабілетіне зақым келмейді, өзін кінәлау сезімінен азаптанбайды, мұндай сезім айтарлықтай жойқын күйзеліс болып табылады. Балаға оның сүйіспеншілік-ке бөленгенін, ата-анасы үшін оның бар-жоғы бәрібір емес екенін үнемі сездіріп отыру керек[2].
4.2.4. Балалар қорқынышы және үрей
Балалар қорқынышының мәселелері ата-аналар мен МДҰ тәрбиешілері үшін де тең дәрежеде өзекті мәселе. Ата-аналарды балалар қорқынышының негізгі себептері мен түрлерімен таныстыру қажет. Тәрбиешілер топ жағдайында қолдана алатын балалар қорқынышымен түзету жұмыстарының нұсқалары туралы ақпарат пайдалы болады.
Балалар қорқынышы – қалыпты құбылыс. Ата-анасының көмегімен бала өз қорқыныштарын жылдам жеңеді. Балаларда жиі кездесетін бес қорқынышты жеңу үшін ата-ана не істеу керектігін ұсынамыз[3].
1. Қараңғыдан қорқу. Бұл қорқынышпен барлық дерлік бала ұшырасады. Сол кезде ата-ана не істеу керектігін білмейді. Ешқашан бала қорқынышын елемей қоймаңыз. Баланың 4,5-5,5 жас аралығында эмоциялық өрісі жетіледі. Ол дегеніміз қорқыныш қалыптан тыс ұлғая түседі. Бізге ұсақ-түйек болып көрінген нәрсе, оған нағыз үлкен мәселе болып табылады. Сондықтан оған мұқият қарап, қамқорлық көрсете біліңіз. Бала шынымен де қараңғыдан қорықса, оған қалай көмектесе алатындығыңызды сұраңыз. Қосулы тұрған білте шам жеткілікті ме әлде бөлменің немесе көрші бөлменің шамын қосып қою керек пе? Оның сұрауы бойынша жасаңыз. Егер сіз оған түсіністікпен қарасаңыз, оның қорқынышы көп ұзамай кетеді. Егер оның ерік-күшін қатайтамын деп, керісінше әрекет жасасаңыз, оның бұл үдерісін созып аласыз. Сондықтан балаға мейірімді болып, керек уақытта шам қосыңыз.
2. Жалғыздықтан қорқу. Жалғыздық қорқынышының екі түрі бар:
3. Бала өзі ұйықтауға (немесе жалпы қандай да бір жерде өзі қалуға ) қорқады;
4. Оның көз алдынан жоғалып кетсеңіз (мысалы, жұмысқа кетсеңіз, дәретханаға кірсеңіз және т.б).
Жалғыздық – жеткілікті түрде қорқынышты, себебі бала өзінің қасында қауіпсіздік кепілгері жоқ екендігін түсінеді де, оның бойын үрей алады. Бала үшін қауіпсіздік кепілгерлері – әке-шешесі, ата-әжесі. Бастысы, ол бала үшін маңызды екенін түсініңіз. Сондықтан, өзіңізден алшақтатуға тырыспаңыз. Мүмкіндік бар кезде бала сізбен болсын. Ол өзі бір күні жалығып, сізді босататын болады. Ол тек уақытша құбылыс.
5. Жәндіктерден қорқу. Біздің мәдениетімізде қоңыз, өрмекші, тышқан, жылан сияқты жәндіктерге негативті қарайды. Бала кішкентайынан бастап ата-анасының бет-әлпетін, реакциясын зерттеп жүреді. Біз қоңыздың немесе өрмекшінің суретін көргендегі реакциямызды көріп, бейсаналы түрде біздің оларға деген қатынасымызды қағып алады. Сондықтан ол да қорқа бастайды. Егер баладан сондай қорқынышының бар екендігін байқасаңыз, ұйықтар алдында бөлмені жақсылап жинап, тексеріп шығыңыз. Бөлмеде қандай да бір жәндіктің болмауына көз жеткізіңіз. Ол да тексеріп, ештеңе жоқ екендігіне сенімді болсын. Олардың әдемі екендіктерін айтып, көндіруге тырыспаңыз. Бала бар бөлмеде оны ештеңе мазаламайтындығына көз жеткізіңіз.
6. Иттен қорқу. Қандай ит болса да, бала олардан үнемі қорқады. Иттер балаларды өзінің күтпеген әрекетімен қорқытады. Үлкен иттер өзінің көлемімен шошытады, ал кішілері бір орында тұра алмай, секіре бергендіктен, бала одан не күтерін білмей қорқып тұрады. Егер көшеде келе жатқанда ит көрсеңіздер, бала одан қорықса, оны денеңізбен жауып, ит өтіп кеткенше күте тұрыңыз. Бұл ісіңізбен сіз баланы қауіптен (оның ойынша) қорғайсыз. Ал егер иті бар үйге қонаққа бара жатсаңыз, балаға онда ит бар екендігін айтып ескертіп қойыңыз. Балаға иттер туралы мейірімді видеолар мен фильмдер көрсетіңіз. Бірақ баланы итке жақындатып, ұстап көруін сұрап, таныстыруға асықпаңыз. Егер бала қаламаса, тек алыстан бақылай тұрсын. Иттің қожайыны «ол мейірімді, тістемейді» деп айтқанынан баланың қорқынышы жоғалып кетпейді. Керісінше, баланы қорғап жүріңіз. Өсе келе оның бұл қорқынышы өздігінен кетеді.
7. Ойлап табылған «бөжәй». Бұл қорқыныш – күлкілі естілгенмен, ол бала үшін қатты қорқынышты нәрсе. Оны көбінесе ата-анасы баланы қорқыту үшін ойлап табады. Ол құбыжық, полиция ағай, көрші апай және т.б болуы мүмкін. Одан қорқатын да, қорықпайтын да балалар болады. Алайда өте сезімтал балалар бар, олар осы сөзді естігеннен бастап, үйдің әр бұрышынан оның шығып қалу мүмкін екендігін ойлап қорқады. Ол өскесін балаға әсерін беруі әбден мүмкін. Сонымен қатар, өзіңіз сөйлегенде «мен...қорқамын» деген сөзді жиі қолданасыз ба? Балалар ата-анасының жағдайын (сенімсіздігін, уайымын, қайғысын) бірден қабылдайды.
Бала бірдеңеден қорықса, ата-анасы не істеу керек?
- Баланы "қорқақтығы" үшін жазаламаңыз. Бала сіздің оған деген махаббатыңызды жоғалтып алмас үшін өз қорқынышын іште жасырып жүрсе, оның жағдайы нашарлай түседі. Қорқыныштар іште қалып, күйінішке айналады. Одан кейін құтылу оңай болмайды.
- Серігіңізбен (ата-анаңызбен, басқа ересектермен) қатынасыңызды баланың көзінше шешпеңіз. Үйдегі мазасыз, жағымсыз жағдай бала психологиясына кері әсер етеді. Отбасыда қаншалықты махаббат аз болса, соншалықты қорқыныш көп болады.
- Баланы өз қорқынышын жеңуге мәжбүрлемеңіз. Мысалы, ол иттен қорықса, оны сипауын сұрамаңыз.
- Ұйықтар алдында қорқынышты фильм қарауына рұқсат бермеңіз. Оның орнына кітап оқысын немесе мейірімді мультфильм қарасын.
- Баланың қорқыныш айтып, ұялтпаңыз және күлкіге қалдырмаңыз.
- «Ұлдар қорықпау керек», «Ұлдар жыламайды» деген сияқты сөздер айтпауға тырысыңыз. Ата-ана – бала үшін ең жақын және ең қымбат жандар, сондықтан бала олардан қолдау күтеді, қиын жағдайда қорғайтындығына сенімді болғысы келеді[6].
Балалар қорқынышын сурет салу бойынша ата-аналарға және тәрбиешілерге ұсыныстар.
Мектепке дейінгі ересек жастағы балаларға сурет салуға ұмтылу. Ол бейнелі ойлаудың дамуы мен өзін білдіру қажеттілігін көрсетеді. Сурет салу балалардың қызығушылықтары мен қызығушылықтарын, олардың темпераментінің ерекшеліктерін, уайымдары мен ішкі дүниесінің ерекшеліктерін жақсы түсінуге мүмкіндік береді. Суреттегі сұр түстердің басым болуы және қара түстің басым болуы өміршеңдік болмауын, көңіл-күйді төмендетуді, бала жеңе алмайтын қорқыныштардың көп санын көрсетеді. Керісінше жарқын, ашық және қаныққан бояулар белсенді өмірлік тонус пен оптимизмді көрсетеді. Бояумен сурет салу кезінде кең жағындылар, масштабтық, алдын ала сызудың болмауы және кейінгі бастапқы сюжетті өзгертетін дорисовок сенімділік пен табандылықты көрсетеді. Жоғары қозу, әсіресе гиперактивтілік бейненің тұрақсыздығынан, оның майлануынан немесе айқын, қиылысатын сызықтардың көп санынан өз өрнегін табады. Тежелген кезде және одан да алаңдаған кезде балалар басқа қызмет түрлерін қалай отырып, аз сурет салады.
Топта келесі тақырыптар бойынша сурет салу ерекше құнды болып табылады: «балабақшада», «көшеде, аулада», «үйде», «отбасы», «маған қорқынышты не», «мен кім болғым келеді».
Топтағы алғашқы екі сабақта сурет салуға арналған тақырыптарды балалардың өздері таңдайды.
Дайындық сабақтарынан кейін тақырыптық сурет салуға кірісуге болады. 30 минуттан аспайтын сабақ бірнеше күнде бір рет өткізіледі және бір, ең көбі екі тақырыпты қозғайды.
«Балабақшада» тақырыбындағы суретте құрдастары мен сурет авторларының өзара орналасуы қызықты. Балалар өзінің нақты жағдайына қарамастан, әдетте топтың ортасында өзін бейнелейді. Невротикалық реакциялары бар балалардың суретінде құрдастары аз немесе олар мүлдем жоқ, бұл олармен қарым-қатынас мәселелерін көрсетеді. Сондай-ақ, «көшеде, аулада» суреттеріне жатады, ол отбасында достық тұрақты байланыстар мен шектен тыс қамқорлық алуда қиындықтарды көрсетеді. «Үйде» суретінде қандай да бір отбасылық көрініс бейнеленеді: әкем газет оқиды, анам тамақ дайындайды, інісі немесе әпкесі алыс бұрышта, ал әжесі тұр.
«Отбасы»тақырыбындағы сурет неғұрлым ақпараттық болып табылады. Алдыңғыға қарағанда, бала кіммен тұратын барлығын салу нұсқаулығы беріледі. Талдау кезінде отбасылық жағдайдың объективті көрініс беру мүмкіндігін ғана емес, оның балаға қолайлы жаққа өзгеруін де ескеру қажет. Дегенмен, фигуралардың орналасу тәртібі мен жақын орналасуы, әсіресе баланың өзі орналасқан жері: ата-аналар арасында немесе олардың бірінің жанында. Соңғы жағдайда бұл ата-аналардың біріне байланысты екенін білдіреді. Отбасындағы рөліне және бала үшін беделіне сәйкес келетін фигуралардың өлшемдері де назар аударуға тұрарлық. Соңында, ересектердің біреуімен жалпы түс гаммасы, атап айтқанда, дененің бір түсі, жынысының белгісі бойынша онымен бірдей дәрежеде үйлесуін көрсетеді.
«Мен қорқынышты армандаймын» (немесе "Мен қорқамын") тақырыбы ең жарқын қорқынышты көрсетуге мүмкіндік береді. Қандай қорқыныш, тәрбиеші түсіндірмейді және әрбір бала оны өзі таңдайды. Сурет міндетті емес, әсіресе, егер қорқыныш мүлдем жоққа шығарылса. Егер сурет жасалса, онда бала өз санасында қорқыныш барьерін еңсеріп, ерік-жігерді, мақсатты күш-жігерді көрсете алды. Қорқыныштың графикалық бейнесі оның күшеюіне әкеп соқпайды, керісінше, оны іске асырудың үрейлі күтуінен кернеуді төмендетеді. Суреттегі қорқыныш көп жағдайда болған, іс жүзінде болған нәрсе ретінде іске асырылған. Осылайша, болжанбаған, түсініксіз, белгісіз болып қалады және бұл баланың психикасындағы қорқыныштың аффективті жарақаттаушы дыбысталуының жоғалуына ықпал етеді. «Мен кім болғым келеді» — топта тақырыптық сурет салудың қорытынды бөлімі, оған оптимистік ағысты енгізетін және балалардың өз күшіне деген сенімін арттыруға ықпал ететін. Топта сурет салудың келесі кезеңі бала ұшырайтын барлық қорқынышты жоюға бағытталған болуы мүмкін. Ол үшін жеке әңгімеде анықтау керек: бала жалғыздықтан қорқады ма (жалғыз қалу); шабуыл (бандит); ауырып қалу; өлу; ата-анасының қайтыс болуы; кейбір адамдар жазалау; ертегі кейіпкерлері; балабақшаға кешігу; қорқынышты ұйықтау; қараңғылық; жануарлар (қасқыр, аю, ит, жәндіктер, өрмекшілер, жыландар); көлік (машиналар, поездар, ұшақтар); апат (боран, дауыл, су тасқыны, жер сілкінісі); бөлмедегі, толы автобуста, метрода, өрт; өрт; соғыс; алаңдар, көшелер (ашық кеңістік); дәрігерлер (тіс бөлмесінен басқа); қан; шаншу; ауырсыну; күтпеген (өткір) дыбыстар.
Әр баланың қорқыныш тізімін құрастырып, тәрбиеші оларды сурет салуға тапсырма береді. Бұл үшін арнайы бөлінген сабақтардың ұзақтығы 30 минуттан аспайды. Бір сабақта, әдетте, бірнеше қорқыныш түсіріледі, бірақ бір қорқыныш болуы мүмкін. Бірде-бір жағдайда баланы тапсырманы орындаумен асықпауға болмайды, өйткені қорқынышты қалай бейнелеу туралы ойлар онымен кездесуді, қарым-қатынасты, оның қабылдау өткірлігін өзі азайтады. Қорқыныштың орташа саны кезінде (үлкен ұлдарда — 8, қыздарда — 11) тиісінше 4-6 сабақ өткізу қажет. Олар туралы ата-аналар жиналысында алдын ала хабарланады. Ең жақсы бояу немесе фломастерлер (алты түсті).
Сабақ келесідей жүргізіледі. Алдымен қорқынышты сурет салудың мақсаты етіп олардан арылудың тәсілі ретінде түсіндіріледі. Содан кейін әрбір балаға жеке тізім бойынша қорқыныш бар бірінші тапсырма беріледі. Ол сызылған соң, бала тәрбиешіге жақындайды немесе қолын көтереді және оған келесі қорқынышты салу тапсырмасы беріледі.
Тапсырманың орындалуына қатысты мақұлдауды әр жолы білдірудің маңызы зор, өйткені бұл үшін мақтаныш, белгілі шамада, өзінің қадір-қасиетін, белсенділігі мен өзіне деген сенімділігін айтарлықтай арттыра отырып, қорқыныштың антиподы болып табылады. Сонымен бірге сурет салғаннан кейін бірден қорқынышты тоқтату туралы растаудан аулақ болу керек және одан жауап алу керек, одан бала қорқады немесе қорқады. Бұл сенімсіздік білдіреді, ал бала әсіресе қорқынышты жеңу қабілетіне сенуді қажет етеді. Ол үшін ең бастысы — тәрбиешіге деген сенімділік, бәрі қажет болғандықтан, ол тапсырманы орындады.
Сурет салу кезінде өлім тақырыптары алынып тасталады. Абстрактілі категориялар ретінде олар бейнелеу үшін аса қиын және сонымен қатар, олармен байланысты жас қорқыныштардың басқалардан өту шамасына қарай өздерінің аффективті дыбысталуын өздері жоғалтады. Қалған қорқыныш барлық нәрселерді салу керек, өйткені олардың толық емес бейнесі қол жеткізілген нәтижелерге әкелуі мүмкін.
Бірнеше күннен кейін суреттер талқыланады. Әрине, оны барлық балалармен бірге жүргізу оңайырақ, бірақ топта еліктеу әсерінің дамуы салдарынан балалардың көпшілігі барлық жағдайда қорқыныштың болмауымен сөзсіз келіседі, бұл әрдайым шындыққа сәйкес келмейді. Сондықтан талқылау олардың әрқайсысымен жеке өткізіледі. Суреттер ретімен көрсетіледі және енді бала қорқады ма, жоқ па деген сұрақ қойылады. Қорқынышты тудырмау немесе оның болмауын болдырмау үшін дауыстың үнсіздігін мұқият қадағалау қажет. Қорқынышты терістеу мақтау арқылы бекітіледі. Егер қорқыныш сақталса, онда ол келесі жетістіктердің кепілі ретінде түсіністік пен қолдау табады.
Қалған қорқынышты қайтадан салу ұсынылады, бірақ суретте бала өзін бейберекет етіп бейнелейді: Тәрбиеші: «Ал енді сен қорқатыныңды сал»дейді. Мұндай нұсқаулық алдыңғыға қарама-қарсы: «сен қорқасың», бала әдетте өзін емес, тек қорқыныш объектісін бейнелегенде. Енді өзін белсенді, қорқынышты позицияда бейнелеуі керек. Мұндай қондырғы жанама түрде немесе қорқынышты жеңуге қосымша ынталандыру ретінде әрекет етеді. Тағы да тапсырманы қалай орындау керектігін ойластыру, нұсқаларды елестету, олардың біріне тоқтау және графикалық түрде оны ұзақ ерік-жігер арқылы іске асыру қажет. Осының барлығы тәрбиешінің жалпы сипатында қоятын қорқынышты жеңу үлгісі болып табылады, баланың шығармашылық дамуын, аяқтауын талап етеді.
Контраст бойынша қорқыныштарды суреттеуге сабақтардың аз саны талап етіледі және оларға топтың барлық балалары қатыса алмайды. Қалғандары суретшілерден бөлек ойнайды. Бірнеше күннен кейін қайтадан қорқынышты сурет салу аяқталғаннан кейін суреттерді жеке талқылау жүргізіледі. Тағы да сұрақ қойылады, енді бала қорқады немесе жоқ. Оң табыс мақұлдау, мадақтау арқылы бекітіледі. Сурет салудың бірінші турынан кейін әлі қорыққан балалардың көпшілігі енді қорқынышты бастан кешпейді және тек бір ғана жағдайларда (10-15%) олар қалады.
Бала кенеттен қорқынышты болса, не істеу керектігін біледі: ол қорқынышты түсіріп, сурет салып немесе оны қалай жасайтынын елестете алады.
Алайда, қорқынышты қайтару мүмкіндігін көрсету қажет, өйткені бұл сезімнің алғашқы пайда болуы түзету жұмысының әсерін жояды.Бұл әдістемені психолог ата-анасының бірінің қатысуымен қолданады, ол кейіннен қажет болған жағдайда балаға қорқынышты жеңудің көрсетілген тәсілі туралы еске салады. Әдістеме мектепке дейінгі ересек жастан бастап балалармен жүргізілуі мүмкін. Бала қорқынышты ересектердің назарын өзіне аудару үшін қолданған жағдайда, ол аз тиімді екенін ескеру қажет.
Баланың үрейлену жағдайы[4].
Дені сау және көңілді. Бұл екі ұғым әрдайым бірге тұрады. Сергек көңіл-күй, жайдарылық, өмірге құштарлық болмаса, денсаулық толымсыз болып көрінеді, қауіп, үрей сезімі белең алады.
Бала үрейінің себептері сан қилы. Кейде ол бала дүниеге келмей тұрып, анасы жүктілік кезінде басынан жағымсыз жайттар өткенде пайда болады. Үрей белгілері қысқа мерзімді бола ма немесе ұзаққа созылып кете ме, үрей ашық көріне ме, әлде болмашы ғана бола ма, ақыр соңында үрейлі баладан салмақты ересек адам өсіп шыға ма – барлығы өмірлік жағдайларға, айнала-дағы ересектердің, ата-ананың дұрыс мінез-құлқына байланысты.
Тіпті кішкентай баланың өзін жағымсыз әсерлерден, уайымдардан қорғау әрдайым қолымыздан келе бермейді. Үрейлі балалар дені сау балалар үшін ешбір із-түзсіз өтіп кететін әсерлер үлкен үрей тудыратынымен ерекшеленеді. Үрей баланың еңсесін басады, белсенділігін бәсеңдетеді, бастамашылдығын тұншықтырады және көбінесе дәрменсіз күйге шалдықтырады. Бала бөлмеде жалғыз қалуға қорқады, жаңа жерлерден, бейтаныс ересектерден және балалардан сескенеді.
Үрейлі балалар біресе тым көңілді, көп сөйлейді, жылдам және күйгелектене қозғалады, біресе көңілі жабырқаулы және тіпті тұнжыраңқы, енжар, селсоқ болады. Олар тұйық, өкпелегіш болуы мүмкін, ортақ ойындарға қатысудан қашқақтайды. Оларға өз-өздеріне деген сенімсіздігі көп кедергі жасайды: өздеріне тапсырылған істі атқара алмайды деп қорқады, төмен бағалар алады, балабақшаға, мектепке кешігеді.
Олар үшін үйреншікті жағдайдың өзгеруі, әдеттегі өмір салтын әдеттен тыс өмір салтына ауыстыру ауыр тиеді.
Бірбеткейлік, теріске шығару (өзгелер өтінгенді керісінше жасауға талпыну) барлық балалардың бойынан табылуы мүмкін, алайда, үрейлі балада аталған қасиеттер ұзақ және айқын көрінуі ықтимал.
4.2.5. Баланың психологиялық күйзелісі
Балалардың мінез-құлқы да, хал-жағдайы да ересектерге бала мінезінің дамуында және тұлғасының қалыптасуында іркіліс орын алғанынан жиі хабардар ете алады.
Ұл баланың немесе қыз баланың психологиялық денса-улығындағы «апат белгілеріне» тән көріністер қандай болады? Психологтың немесе психотерапевтің кеңесіне жүгінуге не себеп бола алады?
Баланың күйзеліске ұшырауының белгілері[5]:
1. Эмоционалдық тұрақсыздық – болмашы себептен жылау, ашушаңдық, өкпелегіштік, мазасыздық, өз әрекеттеріне сенімсіздік, әрекеттерінің жүйесіздігі, қыңырлық, қорқыныштар.
2. Вегетативтік тұрақсыздық – терісінің, негізінен бет терісінің тез қызаруы немесе бозаруы, «тамағы қысылуы», «аузаны ботқа толтырып алғандай сөйлеу», қан қысымы-ның ауытқуы (көбінесе төмендеу жағына қарай), шамадан тыс тершеңдік, тұрақсыз тамыр соғысы, атмосфералық қысым ауытқуларында хал-жағдайының нашарлауы.
3. Ұйқысының бұзылуы: ұйықтай алмау, оянып кететін сергек ұйқы немесе тым терең ұйқы, таңертең оянғаннан кейін хал-жағдайының нашар болуы.
4. Зат алмасуының бұзылуы, нейродермит, тәбетінің нашарлығы, дене салмағының төмендеуі, ағзасының иістерге, дәрі-дәрмектерге, шаңға және кейбір тағамдық заттектерге жөтелу, қышыну түрінде күйзеле өткір әсер беруі.
5. Жиі, әсіресе жүйке, күйзеліс факторларының әрекеттерімен нақты байланыс байқалса суық тиіп ауыру.
6. Кекештену, түнде және күндіз кіші дәреті тоқтамау – энурез, үлкен дәреті тоқтамау – энкопрез, бұлшық еттерінің еріксіз тартылуы (өздігінен, жиі және бір қалыпта қайталанатын бет бұлшық еттерінің тартылуы), жыпылықтау, мұрнын тарту, аузын ашу, ерні, ұрты діріл деу, дыбыс шығару және тыныс салу бұлшық еттерінің жиырылуы – «кх-кх» сынды дыбыстар, шашалу, жөтелу, шиқылдау, ауыр күрсіну, үзік-үзік, тұтығуды еске салатындай сөйлеу. Мұндай бұзылушылықтарды бала көбінесе сезінбейді және байқамайды, әрі аталғандар өте жиі жыл мезгіліне, шаршағандыққа, жүйке күйзелісіне байланысты болады.
7. Невротикалық реакция – психозақымдаушы факторлардың әрекеттеріне – бастапқыда мектепке дейінгі мекемеге барғанда шамадан тыс қозушылыққа немесе тежелгіштікке, айырылысу кезінде жабырқауға, сырқат немесе ағза кемістігінің болуына қинала уайымдауға қарсы әрекет етінде қысқа мерзімге уайымдау.
8. Патологиялық әдеттер – тынбайтын онанизм (мастурбация), үнемі саусақ сору, тынбай тырнақ кеміру.
Көбінесе психологиялық ахуалдағы және эмоционалдық өмірдегі жайсыздықтың барлық аталған белгілері баланың өмірінде қиын-қыстау кезең орын алғанда өрши түседі немесе көрініс береді, олардың қатарына балабақшаға немесе мектепке бара бастау, бала үшін маңызды ересектердің эмоционалдық салқындығы немесе шамадан тыс қамқорлық көрсетуі, ауыр немесе ұзақ уақыт бойы психозақымдаушы жағдайдың орын алуын жатқызуға болады.
4.2.6. Марапатау және жазалау
Қай уақытта болмасын, барлық ата-аналарды балаларына барынша жақсы тәрбие беру мәселелері толғандырған – баланың тұлғасы үйлесімді дамуына септесу үшін қалай марапаттауға және жазалауға болады.
Марапаттау – аса ықпалды мінез-құлық реттегіші, оның көмегімен үйрету үдерісі жылдамырақ жүреді. Бірақ, кез-келген мадақтау түрі пайдалы бола бермейді, сол сияқты жазалау да әрдайым зиян емес – тәрбиелеу мәселесінде жаман немесе жақсы әдістер жоқ, орындысы немесе орынсызы ғана бар.
Марапаттау және жазалау екі түрлі әдіспен жүзеге асырыла алады: заттай және рухани. Заманауи қоғам марапаттау мен жазалаудың заттай түрін дұрысырақ көреді, яғни, «Кәмпит алып беремін – кәмпит алып бермеймін». Бұл отбасына да, мектепке де тән қасиет. Психологиялық әдіс, яғни, құптау (балаға көңіл бөлу, бірге уайымдау, қолдау көрсету, сенім білдіру және т.б.) және жазалау (өкпе, реніш, немқұрайды қараған сыңай таныту, ызалану, аса қиын жағдайларда ашу шақыру) көрініс беретін адамдар арасындағы өзара әрекеттердің және өзара қарым-қатынастардың ерекшеліктері сирек қолданылады. Әрине, психологиялық құралдарды қолдану тек жан жылуын ғана емес, сондай-ақ, белгілі бір актерлік шеберлікті де талап етеді. А.С.Макаренко «Бері кел» деген сөздерді 20 түрлі дауыс ырғағымен айтып үйренбегенше мұғалім болу мүмкін емес деп бекер жазбаған. Тек заттай марапаттау және жазалау әдістерін қолдану кіріптар, өзін-өзі қадағалау қабілеті төмен, жалпы «Ұсталамын – ұсталмаймын» деген жағдайда ғана бағыт-бағдар таба алатын адамды ғана тәрбиелейді.
Психологиялық ықпал ету әдістерін пайдалану ар-ұят қасиетін мінез-құлықты іштен қадағалау құралы ретінде қалыптастырады.
Марапаттау ережелері.
Әсеріне қарай мақтау есірткіге ұқсас, яғни, бір рет мақтау естіп үйренген адам, оны қайта-қайта естуге мұқтаж болып тұрады. Алайда, асыра мақтау зиян.
Шектегіштер:баланы өз еңбегімен жетпеген жетістіктері (сұлулық, ақыл, күш-қуат, денсаулық және т.б.) үшін мақтауға болмайды;бір ісі үшін екі реттен артық мақтауға болмайды;мүсіркегендіктен мақтауға болмайды;балаға ұнау ниетімен мақтауғаболмайды.
Орынды мақтауға қойылатын дербес талаптар. Мақтауға келесі санаттағы балалар әсіресе мұқтаж:шынайы кемшіліктеріне негізделе отырып, өздерін кемшін сезінетін балалар. Мақтау естімесе, мұндай балалар қатты қиналады. Бұл мақтау – жарлыларға арналған жәрдемақы және сый;«асқан кемелдігіне» сенімді балалар (шын мәнінде дарынды балалар). Олар үшін мақтау – өсу мен жетілуді қамшылаушылар, олар өздерінің артықшылықтары туралы біледі, бірақ айналасындағылардың мойындауына зәру.
Мұндай балаларды мақтамаса, олар солып қалмайды, бірақ, көркейіп те кетпейді;сынға аса сезімтал намысқой балалар. Мақтау олар үшін жалпы зиян, бірақ, олар мақтаусыз өмір сүре алмайды. Амалы: ашық мақтамау, бірақ, басқа балалармен салыстырмай, балаға өзінің шынайы артықшылықтары туралы баға беруден аулақ мәлімет беру.
Осы тәрбиелеу әдісі айналасындағы барлық қарама-қайшы пікірлерге қарамастан, оның да қолданылу құқығы бар екенін атап өткен жөн, себебі, бұл әдіс немқұрайдылықты емес, ата-анасының баласына деген сүйіспеншілігін көрсетеді, әрі, балаға «күнәларынан арылу» мүмкіндігін береді. Сондықтан, балалар жазалануды тілейді және тіпті жазалау шараларын өз мақсаттарында пайдалануға тырысады. Ата-аналардың көпшілігі баланың тілазарлығын доғару үшін алдын алу шараларын емес, шұғыл жазалау шараларын қолдану дұрысырақ деп санайды. Есте сақтаған жөн, кез-келген жазалау әдісі неғұрлым сирек қолданылса, соғұрлым тиімдірек әсер етеді. Жиі қолданылған жағдайда балалар өтірікші, айлакер бола түседі, қорқыныштары көбейеді, ашушаңдық пайда болады.
Жазалау шарасы жасалған теріс әрекетке сай болса және сирек қолданылса, ақыл-өсиет айту, жөн сілтеу әсеріне ие болады.
Жазалау ережелері[6]:
1. Жазалау кезінде ойланыңыз: Неге? Не үшін?
2. Жазалау ешқашан денсаулыққа зиян тигізбеуі тиіс.
3. Жазалау керек немесе керек емес екеніне күмәніңіз болса – жазаламаңыз! Сіз тым мейрімді және жұмсақ болып көрінсеңіз де, ешқашан «керек болып қалады-ау» деген ниетпен жазалауға болмайды.
4. Бір теріс қылық үшін тек бір рет қана жазалауға болады. Жазалау шараларынан
құралған «қоспа» балаларға қажет емес.
5. Кешігіп жазалауға болмайды – жазалау уақыты өтіп кетсе, кешірім беріледі.
6. «Жазаланды — демек, кешірілді!», өмір атты кітаптың бұл парағын жабылды – енді еске де алмаймыз.
7. Кез-келген жазалау шарасында қорлау немесе кемсіту болмауы тиіс, жазалау әлсіз балаға ересек адамның күш көрсетуі ретінде қабылданбауы тиіс.
8. Бала ата-анасының көңілін қалдырмай тұрмайды – бұл қалыпты жағдай, сондықтан, оған тиісінше қарау керек. Баланы өзгертуге тырыспаған жөн, сонымен бірге, оның өмір бойы жазалану алдында қорқыныш сезімі орнықпауына жол бермеу керек.
9. Баланы ата- ана махаббатынан айыру арқылы жазалауға болмайды.
4.2.7. Мінез-құлықтағы өзекті мәселелер
Гипребелсенді. Гипербелсенді баланың жоғары қозуы көптеген қиындықтарды тудырады. Аса белсенді балалармен өзара іс-қимыл жасау бойынша ата-аналар үшін негізгі ұсыныстарды атап өтуге болады:
- Балаға белгілі бір уақыт бөлігіне тек бір тапсырма берейік, оны аяқтау үшін. Бірінші рет аяқталған соң келесіге ауысыңыз, бірақ балаға бүгінгі күні күн ішінде не істеу керек екенін атап көрсетпеңіз.
- Баланы шаршаудан сақтаңыздар, өйткені ол өзін-өзі бақылаудың төмендеуіне және гипербелсенділіктің өсуіне әкеледі, ал осы мақсатта адамдардың көп жиналуына жол бермеңіз, себебі базарларда, ірі дүкендерде және т.б. болу шамадан тыс ынталандырушы әсер етеді. Сондай-ақ, мазасыз және шулы сабақтардан аулақ болу керек
- Бұл ретте балаға артық энергияны жұмсау мүмкіндігін беру қажет. Осы мақсатта таза ауада күнделікті дене белсенділігі, ұзақ серуендеу, жүгіру, спорттық сабақтар, ойындар өте пайдалы.
- Сіздің балаңыз сізге ашулы болса, күлкімен қақтығысты жеңіңіз. Күлкі ашулар мен дәрменсіздік сезімін босатуға көмектеседі.
Жалпы, бүкіл өмірді ұйымдастыру балаға тыныш әрекет етуі керек.
Гипербелсенді баланың өмірінде тәртіп өте маңызды элемент болып табылады. Физикалық кеңістік неғұрлым жақсы ұйымдастырылған сайын, оған көз тартатын және назар аударатын тітіркендіргіштер соғұрлым аз.
Сондай-ақ, гипербелсенді балалармен түрлі ойындарды пайдалануды ұсынуға болады. Олар шиеленісті жоюға, агрессивтілік деңгейін төмендетуге, сезімдік қабылдауды дамытуға, көңіл мен есте сақтау концентрациясының деңгейін арттыруға, ата-аналар мен бала арасындағы қарым-қатынасты үйлестіруге мүмкіндік береді.
Өтірік. Баланың өтірік айтуы – бұл баланың ата-анаға берген сигналы. Егер баланың өмірінде бәрі жақсы болса,ол өтірік айтпайды. Ең бастысы сол өтіріктің себебін анықтуға тырысу керек. Бала ата-ансын сыйламағандықтан немесе оларды жақсы көрмегендіктен алдамайды. Баланы өтірік айтуға итермелейтін әр түрлі жағдайлар бар.
Ал енді мектеп жасына дейінгі балалар өтірігінің қандай болатынын түсіндіріп көрейік. Бала әр түрлі жағдайларға байланысты әр түрлі өтірік айтады. Оның себептері ретінде мыналарды атауға болады: нашар тәртібі үшін жазаланудан қашу үшін немесе ата-аналардың өтірікке деген көзқарасын анықтап алу мақсатында алдауы мүмкін.
Сонымен қатар балалар басқа біреуді таңдандыру мақсатында өтірікті келістіріп, асырып айтады, басқалардың назарын өзіне қарату мақсатында өтірік айтады. Тағы бір себептері өзін бұрынғыдан да жақсы көрсеткісі келгенде, жазаланудан қорыққан жағдайда, ата-ананың барлық іс-әрекетіне тыйым салғанда да баланың өтірік айтуы мүмкін және балалар 4 жасқа дейін ойын барысында қилға беріліп, шынайы емес өтірік нәрселерді құрастыруы мүмкін. Бірақ бұл өтірікке жатпайды, керісінше баланың дамуына әсер етеді.
«Ал бала қай кезден бастап өтірік айта бастайды?» деген сұраққа тоқталсақ жалпы бала ерте кезден бастап, яғни, үш жасынан бастап өтірік айтуды үйрене бастайды. Ең алғашқы өтірік айтуы өзінің жағымсыз қылықтарын ата-анасынан жасырғысы келгенде пайда болады. Екі жасқа дейінгі балалардың даму кезеңі толығымен анасына байланысты. Сондықтан бұл кезде бала ешқандай өтірік айта алмайды. Ал үш жасынан бастап бала барлығын өзі жасағысы келе бастайды. Ата-анасына еркелеп айтқанынан қайтпай, өз қалауын жасатқысы келеді. Егер ата-анасы қалауын орындамаса өзінің айтқанын жасау мақсатында өтірік айта бастайды. Бірақ ол өзінің ата-анасын өтірік айтуымен ренжітенін және оның дұрыс емес екенін байқамайды. Баланың өтірігі деп баланың сол өтірігі арқылы өз қажеттілігін, өз пайдасын жүзеге асыруын айтады. Психологтардың айтуынша балалардың өтірік айтуы белгілі бір мақсатты көздейді. Мысалы: Балалар төрт жасқа дейін пайдасын білмей тұрып, мадақтама, мақтау алу мақсатында, 5-6 жастан бастап кінәсін мойындамай жазаланудан қашу мақсатында, 6-8 жасынан бастап өз дегенінен қайтпай, өзінің тәуелсіз екенін дәлелдеу мақстанында өтірік айтады екен.
Сонымен қатар психологтар баланың өтірігінен қашып құтыла алмайсың, бірақ ата-ана қол қусырып қарап отырмай әрекеттер қолдана білуі керек дейді. Мысалы мектепке баратын балаларға «өтірік айтудың дұрыс емес екенін, егер сені де біреу алдаса өзіңді қалай сезінер едің» деп түсіндіруге болады.
Осы «балалардың өтірік айтуын қалай тоқтатуға болады?» деген сұрақтарға жауап іздеп көрейік.
Ең бірінші позитивті болуға тырысу керек. Мысалы, әкесі «Біз екеуміз анамыздың сүйікті ыдысын сындыры алдық, бірақ біз оны алдамаймыз, керісінше біз оған шынымызды айтайық, анамыз бізді міндетті түрде кешіреді. Бірақ анамыздың көңіл-күйі түспес үшін жаңа ыдыс сатып әперейік» деп айтуына болады. Осы кезде бала өтірікке емес кінәсін мойындауға бейімделе бастайды.
Ал екіншіден баланы өтірік айтқаны үшін бірден жазалауға асықпау керек.Сіз керісінше балаға « сен шындықты ғана айтқаныңды жақсы көремін, егер сен үнемі өтірік айтсаң саған ешкім сенбейтін болады, адамдар саған сеніп, сыйлағанын қаласаң өтірік айтпауға тырыс. Егер сен өтірік айтсаң менің көңіл-күйім түсіп кетеді» деп немесе адалдыққа шыншылдыққа байланысты ертегілер оқып беруге болады.
Үшіншіден баланы өтірік айту керек болатын жағдайлардан аулақ ұстауға тырысыңыз.Көмектесуге де дайын тұру керек. Мысалы егер балаңыз көжесін немесе алдындағы асын төгіп алса, бірден айғайласаңыз бала өзін жайсыз сезініп ақталуға тырысып, өтірік айта бастайды. Сондықтан керісінше «Сен байқаусызда төгіп алдың ғой, сен уайымдама екеуміз бірге сүртіп алайық, ал келесі жолы абай бол» деп ескертіп, ақылмен айтатын болсақ балаға да бізге де жеңіл болады. Егер бала көп мөлшерде мақтан берсе баланы үнемі мақтап, уақытты бірге көп өткізуге тырысайық, себебі, өйткені бала бұл кезде өз-өзіне сенбей, айналасындағыларды алдап, өтірікті көп айта бастайды.
Сонымен қатар балаға «сен өтірікшісің» деген сөздерді айтуға болмайды.Мұндай сөздер баланың өз-өзіне деген сенімін жоғалтып, одан сайын өтірік айтуға итермелейді. Сонымен қатар мектеп жасына дейінгі абалардың тағы бір ерекшелігі бар. Олар тез еліктегіш, тез бейімделгіш болып келеді.Егер ересек адамдар баланың алдында не жасаса бала соны үйде немесе далада міндетті түрде қайталайды.Сондықтан бала өтірікші емес, тек қана айналасындағыларға еліктегіш жапа шегушілер қатарына жатады.
Баланың өтірік айтуы – психологияда әлі толығымен зерттеліп бітпеген мәселелердің бірі. Кейбір ғалымдар баланың өтірік айтуына қарсы тұру мүмкін емес, себебі өтірік айту-әрбір тәрбиелі адам өмірінің бір бөлшегі деген болатын. Баланың өтірік айтып тұрғанын қалай анықтауға болады? Бала өтірік айтып тұрған жағдайда көзге қарамауға тырысады. Басын ұстап немесе көзін жыпылықтатып тұрып қалады. Бірақ бұл баланы кінәлауға себеп емес.Кейде біз өзіміз ересек ададар да өтірік айтамыз, балаларды алдаймыз. Жасыратыны жоқ, күнделікті күйбің тірліктің қамымен жүріп, үйдегі бала-шағаның күйі мен тәрбиесіне атүсті қарайтын ата-аналар блады. Таңның атысы мен күннің батысына дейін, тіпті күндіз-түні үй көрмей жұмыс жасайтындар балаларының бір уақыт көңілін аулап, жағдайын білуге де уақыт таба алмай жатады. Мынадай нәрі кеткен нарық заманында нан табамын деп, сабылып жүрген ата-аналарды да түсінуге де болады. Бірақ баланың не жазығы бар?! Мұндай сәтте бұғанасы қатпаған бала ата-анасының ыстық құшағы мен жылы сөздерін аңсайды ғой. Кейбіреулер балаларының «қайда болдың?», «қайда барасың?» деген сауалдарына орынсыз жауаптар қатып, баланы алдай салады. Мәселен, «алысқа бара жатырмын», «саған көп ақша әкеліп беремін» деген жалған жауаптар баланың санасына сіңіп қалады. Кейде балаға берген уә¬делерді орындамаудың кесірінен олар да өтірік айтуға, алдауға бейім болып өседі.
Психологиялық тұрғыда ата-ананың өздері бала санасының өтірік айтуға құмар болуына әсерін тигізеді. «Жаста берген тәрбие жас қайыңды игендей» деген. Баланың санасы өте таза болады. Қысқасы, жазылмаған ақ қағазға қара сияны төге салғандай әсер қалдырады. Психологиялық зерттеулерде, кішкентай балалар өздерін алдағанды тез ұғынады екен. Сондықтан да ата-аналар өздерінің күнделікті өмірде көп өтірік айтатынын, соның бәрі балаға әсер ететінін ұққаны дұрыс. Баланың өтірік-ке құмар, сылтауға бейім болып келе жатқанын байқаған сәттен бастап оның алдын алған жөн болады. Ата-аналар баланың неліктен өтірік айтатынын жете түсініп бақылау керек.
Мүмкін, бала өзін жақсы жағынан көрсету үшін, өзіне деген ортаның мол сенімін иелену үшін өтірік айтатын болуы керек. Осы жағдайды да ескеру қажет. Белгілі бала психологиясын зерттеуші-ғалым Пол Коулмен үлкендер аптасына 30 рет өтірік айтатынын және сол адамдардың баласы да өтірікке ұмтылып отыратынын тұжырымдады.
Психолог П. Экман өтіріктің түрлерін анықтаған[6]. Баланың өтірік айтып, дағдылануына жоғарыда айтылғандай жазадан қорқу, өтірік айту арқылы өзіне қажетті нәрсені алу, өтірік айту арқылы ортаның назарын өзіне аудару, керексіз жағдайлардан өзін аулақ ұстау, өз өмірін қорғау, өзінің дұрыс айтқанын дәлелдеу және өзінің белсенділігін, өзін өзгелерден үстем қылып көрсету жағдайлары себеп болады екен. Көрсетілген факторлар сайып келгенде бала психологиясында жиі көрінетін мінез-құлықтармен біте қайнасып жатады. Сондықтан отбасында алдап-арбау, берген уәдені уақытылы орындамау сынды әдеттерден аулақ болған дұрыс.
Кейбір ата-ана баланың өтірік айтқанын сезген бойы оны бірден жазалауға бейім болып тұрады. Олай етудің пайдасы шамалы. Қатты жазалап немесе дауыс көтеріп айқайлаудың кесірінен керісінше, баланы ерегістіріп алуы әбден мүмкін. Себебі олар тез ашуланғыш, тек өз дегендерін ғана іске асырғанды іштей қалап тұрады. Ешқашан «жақсы көремін», «жақсы көрмеймін» деген сөздерді әдейі қолдануға болмайды. «Бар әрі, мен сені осындай қылығың үшін жақсы көрмеймін!» деген сөз¬дерді естіген бала келесі жолы өзін сіздің алдыңызда жақсы көрсету үшін одан ары өтірікті әсірелеп айтатын болады. Психолог мамандар баланың өтірік айтқанын білген жағдайда сабырлылық танытып, дауыс көтермей, жай сөйлеп, баламен оңашада және ересектерше әңгімелесуге кеңес береді. Негізі баланың өтірік айтуға бейімділік қасиетін түбегейлі жойып, санасынан бөлу әсте мүмкін емес. Тек жай ғана балаға жақсы және жаман қасиеттердің айырмашылығын ұғындырып, егжей-тегжейлі түсіндіру қажет. Мұндай жағдайда ата-ананың өз өмірінен келтірген мысалдары маңызды. Сондықтан, біреу хабарласқанда телефоннан балаға «мамам үйде жоқ» деп айта салшы” демес бұрын, соңы қалай болатынын ойлаңыз. Баланың суайттық қасиеті осындай ұсақ-түйек өтіріктерді естіп, санаға сіңіруінен басталады.
Дүниені енді ғана танып-біліп, айналасындағы оқиғаларды білуге ынталы баланы өтірік айтпауға, адалдыққа үйрету үшін мынадай негізгі шарттарға көңіл бөлген жөн:
- Айтқан сөзінде тұру керек. Қандай да бір жағдайда уәдеңізді орындай алмасаңыз, балаңызға не себепті орындай алмағаныңызды түсіндіріп, кешірім сұраңыз.
- Егер балаңызға өзіңіз өтірік айтып қойған болсаңыз, мойындап, не себепті өтірік айтқаныңызды түсіндіріңіз.
- Бала шындығын айтқанда қолпаштап отырыңыз, әсіресе айтуына қиын болған сәттерде.
- Балаңызға көп талап қоймаңыз және одан қабілетінен тыс көп нәрселерді күтпеңіз. Есіңізде сақтаңыз: талап көп және қатаң болған сайын, бала жазаланудан қашу үшін өтірікті қорғану әдісі ретінде көп қолданады.
- Өтірік айтса да балаңызды жақсы көретініңізді, оның жаман бала еместігін үнемі жиі айтып отырыңыз. Осы орайда Сахаба аналарымыздың бірі Ләйлә күндердің күнінде дәм-тұз тартып Мәдинаға хижрет етеді.Қасында ұлы Абдуллаh бар болатын. Пайғамбарымыздың үйінде отырған кезінде сыртта ойнап жүрген ұлын шақырып:
- Балам,келе қойшы, саған бір нәрсе берейін?- дейді. Пайғамбарымыз дереу одан:
- Ұлыңызға не бермексіз? –де сұрады.
- Құрма берейін деп едім-деп жауап қатты әйел. Сонда Аллаh елшісі:
- Егер балаға «бірнәрсе берем» деп шақырып,еш нәрсе бермесеңіз, амал дәптеріңізге «өтірік айтты» деп жазылар еді,-деп ескерткен болатын. Ал енді осыдан қорытынды шығарар болсақ мектеп жасына дейінгі балалар өтірік айтуға тез бейімделіп кетеді және олар өтірік айтуды бізден, яғни ересектерден үйренеді. «Балық басынан шіриді» демекші егер балалардың шыншыл, адал болып есеюін қаласақ алдымен өзімізді тәрбиелеуіміз керек.
Егер сіз кенеттен балаңыз өтірік айтқанын біліп қалсаңыз, бірден айғайға басып, балаға ұрсудың, баладаншындықты «шығару» үшін тергеуге алудың еш қажетіжоқ. Баланың өтірік айтқанына ашу шақыру тек оның жазаланбау үшін әрі қарай да өтірік айту және айла-шарғы жасап жалтару ниетін нығайта түседі.
Баланың сөзіне сенгендей кейіп танытпаңыз, бірақ басалды түрде балаға оның сөздері күмән тудыратын айтыңыз. Мұндай жағдайда дауыс көтерусіз байыпты,парасатты әңгімелесуден артық жақсы амал жоқ. Баламіндетті түрде оның өтірігін әшкерелегенде қандай сезімде болғаныңзды жеткізіңіз. Бала сіздің аузыңыздренжігеніңізді естуі, шынайы қамыққаныңызды көруі тиіс. Ата-ананың өтірік айтуға қатысты көзқарасы нақ және анық болуы тиіс. Бір жағынан, «қылмыскерден» өтірігін мойындауын, оны тергеуге алуды және сот жүгізуді талап етпеген жөн, екінші жағынан, еш қобалжымай, бәрін өз атымен атау қажет.
Ұрлық. 8 жасқа дейін, әдетте, бұл тек баланың жеткілікті дәреже-де жетілмегенін ғана білдіреді. Ол жеке меншік ұғымын әлі түсінбейді, өзінің әрекеті сырттан қалай көрінетінін және оған қандай жаза қолданылатынын ұғына бермейді. Оның түсінігінде ол тек өзіне ұнағанды ғана алады және бұл әрекетінен ешбір сөкеттік таппайды (ал жасөспірімдер, керісінше, теріс қылық жасағанын түсінеді).)
Ата-ана баласының ұрлық жасағанын білгенде көбінесе зәресі кетеді, байбалам салып, баласы – нағыз баукеспе ұры және қылмыскер деп ойлай бастайды, әрі аса ауыр шаралар қолданады: ұялтады, жазалайды, полиция шақырамыз деп қорқытады, болашақ өмірін алуан түрлі сұмдықтарға толы етіп сипаттайды. Бірақ сынап-мінеу және жазалау жағдайды тек өршіте түседі, себебі, ұрлыққа итермелейтін себептерді жоюға бағытталмай, орын алған оқиғаға қатысты болып кетеді.
Кішкентай кезінде балалардың барлығы дерлік ара-тұра басқалардың ойыншықтарын алады. Бұл – қалыпты жағдай, алайда, балаға жақсы сабақ беруге орынды сылтау бола алады. Балаңызбен бірге барып, алған бөтен біреудің затын қайтарып беріңіздер. Балаға «өзімдікі» және «өзгенікі» деген не екенін түсіндіріңіз.
Түсінікті болуы үшін баланың өз қалауынша иелік етуге (сыйлауға, беруге, сындыруға және тіпті тастауға) толық құқығы бар өзінің жеке меншік заттары болуы тиіс. Тек жеке меншік құқығы болғанда ғана бала өзгенің жеке меншігін бағалауды үйренеді.
Бала ұрлық жасаған жағдайда ата- анаға кеңес:
1. Баланы өз қолыңызбен ұрлық үстінде ұстай алмасаңыз, қанша жерден күдіктенген жағдайда да, бала жазықсыз болады.
2. Өте сақ болыңыз, сонымен қатар өте ұғымтал болыңыз, есіңізде ұстаңыз-сіздің алдыңызда әккі ұры емес, бала тұр. Бала қалай, қандай болып өседі, ол сізге байланысты.Тез шешім қабылдасаңыз, сіз баланың түбегейлі түрде өміріне балта шапқандай боласыз. Осыдан кейін бала өз-өзіне сенімсіздік танытып, ортада да оқшауланып, басқалармен байланысуға, қарым-қатынас жасауға көңілі соқпайды.
3. Кейбір ата-аналар өз балаларының қолдарынан ұрып, баланы жазалап, қорқытып, балаға үкім шығарып және өте ертеде ұрылардың қолдарын шабатын болған деп, баланы қорқытып, егер тағы келесіде қайталайтын болса, полиция қызметкерлеріне өзінің апарып тапсыратындығын ескертіп, баланы жазаға тартады. Бұндай келеңсіз жағдайлар баланы қатал адамға айналдырады, балаға өзінің жеке басының кемшілігін сездіреді.Сондықтан баламен бірігіп жауапкершілікті бөлісіңіз, жағдайды түзеуге көмектесіңіз, бұндай жағдайлар туралы бала кітаптардан оқып, ата-анасының өзін қиындықта тастап кетпейтіндігіне қуанады.
4. Балаға жасаған ісінің жаман екенін, өзіңізді қатты қынжылтып ренжіткендігін айтып, түсінік беріңіз, бірақ жасаған ісің – қарақшылық, ұрлық, қылмыс деп балаға ұрыспаңыз. Жай әңгімелесу, өз сезімдеріңіз жөнінде талқылау, кез-келген қиын жағдайдан шығу жолдарын баламен бірігіп отырып іздеу, ең жақсы шешім және іс-әрекет болмақ.
5. Бұл іс–әрекеттің негізгі себептерін жетік түсінуге тырысыңыз, мүмкіндік бұл ұрлық негізі бір қиындықтың салдарынан болып тұрған шығар, соған назар аударыңыз. Мысалы бала сұрамастан ақшаны не себептен алды деп ойлаңыз, мүмкін біреуге қарыз беруге керек шығар, ал бұл жөнінде айтуға ұялып, қысылатындықтан айта алмаған болар немесе ол біреудің затын жоғалтып алып, енді сол заттың қарымтасын қайтаруы керек болған шығар. Осылай туындаған қиындықтан бірге шығуға әрекет етіңіз.
Есіңізде ұстаңыз – бұл екеуіңіздің бірігіп қабылдаған шешімдеріңіз болсын, сіз оны өзіңіздің бұйрығыңызға айналдырмаңыз.
6. Ұрланған затты міндетті түрде өз иесіне қайтару қажет, бірақ бұны балаға өздігінен жасату міндетті емес, баламен бірге барып қайтарыңыз. Бала кез-келген адамның қолдауға, жақындарының көмектеріне сүйенуге құқылы екендігін сезінуі тиіс.
7. Егер баланың бөтен затты рұқсатсыз алғанына сенімді болсаңыз, бірақ баланың өзі оны мойындамауға қиналса, бұл жағдайда балаға затты ешкімге білдірмей өз орнына қайтадан апарып қоюын айтыңыз. Мысалы, кішкентай балаға: «Меніңше, үйдің ішінде үй иесі» бар сияқты. Кейбір заттарды сол алып кеткен болуы керек. Мүмкін оны біз сыйлап, ас дайындап берсек, мүмкін мейірленіп, бізге жоғалған затты қайтарып берер - деген сөздерді айтуға болады. Балаға өздігінен шешім етуге, өздігінен жағдайды жақсартуға жол беріңіз.
Психолог Э.Ле.Шан[7] былай кеңес береді: егер балаңыздың қолынан бөгде ойыншықты (ұрлап алған ойыншығын) көрсеңіз, балаңыз ол ойыншықты біреудің сыйға тартқанын айтса, ондай жағдайда былай айтыңыз: -
Мен сені өте жақсы түсінер едім, бұл затты сыйға тартты – деп өзіңді сендіресің. Ұрлықтың себебі өз еркіңнің жігерсіздігі ғана емес, сонымен қатар достары да үлгі болуы мүмкін. Жай ғана жолдастарымен бірге жүруі үшін, ұрлыққа баруы мүмкін. Жасы кіші, кішкентай кезінде балаға іс-әрекеттерінің жаман екенін, жақсылыққа жатпайтындығын айтып түсіндіру жеткілікті, сонымен бірге баланы жаман әдетке үйретіп, үлгі көрсететін ортадан қорғау қажет. Есейген шағында барлығы да өзгеріп, дұрыс нақты ескертілуі керек. Бала досты, құрбыны өзі таңдайды және сіздің ойыңыз, балаға олармен достасу жараспайды деуіңіз, олар сияқты достарды таңдамау керектігі туралы айту, сіздің және баланың арасында тікелей қарама-қайшылыққа соқтырады. Балаңыз сізден алыстап кетуі мүмкін, кімдермен уақыт өткізеді, кіммен достасады, соның барлығын сізден жасыра бастайды. Сонымен қатар, өз достарының ортасында, солардың көзінше ұрлық жасау, ұрлықшы топпен бірігу, бұрлыққа бару – осының барлығы баланың өз ортасында беделін жоғарылатады. Баланың барлық жолдастарын, достарын, құрбыларының кім екендігін біліп отыру міндетті түрде қажет, егер сіз балаңыздың достарының жаман қылықтарын үлгі қылып, сол достарының ықпалына беріліп бара жатқандығын толық сезсеңіз, балаңыздың құрбыларын, бірге жүретін достарын үйге шақырыңыз, мүмкін болса олардың ата-аналарымен танысыңыз. Ең маңыздысы, балаңызбен екеуіңіздің араларыңда жақсы сырласып, әңгімелесетін бір жағдайды орнатыңыз, бұны балаңыз кішкентай кезінде қамтамасыз еткен жақсы, балаңызды жақсы, тәртіпті ортаның балаларымен кішкене кезінен таныстырып, сол ортаға бейімдеңіз. Бұл ортаны өз достарыңыздың балаларымен, балаңыздың сыныптастарымен, негізгі бір клубтың қатысушы мүшелерімен, үйірменің, спорттың секцияның қатысушы мүшелерімен, бір сөзбен айтқанда, кез-келген мәдени орта, мәдениошаққа қатысушыларынан құралған әлеуметтік қызығушылықтары бар және бір–біріне жақсы көзқарастағы балалармен құрған жөн.
4.2.8. Баланы мектепке дайындау барысындағы психологиялық кеңестер
Мектепке алғаш бару - бала өміріне үлкен жаңалық, өзгеріс енгізеді, қоғамдағы жаңа орынға көшуі мен өсіп-жетілуінің бір бастамасы. Баланы мектепке дайындау дегенде көптеген ата-аналар балаға әріптерді және санауды үйретумен ғана шектеледі. Әрине баланың оқуға дайындығын ақыл-ойының даярлығымен ғана шектеліп қоймай, оның оқуға психологиялық жағынан даярлауды қарастыру қажет. Яғни, бұл баланың мотивациялық-қажеттілік және психикалық үрдістерінің дамуы оқуда, қарым-қатынаста қиындыққа кезікпеуіне мүмкіндік береді. Бұл қауырт кезеңде мектеп бірінші күннен бастап оқушыға бірнеше талаптар қойып және баланы ұқыптылық пен зейінділікке тәрбиелейді. Сондықтан да балалар оқу ісіне машықтануға, қимыл-әрекетерінің ықтиярлы басқарылуы қабілетін, ақыл-ой еңбегін, мақсаткерлігін, дағдысын қалыптастыруға аса көңіл бөлінеді. Р.В. Овчарова тұжырымдамасында, мектептегі оқуға дайын бала өзінің әрекеттерін жоспарлап және бақылай алады,қоршаған дүниенің заңдылықтарын,заттардың жасырын қасиетін бағдарлайды,оларды өз әрекеттерінде қолдана алады,басқа адамды тыңдай біледі және логикалық ойлау тәсілдерін орындай алу біліктілігін жатқызады [7].
Mектеп – әр бала өміріндегі ең маңызды кезеңдердің бірі. Балабақша барлық ересектердің есінде қалмаса да, олардың әрқайсысы дерлік мектеп қабырғасындағы өмірін ұмытпайды.Әрі әркім әрқалай ұмытпайды. Біреуі үшін мектеп думан-мереке болса, екіншісі үшін түрмемен тең болған. Біреуінің сенімді достары пайда болған, ал енді біреуі өзін басқалардың арасында бөтен сезінген. «Мектептегі табыстылық» неге байланысты?
Бүгінгі таңда білім беру бағдарламасы жиі қайта қара-ларды, өзгеріске түседі, жаңа басымдылықтар анықта-лады, «баланы қашан мектепке берген дұрыс: 6 немесе 7 жасында ма?» «баланы мектепке арнайы дайындау қажет пе және онымен кім айналысуы тиіс: балабақша тәрбиешілері, ата-аналар, мамандар ма?» деген сияқты мәселелер айналасында қызу пікірталас жүреді.Дәрігелер, психологтар және педагогтар соңғы уақытта мектепке бейімделе алмайтын, мектеп жүктемесін еңсере алмайтын және балабақшаға қайта оралуға мәжбүр бастауыш сынып оқушыларының саны артып кеткенін айтады, бұл өз кезегінде бала мен оның отбасын жабырқататын жайт.
Мектеп – бұл әлеуметтену рәсімі, сондықтан, баланың мектептегі үлгерімі оның «әлеуметтік ой-өрісінің деңгейіне тәуелді. «Әлеуметтік ой-өріс» - бұл баланың әлеуметтік жағдайларда жөн таба білу қабілеті, оның ересектермен және құрдастарымен өзара әрекеттесе білу қабілеті (қауіп-қатер тобына ұялшақ, жасқаншақ және именшек балалар кіреді).
Мектепке бейімделе білу қабілеті баланың өз бетінше әрекет ете алу қабілетімен тікелей байланысты (қауіп-қатер тобына шамадан тыс қамқор көрсетілетін балалар кіреді).
Ата-анасы баласын мектепке беру туралы шешім қабылдаған соң, мектеп таңдау мәселесі өзекті бола түседі. Көбісі балала-рын гимназияға бергісі келеді, себебі, онда оқу абыройлы деп санайды. Гимназияда оқу – абыройлы ғана емес, сонымен бірге, қиын. Ата-ана қабілеті орташа баласы гимназияда оқып, өзінен оқ бойы озық тұрған құрдастарына ілесіп кетеді деп ойлайды. Ал шынайы өмірде барлығы керісінше болады. Сонымен қатар, егер бала бастауыш сыныптарда белгіленген деңгейге «сай» болуға тырысатын болса, кейінірек, күш-қуаты таусылғанда оқуға деген ынтасы мүлдем жойылады. Үнемі салыстыру үстінде, оның үстіне оң баға берілмейтін жағдайда балалар үрейлі, өз-өзіне сенімсіз болып кетеді. Баланың қабілеттеріне шынайы баға беру аса маңызды, ал оқу ортасы оның мүмкін-діктеріне сай болуы тиіс.
Есте сақтау қажет алтын қағида бар[8]:
1. Мектептің жағымды бейнесін қалыптастырыңыз («мектепте көп қызықты мәліметтер білесің», «ересектер сияқты боласың», әрі, әлбетте, «саған әдемі сөмке, мектеп формасын аламыз…»).
2. Баланы мектеппен таныстырыңыз. Сөздің тура мағынасында, баланы мектепке апарыңыз, сынып, асхана, киім шешетін бөлме қандай болатынын көрсетіңіз.
3. Баланы мектеп тәртібіне үйретіңіз (жазда қоңыраулы оятқыш сағатпен тұруға жаттығыңыздар, бала өз төсегін жинай алатынына, киіне, жуына алатынына, қажетті затта-рын жинай алатынына көз жеткізіңіз).
4. Баламен мектеп ойынын ойнаңыз, міндетті түрде рөлдерді ауыстырып отырыңыздар (бала – оқушы, сіз – мұғалім және керісінше).
5. Ережелермен ойналатын ойындар ойнаңыздар, баланы жеңуге ғана емес (олар оны онсыз да біледі,) жеңілуге де(сәтсіздігіне, қателіктеріне тиісінше көзқараспен қарауын) үйретіңіз.
6. Балаға ертегілер, әңгімелер, мектеп туралы болсын, оқып беріңіз, бала оларды қайта әңгімелеп берсін, мектепте не болатынын бірге талқылаңыздар, қиялдаңыздар (мүмкіндігінше баланың өзі), өз тәжірибеңізбен бөлісіңіз.
7. Жазғы демалыс және денсаулықты нығайту қамын ойлаңыз. Денесі шымыр балаға психологиялық жүктеме -лерді көтеру әлдеқайда оңай болады.бала әрдайым көңіліне жаққанын істейді, ал көңіліне қолынан келетіні ғана жағады. Сонда ғана ол өзін табысты деп сезініп, оқуға ден қояды.
Баланың мектепте психологиялық тұрғыда дайын болып, білімді сапалы меңгеуніе себепші факторлар:
1. Ақыл-ойының даярлығы.Бұл мектепке дейінгі баланың білімі және біліктілігі. Кез-келген бала жазып және санаумен ғана шектеліп қана қоймай, ең маңыздысы салыстыра білуді,талдауды, ойлай білуді, өздігінен қорытынды жасай білуі тиіс. Көрнекі -әрекеттік ойлау қабілеттілігі жоғары бала көрнекі үлгімен жұмыс істегенде,заттардың кейпімен, мөлшерін ұйқастырғанда, қойылған міндеттерді шешуде тиімді әрекеттердің барлық түрін орындап шығады.Сонымен бірге баланың сөйлеу тілінде кемістіктің болмауы және өзіне сөйлеген сөздің мағынасын түсініп,өзінің ойын жеткізе алуы қажет. Бала өзбетімен сөйлем құрастырып, ұқсас дыбыс тіркестерін анық айта алуы маңызды. Әрбір бала әңгімені құрастырумен қатар әрі бала заттарды, суреттерді, әрекетттерді бейнелеп және оның мазмұнын айтып беруі қажет. Яғни, баланың сөздік қорының мөлшері, таным үрдістерінің даму деңгейі, логикалық операцияларды орындай алуы, баланың оқуда білімді табысты меңгеруінің негізі болып табылады.
2. Биологиялық кемелденуі.Мектептегі оқу әрекеті - бұл ағзаның барлық жүйелерінің қатты жұмыс істеуін қажет ететін үрдіс. Баланың ағзасында жаңа ережелер мен іс-әрекеттерге үйрену өзгерістер туғызады. Оқушы мектептің талаптарын орындап, жаңа күн режиміне, сабақтарда тәртіп сақтап отыруыға дағдылануы қажет. Алайда кез-келген баланың денсаулық жағдайы мұндай өзгерістерге бірден бейімделе алмайды. Сондықтан баланың денсаулық жағдайы (дене салмағы, бойының ұзындығы т.б.) нормадағы 6-7 жасар баланың дене көрсеткіштеріне сәйкес болуы тиіс. Сонымен бірге көру ,есту, моторикасының дамуы және жүйке жүесінің физиологиялық жағдайын жатқызуға болады.
3. Жеке басының қалыптасуы мен әлеуметтік даярлығы.Мектепке келген бала оқимын деген ниетпен мектеп табалдырығын аттайды. Бірақ кейде бала оқуға барғым келеді дегенмен, оның мотиві әртүрлі болады. Біреуі мектепте көп бала бар және онда көңілді десе, біреуі партаға отырғысы келгендіктен мектепке баруы мүмкін. Алайда мұндай ықыласпен мектепке келген балалар, біраз уақыттан кейін мектептің қатал тәртібіне және күнделікті оқу сабақтарына шыдай алмайды. Жалпы, бала оқу үрдісінің өзіне қызығуы қажет. Сонда ғана бұл баланың таным қызығушылықтарының дамуына, жаңа білім алуына мүмкіндік жасайды.Сонымен бірге бала мұғалімдермен, балалармен қарым-қатынас жасау үшін қажетті қасиеттердің қалыптасуы аса маңызды. Яғни, оқу әрекеті ұжымдық сипат болғандықтан, әрбір бала құрдастарымен қарым-қатынас жасай алуға, бірге жұмыс істеуге дағдылануы керек. Кейбір балалар жаңа ұжымға тез еніп, балалармен тез тіл табысып кетеді. Ал кейбіреулері көпке дейін құрбыларымен тез тіл табыса алмағандықтан, ұжымнан тыс қалып, жалғыз жүреді. Сондықтан баланың ұжымда өзіне тиісті орын алуы, оның қарым-қатынасына әсер етеді. Сөйтіп берілген құраушылар баланың басқалармен қарым-қатынас арқылы мектепте оқытуға, мектеп оқушысының рөлі арқылы балалар тобымен ойлау дайындығын дамытады.
4. Ерік сапаларының қалыптасуы мен эмоционалдық даярлығы.Бұл баланың шешім қабылдай алып, мақсат қоя білуі. Сонымен бірге баланың әрекеттерді жоспарлап, олардың орындалуын жүзеге асыруда күш жұмсай білуі, қиындықтарды жеңуі баланың психологиялық үрдістердің қалыптасуына ықпалын тигізеді.Егер баланың мектептегі оқуға дайындығы осы бағыттармен ұштасып жатса, баланың оқуға тез бейімделіп, жақсы оқып кетуіне мүмкіндік туғызады[8].
Баланың мектептегі оқуға дайындығы біртіндеп қалыптасатын аса күрделі үрдіс және бұл үрдісті жүзеге асырудың бірден бір жолы - ата-ананың, мұғалімнің және психологтың бірігіп жұмыс істеуі. Бала балалық шақтан өзіне белгісіз, таныс емес дүниенің есігін ашқаннан кейін, баланың өмір сүру тіршілігін түбегейлі өзгертеді. Яғни, баланың мектеп өміріне еніп және өзінің әлеуметтік ортада «МЕН» дегенін қалыптастыра алып, жоғарыдан көріне алуы, баланың білімді, табысты және нәтижелі игеріп кетуіне ықпал жасайды.
[1] Захаров А. И. Социально-психологические особенности групповой психотерапии детских неврозов. - В кн.: Экспериментальная и прикладная психология. Вып. 4. -Л., 1971, с. 33-38.
[2]Толығырақ https://www.unicef.org/kazakhstan/media 13- 19 бб
[3] Балалар қорқынышының кең тараған түрлері https://massaget.kz/
[4] Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметті даму министрлігі Қазақстандағы БҰҰ Балалар қоры (ЮНИСЕФ) Беларусьтегі ЮНИСЕФ материалдары
[5] Толығырақ https://www.unicef.org/kazakhstan/media 69- 72 бб
[6]Толығырақ https://www.unicef.org/kazakhstan/media 67-69 бб
[7] Э. Шан Ле: Что делать, если ребенок сводит вас с ума (when your child drives you crazy) Издательство: Аст – 2019* Серия:секреты умных родителей
[8]Толығырақ https://www.unicef.org/kazakhstan/media 177-179 бб
4.3. Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына психологиялық кеңес беру
Оқу - бұл бала тарапынан белгілі ұйымшылдықты, тәртіпті, ерік-жігерді талап ететін күрделі еңбек. Бастауыш мектепте білімді меңгеру кіші оқушыдан байқағыштықты дамытудың салыстырмалы жоғары деңгейін, ерікті есте сақтауды, ұйымдастырылған зейінді, талдау, жалпылау, талқылау іскерлігін талап етеді. Оқытудың алғашқы күнінен бастап кіші мектеп жасындағы дамудың қозғаушы күші ретінде негізгі қарама – қайшылық пайда болады-оқу жұмысын көрсететін үнемі өсіп келе жатқан талаптар арасындағы қарама-қайшылық, мұғалім, ұжым бала тұлғасына, оның назарына, есте сақтау, ойлау, баланың психикалық даму деңгейі, оның танымдық процестерінің даму деңгейі, жеке басының қасиеттері. Бұл талаптар күн сайын өсіп, күрделене түседі және психикалық дамудың қолма-қол деңгейі үздіксіз талаптар деңгейіне дейін "тартылады".
Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының білімі танымның екі жолы дұрыс сәйкес болғанда – тікелей қабылдау жолымен және қандай да бір заттар мен құбылыстарды ауызша сипаттау арқылы қалыптасады.
Баланың білуге деген құмарлығын қалай дамытуға болады? Ол үшін ата-ана не істеу керек?
Баланың білуге деген құмарлығын дамыту ересектермен байланыс жасау кезінде ерекше қарқын алады. Ата-анамен қарым-қатынас кезінде бала өзін толғандырған сұрақтарға жауап алуға тырысады, бірақ психологтардың зерттеулеріне қарағанда, сұраққа бірден жауап беруге тырыспау керек, баланы әр нәрсенің жауабын өзі ізденіп табатындай жағдайға жеткізу керек.
Біз, ересектер балалардың қойған сұрақтарына көбінесе, жүрдім-бардым, жеңіл-желпі қарап жатамыз.Сұрағына жауап ала алмаған баланың ересектерден көңілі қалып, біртіндеп айналада қоршаған ортаға қызығушылықтары төмендей бастайды. Құрметті ата-аналар, есіңізде сақтаңыз, сұрақ болмаған жерде дүниені тану да, даму да болмайды.
Сондықтан да балаңыздың білуге құштар жүрегінен шыққан әр сұраққа мұқият қарап, ойланып жауап қайтарыңыз. Бала сұрақ берген сәтте оған ұзын-сонар жауап айтудың қажеті жоқ, оның ұғымына сай қысқа әрі нұсқа жауап берсеңіз болады. Сұраққа жауап бере отырып, баланы ойлануға жетелеу керек. Шама келсе, баланы өзін қызықтыратын сұрақтарға жауапты сөздіктерден, балалар энциклопедиясынан іздену арқылы табуға жетуіне тәрбиелеу керек. Бала өзін қоршаған ортамен белсенді байланысқа түскенде ғана «Неге бұлай? Бұл қалай? Неліктен? Не себептен?» деген сияқты сұрақтар туындайды. Мұндай кездерде ата-ана баланың дамуына ықпал ететін, ол үшін жаңалық болып ашылатын сан алуан әрекет түрлерін ойластырғаны, ұйымдастырғаны жөн. Сол арқылы бала өзін тұлға ретінде таниды, өзі үшін маңызды жаңалық ашады. Ата-ана баласын табиғат аясына, хайуанаттар бағына, саябаққа ертіп апару арқылы олардың дамуын белгілі бір танымдық мақсатқа бағыттайды. Сонымен қатар ол баланы салыстыруға, талдауға, қорытуға, ой түюге итермелейді.
1 сынып оқушыларының мектепке бейімделуі жөнінде психологиялық кеңестер:
I. Ата - анаға баланың мектептегі оқуға психологиялық дайындығы бойынша кеңес беру.
1. Баланы біртіндеп мектеп күн тәртібіне бейімдеу керек.
2. Бала мұғалімді дұрыс тыңдауы үшін оған беретін нұсқауларыңыз анық, аз сөзді, жылы лебізді, жайдарлы әрі жайлы болуы қажет. Баланы мектепте болатын қиындықтармен қорқытпаңыз.
3. Мектеп алдында әрі оқу кезінде баланың көру және есту сезгіштігін тексертіп отырыңыз.
4. Оқуға дайындық: 6 - 7 жастағы бала әліппенің баспа әріптерінің барлығын білуі тиіс. Кейбір балалар буындап, кейбірі тұтас мәтінді де оқи алады. Балалардың дайындығы әр түрлі болғанымен барлық балалар оқу процесінен жылдам шаршайды.
Сабақты демалыспен кезектестіріңіз. Балаңыз айна алдында дыбыстарды нақты, дауыстап, жекелеген дыбыстарды бөліп әрі созып айтуына мүмкіндік беріңіз. Бұл сөйлеу апаратын дамытады.
5. Жазуға дайындық: қаламды бала дұрыс жаттыққан қолмен ұстауы тиіс. Бояуды трафарет және штрихтаумен алмастыру. Сызықтар төменнен жоғары, оңнан солға, егер ол қисық болса, онда сағат тіліне қарсы болуы тиіс. Сызықтардың арасы 0, 5 см болуы тиіс, бұл жазба әліппесінің негізгі принципі. Есіңізде болсын, сабақтан қалай шаршаса, оқудан да солай шаршайды.
Балаңызды мектепке дайындағанда сіз өзіңізге мұғалім ролін алмай, балаңыз үшін оны жақсы көретін және түсінетін ата - ана болып қала беруіңіз керек. Бала өзінің қолынан келетіндердің бәрін бар ықыласымен орындайды. Сондықтан ол жалқау бола алмайды.
Балаңыздың жетістігін ешқашан өз жетістігіңізбен және үлкен бауырының, сыныптас құрбысының жетістіктерімен салыстырмаңыз. Тек қана сіздің шыдамдылығыңыз бен сүйіспеншілігіңіз балаңыздың оқуда алға ұмтылуына кепіл бола алады.
II. Педагогтерге оқушының баланы мектептегі оқуға психологиялық дайындау бойынша кеңес беру
- Бала үшін жағымды психологиялық ахуал орнату;
- Оқу түрткісін өзектендіру, оқушыға өзінің оқуы үшін жауапкершілікті түсініп, оны мойнына алуға үйрету;
- Балаға «Оқушы» позициясын алуға көмектесу;
- Қарым - қатынаста коммуникативтік дағдыларын дамыту;
- Баланы мұғаліммен, оқушылармен оқу ынтымақтастығына тәрбиелеу;
- Баланың тұлғалық дамуына қолайлы психологиялық жағдай жасау.
III. Ата - анаға: Балалардың қорқыныш, үрей сезімінен арылту бойынша психологиялық кеңес беру:
Егер сіз өзіңіз бірдеңеден қорықсаңыз қорқынышыңызды балаға көрсетпеуге тырысыңыз. Әлемді өлімге апарар ауру кезіп жүр, қалада қанішер адам пайда болды және т. б. дегенді үнемі айта берудің қажеті жоқ.
1. «Қорқынышты» фильмдерді көрсетуге рұқсат етпеңіз.
2. Баланы қорқыту үшін өзіңізге қорқынышты кейіпкерлерді, мыстан кемпірді, қапшығы бар ағаны, ашулы полицейді және т. б. одақтас етіп алғанды доғарыңыз.
3. Күрделі жағдайларда (ажырасу, отбасында жаңа мұрагердің пайда болуы, жөнді танымайтын туысқандарға көшіп бару) баланың эмоционалдық жай - күйіне көңіл аударыңыз – жағымсыз жағдайларда ол ересектердің назарын өзіне аудару үшін санасынан тыс қорқынышты пайдалану мүмкін.
4. Баланың ұйықтау мен сергек жүру тәртібінің жасына сай екендігіне, күні бойы оның жеткілікті мөлшерде жағымды әсер алуына көз жеткізіңіз.
5. Егер балаға қараңғылықтан қорықпауды үйреткіңіз келсе, күштеу шараларын қолданбаңыз, бұл қараңғы бөлмеге кіруге қатысты бастаманы баланың өзі көтергенде ғана мүмкін болмақ.
6. Баланы тым күшті қорқыныш билеген кейбір кездерде, психологтар жаны түршігер құбыжық немесе қорқынышты оқиғаның суретін салып, бұдан соң салтанатты түрде күлге айналғанын баланың көзіне көрсеткен дұрыс дейді. Бұл рәсімді қаншалықты қажет болса, сонша істей беруге болады.
7. Баланың қорқынышты жеңуге деген талпынысын мақтаңыз. Ол өз мінез - құлқының оңды беки түскенін қалайды.
8. Балада қорқыныш пайда болған жағдайда денелік жақындасудың маңызы зор – оны құшақтап, құшағыңызда тербетіңіз, сүйіп, босаңсытатын массаж жасаңыз.
9. Үйде бала өзін қауіпсіз сезінетіндей ахуал қалыптастыруға тырысыңыз.
Есіңізде болсын!
Жылулық пен жайлылық сыйлайтын байсалды да зейінді, мейірімді ана жәнетұрақтылық пен қауіпсіздік нұрын шашады.
IV. Педагогтерге: оқушыларды мазасызданудан арылту бойынша психологиялық кеңес беру.
1. Жоғары мазасыз балалар тобына ерекше назар аудару керек. Олармен қарым - қатынаста психологиялық жарақат әкелетін сыни пікірден, ескертуден, олардың тұлғасын жағымсыз бағалаудан аулақ болыңыз. Олармен оқу мен өзара әрекетте жеке даралық ұстанымы тұрғысынан қарым - қатынасқа түсу қажет.
2. Сабақтан тыс шараларда эмоционалдық қысымды азайтуға және балалар ұжымын нығайтуға, коммуникативтік дағдыларын қалыптастыруға бағытталған жұмысты ұйымдастырған жөн.
3. Шаршауды болдырмау үшін жағдай жасау: қимыл және эмоционалдық босаңсуға бағытталған жаттығу элементтерін сабақта қолдану, оқу жүктемесі мен үй тапсырмасының көлемін бөліктерге бөлу іс - әрекеттің жиі ауысуына әкеледі.
4. Мазасыздану деңгейі жоғары балалар тыныш, әрі қалыпты ахуалда табысты жұмыс істейді, керісінше жағымсыз ахуалда: уақыт тапшылығында, жедел жауап беруді талап ететін сұрау кезінде сәтсіздікке жиі ұшырайды. Сондықтан балалармен жұмыста қолайлы психологиялық ахуалды орнату қажет.
5. Ата - анаға баланың зейін ерекшеліктерін дамыту жайлы кеңес беру
Бастауыш сынып оқушысының оқудағы жетістігі мен табыстылығы тікелей баланың зейін қасиетімен байланысты[1]. Балалардың зейінін жаттықтыруда келесі ережелерді ескеру керек:
Бірінші ереже: Баланың ақыл - ой жұмысының әр сағатында 5 - 10 минут дене жаттығуын, кішігірім массаж, көзге гимнастика жасатып отырған жөн.
Екінші ереже: кейбір балалар кез - келген жағдайда жұмыс істей береді, бірақ балалардың басым көпшілігіне сыртқы ықпалдар да өте маңызды: тыныштық, жұмыс столының үстіндегі заттардың жинақы тұруы, жарықтың дұрыс түсуі, жұмыс істеу қалпының дұрыс болуы.
Үшінші ереже: ақыл - ой жұмысына қолайлы уақыт мезгіліне бағдарлану. Көптеген зерттеулерге сүйенсек адамның жұмыс белсенділігі 5, 11, 16, 20 және 24 сағатқа келеді екен. Осы кезеңдерде зейін тұрақтылығы жоғары дәрежеге көтеріледі.
Төртінші ереже: 6 - 7 жастағы балалардың зейіні тұрақсыз болып келеді, бала ұзақ уақыт бойы бір затқа немесе іс - әрекетке назар салып тұра алмайды. Бала зейінін тез аударады, себебі қозу тежелуден басым болады. Сондықтан баланың зейінін аудару үшін ашық, қызықты заттар, ғажайып құбылыстар пайдалану керек.
Психологтар балалардың танымдық қабілеттерін дамыту үшін келесі жағдайларды бөліп көрсетеді[2]:
1. Бала дамуында ерекше сезімтал, әсершіл кезең деп шамамен 3-тен 12 жас аралығы саналады. Сондықтан баланың ақыл-парасат дамуының кемелдігі үшін осы кезеңді босқа өткізбей, толыққанды қолдана білу керек.
2. Баланың танымдық белсенділігі жоғары деңгейде болады. Осы қабілеттерінің дамуы үшін оның оқуға деген ұмтылысы, білуге деген талпынысы басты орынға шығады.
3. Тәрбиенің тең құқылы жүйесі. Ата-ананың балаға үстемдік жасауы, өз айтқандарын істетеіп, баланың ішкі пікірін есепке алмауы, санаспауы, баланың толыққанды дамуын тежеуші бірден-бір фактор болып табылады.
4. Баланы интеллектуалдық тапсырмалар мен жаттығулар орындауға үйретіңіз. Бірақ баланың еркінен тыс мәжбүрлеу ешқандай нәтижеге қол жеткізбейді. Керісінше, оның қызығушылығын жойып, белсенділігін тежейді.
5. Өз бетінше оқу. Бала 9 жасына дейін өз бетімен кітап оқып үйренсе, бұл баланың дамуын ары қарай ұштап дамыта түспек.
6. Өзін жоғары бағалау. Бала өзін, өз қабілеттерін жоғары бағаласа ғана, мақсат еткен, қолға алған кез-келген істе сенімді болады.
7. Бала белгілі бір табысқа қол жеткізген жағдайда ғана өзін-өзі бағалай бастайды. Сондықтан да баланы табысқа, жетістікке жетелейтін жағдай жасауға ұмтылу керек.
8. Баласының интеллектуалдық дамуын, зейінінің өсуін қадағалап отыратын, кітап оқығанды жақсы көретін отбасында баланың дамуы жедел жүреді.
Ата-аналармен балалармен қарым-қатынас бойынша тренингтер өткізу, маңызды ұсыныстар беру қажет.
Ата-аналардың балалармен тиімді қарым-қатынасының келесі компоненттері қажет болып табылады.
Көз байланысы. Бұл басқа адамның көзіне тікелей көзқарас. Баланың үрейлену деңгейін төмендетеді және қорқынышты азайтады, онда қауіпсіздік пен өзіне сенімділік сезімін нығайтады. Көп жағдайда та-аналар көз байланысын тек баланы үркітіп, ұрысып, өзіне талап етуде ғана қолданады. Нәтижесінде балада мойынсұнуы аясында депрессия мен невроз дамуы мүмкін.
Физикалық байланыс. Әңгіме кез-келген физикалық қарым-қатынас туралы болып табылады: баланың қолына жанасу, басынан сипау, құшақтау... күн сайынғы қарым-қатынаста бала осындай нәзік жанасуды сезінуі тиіс. Бұл қарым-қатынас түрі табиғи, бірақ демонстративті және шамадан тыс болуы керек.
Көңіл аудару. Бала ата-аналар тарапынан оған деген шынайы қызығушылықты, қамқоршылдықты, қажетті сәтте көмекке келуге дайындығын сезінеді.
Ата-аналармен кеңес беру жұмысы баланың психоәлеуметтік дамуын, тәрбие стилін бұрмалауға әкелетін дұрыс емес жағдайларды еңсеруге бағытталуы тиіс. Педагог бұл міндетті тек ата-аналармен бірге ғана шеше алады, ал ол үшін ол оны анықтай білуі және ата-аналарға дұрыс емес тәрбиенің теріс салдарын түсіндіре отырып, өз жұмысында ескеруі тиіс.
[1]Петрова, Е. Э. Психологическоеконсультирование и организация работы с родителями воспитывающими детей с проблемами развития : [методическое пособие для психологов, коррекционных педагогов, родителей] / Е. Э. Петрова, Л. И. Дегтярева, Т. Д. Яковенко ; Новосибирский ин-т повышения квалификации и переподгот. работников образования, Московский пед. гос. ун-т, Фил.в г. Новосибирске, Негос. образовательное учреждение шк. "Аврора". - Новосибирск : ГОУ ДПО Новосибирский ИПКиПРО, 2009. - 179 с .
[2]Кулганов, В. А. Консультирование в работе детского практического психолога : [учеб. пособие для студ. вузов, обуч. по направл. 540600 (050700) "Педагогика", профиль 050702 "Детская практ. психология", магистерской прогр. 050710М "Дифференциальная психология, психодиагностика в образовании"] / Кулганов В. А., Верещагина Н. В. - СПб. : Детство-Пресс, 2008. - 128 с .
4.4. Жеткіншектер мен жоғары сынып оқушыларына психологиялық кеңес беру
1. Жеткіншектік кезеңнің өзіндік психологиялық даму ерекшеліктері.
Баланың дамып нықтанып келе жатқан мінезін дұрыс жолға салып білудің маңызы өте зор. Егерде кіші мектеп жасында мұндай дефектілер бойынша уақытында шара қолданылмаса баланың мәселесі сол кезде белгілі бір бұзылысқа әкелгенімен дамудың келесі жеткіншектік немесе жасөспірімдік кезеңдерінде белгілі бір қарама қайшылықтарға алып келуі мүмкін. Сонымен қатар, өтпелі кезеңнің өзінің заңдылықтарына байланысты балалардың ата аналар мен педагогтар назарынан тыс қалған барлық мәселелерін тереңдетіп жіберетіндігі белгілі. Бірақ, әрбір мәселе туындататын бала өздерінің ерекшеліктерімен де, басынан кешіріп отырған қиындықтар сипатымен де, дамуының әлеуметтік жағдайымен де тек өзіне тән дара ерекшеліктерімен сипатталады.
Бала өсіп жетілуінде жеткіншек жасының алатын орны ерекше. Бұл жас кезеңінде баланың ағзасында және оның жан дүниесінің дамуында күрделі психофизиологиялық өзгерістер орын алумен байланысты баланың қоршаған ортаға, адамдар арсындағы қарым қатынасқаа, іс әрекетке деген көзқарасы өзгереді. Жеткіншек жас кезеңінде бала ағзасында көптеген жаңа құрылымдар орын алады.
Психологиялық кеңес беру мен психокоррекция жүргізу қажеттілігі барлық жас кезеңдерінде орын алады. Дегенмен жеткіншек жас кезеңінде мінез ерекшеліктері қалыптасып, оның өмірлік максатқа байланысты бола бастайтыны, өмірге деген көзқарасы және бағыттылығымен байланысты екендігі анықталған. Сондықтан психологиялық қызметтің осы бағыттағы жұмыстарының басым көпшілігі жеткіншек жас кезеңіндегілерге көмек көрсетумен байланысты ұйымдастырылады[1].
Адамның мінезінің қалыптасуына отбасы, қоршаған ортадағы жетекші салт-дәстүр мен әдет-ғұрып, өзінің қарым-қатынас жасайтын кіші тобы, сынып оқушылары, жолдастар мен достар, оқыған кітап, көрген кино кейіпкерлері үлкен әсерін тигізеді. Өйткені адам басқаларға қарап, олардың тәжірибесін меңгеріп адам болады. Әсіресе жеткіншек жас кезеңіндегі ағзаның қайта құрылуы мінез ерекшеліктерінің қалыптасуына және мінез-құлық стереотиптерінің қалыптасып сол адамға тән қарым-қатынас ерекшелігі болып қалуына негіз болады.
Жеткіншектің ересектік белгілерді қабылдауда соларға теңелсем дейтін үлгілердің алуан түрлі болуына байланысты. Қалыптасатын өмірлік құндылықтардың мазмұны, жеткіншектің жеке басының қалыптасуының жалпы бағыты көбінесе белгілі бір үлгілерге бағдарлануға байланысты болады. Осы үлгіге негіз болатын ересектердің сыртқы келбетінің өзіне тән белгілері мен мінез-құлық мәнерлері, кейбір өздеріне тән ерекшеліктері болғандықтан балалармен салыстырғандағы артықшылық жағдайлары неғұрлым айқын көрінетін ересектіктің сыртқы белгілері жеткіншектер үшін тартымды болып көрінеді. Олар – темекі тарту, карта ойнау, шарап ішу, сөйлеу мәнері, киім мен шаш қоюдағы ересектерге тән мода сәндік, опа-далап, әсемдік заттар, қылымсу тәсілдері, дем алу, көңіл көтеру, ілтипат білдіру т.б. тәсілдерін басшылыққа алады. Сигарет ұстаған бала өзіне-өзі ересек болып көрінеді, төңірегіндегілерге де солай болып көрінемін деп ойлайды. Жеткіншек үшін ересек еркектің немесе әйелдің мұндай белгілерін қабылдау оның өзінің ересектігін көрсетудің өзінде сондай сенімді орнықтырудың амалы. Барлық ересектерге тән қасиеттерді балалармен еліктеу арқылы қабылданады. Мұның өзі ересектікке жетудің ең оңай тәсілі болып табылады, ал жеткіншек үшін оның өзінің ересектігін айналасындағыларға байқатқызатын маңызды әдісі. Сондықтан оның мұндай формасы өте кең тараған ерекше тұрақты болады және жеткіншектерде көбінесе бірінші кезекте орын алады да, оның жағымсыз екенін балаларға ұғындыру қиынға соғады.
Жеткіншек жас кезеңінде балалар санасында үлкендік сезімнің нығайуымен байланысты жаңа құқықтарға ие болатын тілегі ересектермен қарым-қатынастың барлық салаларын қамтиды. Жеткіншектер бұрын ынталана орындап жүрген талаптар қойылғанда оған қарсық мінез көрсете бастайды: өзінің дербестігін тежегенге және жалпы алғанда «кішкентай бала секілді» қамқорлық жасап, бағып-қаққанға, жүріп-тұрғанын бақылағанға, баладан үлкендердің тілін алуды және ешқандай сынамай орындауды талап етіп, орындалмаған нәрселерге жазалағанға, кіммен жолдас-жора болуын таңдауына, оның барлық мүдделерімен, көзқарасымен, пікірімен санаспағанға, ретсіз кеңес бергенге т.с.с. қамқорлықтар түріне ол ренжіп, қарсылық көрсетеді. Жеткіншекте өзінің қадір-қасиетін анық сезіну арқасында ол өзін кемсітуге, дербестікке деген құқығынан айыруға болмайтын адаммын деп ұғынады. Ересектермен қарым-қатынастың балалық кезде болған типтері (баланың ересектермен қатынасындағы тең правосыздық жағдайын бейнелейтін) жеткіншек үшін енді қолайсыз, оның өзінің ересектік дәрежесі туралы түсінігіне сәйкес келмейтін болады. Осы жағдай ересектердің жеткіншекке қатынасты праволарын шектейді де, өз праволарын ұлғайтады, өзінің жеке басы мен адамдық қадір-қасиетін құрметтейді, сенім білдіріп, дербестік берілуін, яғни ересектермен айқын тең құқықтықты талап етіп, оларға мұны мойындаттыруға тырысады.
Жеткіншектің қарсылығы мен бағынбауының әр түрлі формалары кездеседі - көбінесе олар ересектермен қарым-қатынастардың бұрынғы типін жаңа деңгейде, ересектердің қарым-қатынастарына тән типіне өзгерту амалдарын пайдаланады. Жеткіншектің ересек сезімі өзінің төңірегіндегілердің оны үлкен деп мойындауын қажетсінуінің пайда болуына байланысты ересек пен жеткіншектің бір-бірімен қарым-қатынастарындағы праволарының мүлдем жаңа мәселесін туғызады. Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы мен ерекше орын айқындайтын жай сол, нақ осы уақытта ересек адам мен баланың қарым-қатынасының балалық шаққа тән типінен ересек адамдардың қарым-қатынасына тән, саналық тұрғыдан жаңа типіне өту жүзеге асады. Бұл өту жеткіншек пен ересектің әлеуметтік өзара іс-әрекетінің жаңа тәсілдерін қалыптасу процесі ретінде болады. Ескі тәсілдерді жаңалары біртіндеп ығыстырады, бірақ олар қатарласып та жүреді. Мұның өзі ересектерге де, жеткіншекке де көп қиындық келтіреді. Ересектермен қарым-қатынастың жаңа нормалары — жеткіншектің қалыптасып келе жатқан этикалық дүниетанымының маңызды мазмұны болып орын алады.
Егер ересектің өзі инициатива білдірсе, немесе жеткіншектің талаптарын ескеріп, оған деген қарым-қатынасын қайта құрса, қарым-қатынастардың жаңа типіне өтудің сәтті формасы орын алуы мүмкін. Мұның шарты – ересек адамның жеткіншекке әлі бала деп қарамауы болмақ. Алайда бірқатар мәнді жағдайлар бұрынғы қарым-қатынастардың сақталуына қолайлы болады, атап айтқанда, бұл жағдайлар мыналар:
1) жеткіншектің жасы өсіп, жыныстық жетілуіне қарамастан оның қоғамдағы жағдайының өзгермеуі, ол мектеп оқушысы, әлі де сол қалпында қала бермек;
2) жеткіншектің материалдық жағынан ата-анасына немесе олардың орнындағыларға толық тәуелділігі, ата-анасының мұғалімдермен қатар қатал тәрбиешілер ролін атқаруы;
3) үлкендердің баланы багыттап және тексеріп отыру, бақылау әдетінен шықпағандығы (қажеттігін ұғынған күнде де, бұл дағдыны бұзу қиын);
4) жеткіншектің бет-әлпеті мен мінез-құлқында балалық белгілердің сақталып, оның өздігінен іс-әрекет жасай алмайтындығы.
Көптеген психологиялық зерттеулер нәтижесінде өсіп келе жатқан бала өмірінде жеткіншектік кезең қиын әрі өте маңызды деп анықталды. Жеткіншек жас кезеңінің ерекшеліктерін зерттеушілер Байярд[2], Т.В.Драгунова[3], М.Кле[4], М.Раттер[5], Л.С.Выготский[6], т.б. ғалымдар осы жас кезеңінде балаларға ерекше көңіл бөлу керек екендігін атап өткен. Өйткені осы жеткіншек жас шағында бала ағзатында жүретін күрделі өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін, қарым қатынастарын өмірге деген көзқарастарын түбірінен өзгертеді. Бұл өзгерістер қысқа мерзімде, секірмелі қауырт даму сипатында болып, бала өмірінде әр түрлі елеулі субьективтік қиыншылықтар болуымен қабаттаса өтеді және баладан өз бетімен шешуді талап еткен қиыншылықтармен ұштасады. Жеткіншек ересектердің ықпалына көне қоймайды, онда тіл алмаудың, қиқар мінез көрсету, дөрекілік, қарсылық, тентектік, бүкпелік, тұйықтық сияқты ерекшеліктер орын алады.
Бұл біріншіден пубертаттық кезеңде келетін морфологиялық және физиологиялық өзгерістер жеткіншектің ағзасын біршама өзгертуге ұшыратады да олардағы соматикалық аурулар қаупін тудырады. Сонымен бірге тура осы жеткіншектік кезеңде көптеген жүйке және психикалық аурулар көрініс береді.екіншіден осы кезеңге тән әлеуметтік қарым қатынас сферасының кеңеюі жеткіншектерге меңгеруге қиын болып табылатын және әлеуметтік тәжірибелер береді. Өтпелі кезең- жас ерекшелік дамудыңөте жауапты сатысы.П.П.Блонский өтпелі кезеңде жүріп жатқан өзгерістердің бірден болып жатқанына көңіл бөлсе,Л.С.Выготский бұл кезеңді ескінің өшуін, жаңаның қалыптасуын сипаттайтын жас деп көрсетті. Олай болса, өтпелі жас дегеніміз – баланың психофизиологиялық дамуындағы бір сатыдан екінші сатыға өту аралығы. Осы уақытта балада оны біршама жоғары сатыға дайындайтын барлық негізгі психологиялық жаңа құрылымдар қалыптасуы қажет. әйтпесе осы жас қиылысында кризис тууы мүмкін. Ал кризис дегеніміз – теріс байланыстарды шақырушы мінез құлық моделінің ауытқуын көрсететін негізгі құбылыс.
Жеткіншектің дамуындағы негізгі өзгерістерге арқау болатын биологиялық фактор мәселесі баланың организмінде нақ осы шақта өтетін биологиялық толысу жолында ағзада болатын түбегейлі өзгерістердің орын алуынан туындайды. Олар баланың дене күшінің дамуындағы жаңа кезеңнің басталуы, жыныстық жетілу процесінің өрістеуі.бұлардың бәрі организмнің морфофизиологиялық қайта құрылу процестерінен тұрады.
Жеткіншектік шақта ағзаның ішкі ортасында белсенді қзмет атқаратын ішкі секреция бездері жүйесінде күрделі өзгерістер болып, жыныс бездерінің жетілуімен байланысты қанға жыныс гармондары бөлініп шыға бастайды.олар баланың ер жеткені туралы қосымша сигналдар береді . Сондықтан ақыл ой немесе дене күшінің қажуы ұзақ уақыт жүйкеге күш түсу қорқыныш, ыза, реніш, аффектілер, күшті эмоциялық толғаныстар, эндокриндік қолайсыздықтар баланың шамадан артық психоэмоционалды зорлануына алып келеді және олардың жүйке жүйелерінің функцияларының бұзылуына себеп болуы мүмкін. Осы себептерге байланысты жеткіншектерге бұрынғы кезбен салыстырғанда тез шаршаушылық, ұмытшақтық, жұмыста өнімділіктің төмендеуі ұйқы бұзылуы байқалады. Жеткіншектік шақта эндокриндік және жүйке жүйелерінің қызметіндегі балалық шақта болатын тепе теңдік бұзылып, жаңа тепе теңдік енді ғана қалыптаса бастайды. Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуында ерекше орны психологияда “өтпелі”,”бетбұрыс”,”қиын”,”сыналатын” кезең атауларында бейнеленген. Бұл атауларда осы жаста болатын, өмірдің бір дәуірінен екіншісіне өтумен байланысты даму процесінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылған. Балалық шақтан ересектікке өту кезеңіндегі дене, ақыл ой, адамгершілік, әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен өзіне тән ерекшелігі болып табылады.
Бұл қайта құрылу ішкі жағдайларына, көңіл күйіне әсер етіп, бұл жастағылардың жалпы ұшқалақтығын, ашуланшақтығын, шамданғыштығын, қозғыштығын, қимыл белсенділігінің артуын, мезгіл – мезгіл селқостануын, енжарлануын туғызады. Бала дамуындағы барлық бағыттарында сапалық сандық құрылымдар қалыптасады, ағзаның, сана сезімнің, үлкендермен және жолдастарымен қарым –қатынастың, олармен әлеуметтік өзара іс әрекет әдістерінің, мүдделердің,танымдық және оқу іс әрекетінің, мінез құлыққа іс әрекетпен қарым қатынасқа арқау болатын моральдық этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады. Балалардың агрессивті мінез құлқы мен өзіндік бағалауының арасында маңызды байланыс бар. Адамның өзіндік бағалау деңгейі ішкі нормативті реттеп отырады. Егер әділетсіз шабуыл жасаса яғни субьектінің ар намысына тисе, онда агрессия балалардың өзінің ар намысын қорғауға бағытталады. Кейбір зерттеулер бойынша агрессияның төмендеуі - өзіндік бағалау процесімен жанама түрде байланысты болғанының көрсеткіші. Агрессия сферасын анықтаушы нормативті стандарттар, балалардың агрессивтілік әрекетін дағдыланған түрде реттеп отырмайды. Балалардың мінезіндегі стандартты өзіндік бағалау әрекеттері болуы үшін, субьектінің зейіні соларға бағытталуы қажет. Яғни ”обьективті өзін тану ” жағдайы болады.
Балалардың «мен» бейнесі өзіндік ерекшеліке ал өзіндік символикалық сипатқа ие. Идеалды нақтыланған «Мен» бейңесі бір мифологиялық табйғатқа ие болады. Миф ұғымы «Мен» бейнесі тұлғаның өмірлік стратегиясын біріктіруге мүмкіндік береді. Өзіндік бағалауға кәмелетке жетпегендер үшін олардың агрессивті мінез құлықтарының көптеген формаларына да көрініс береді: ойлары, қауіптеріне психикалық және физикалық жәбірленуіне, конфликттерімен күрестеріне, фантазияларына және басқа да әлеуметтік қолдау алмайтын мінез құлықтың түрлеріне мәнді әсер етеді.
Өзіндік бағалау агрессиялық мінез құлыққа бегілі бір ерекшеліктер әкеледі және көп жағдайда тұлғааралық қатынасқа ішкі әсерленулер мен эмоциялық реакциялары, әрекет пен іс әрекет мотивациясын анықтайды, өзін және басқаларға деген не оң, не теріс қатынасты құруға негіз болады.
Жеткіншек жасында өзіндік бағалаудың негізгі функциясы баланың іс әрекеті мен мінез құлық реттеу болып табылады. Мысалы: «Мен қандайақылдымын, бірақ мені ешкім бағаламайды» деп ойласа, ол бала қоршаған ортаға сенбеушілікпен қарағандай болады. Басқаларды бағалауда бала адекватты емес, күманданумен қараса, өзін басқалардан артық деп бағалап, өзінің адамгершілік қасиеттерін өзі айтып,и басқа адамдарды менсінбеу белгісін көрсетсе, қоршаған орта да оған негативті түрде қарайды. Өзіндік бағалауы жоғары болған балада сын көтермеушілік шектен тыс ренжігіштік айқын байқалады. Реніш сезімі дамыған балаға қоршаған орта оған әділетсіз түрде қарағандай көрінеді.
Ал өзіндік бағалауы төмен балалар қарым қатынаста қандай қиыншылықтармен қақтығысады. Өзі туралы мен бақытсызбын, әдемі емеспін, жолым болмайды деп санайды. Мұндай жағдайларда көбінесе мінез акцентуациясының педанттық типі анық байқалады және мазасызданудың деңгейі жоғары болады. Олардың көңіл күйі төмен, қапалы тұйық күйін қалыптастырады. «Өзін кем сезіну комплексі» орын алады.Өзіндік бағалау шектен тыс төмен болса жеткіншектерге тәуелділік, өз бетінше шешім қабылдай алмау, тұйықтық, ұялшақтық, жасқаншақтық исияқты қасиеттер басым болады. Балаларда өзіндік ойлау, өзіндік бағалау қалыптасуүшін көптеген факторлар әсер етеді: ата анасының қатынасы, қрбы құрдастарының арасындағы беделділігі, педагогтардың балаға деген қатынасы. Бала қоршаған ортада өзі туралы қалыптасқан көзқарастарды салыстыра отырып өзіндік бағалауын дамытады.
А.Е.Личконың[7] айтуы бойынша жеткіншектің жеке басы дамуының аса маңызды факторы – оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі. Ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді, үлкендерден және жолдастарынан ақырында өзіне қанағаттанарлық қарым қатынас орнатуға өзінің болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру әрекеттерін жобалауға бағытталады. Жеткіншектерге «балалық» пен «ересектіктің» қатар болуы және ересектіктің түрлі жақтарының дамуында елеулі айырмашылық орын алады.А.А.Бодалевтің[8] айтуынша бұл процесс қазіргімектеп оқушыларының өмірінде екі түрлі жағдайдың болуымен байланысты жүреді. Олар:
Ересектіктің дамуын тежейтін жағдайлардың орын алуы балаларда көбіне үлкендердей тұрақты және мағыналы міндеттердің болмауы, олардың тек оқумен ғана шұғылдануы, көптеген ата аналардың балаалрды тұрмыстағы еңбектен қорғап, оларға гиперқамқорлық көрсетуге тырысуы.
Жеткіншекті ересектендіруге ықпал етуші жағдайлар: көптеген ата аналарда бос уақыттың аз болуына байланысты олардың балаларының ерте дербес болуы; жолдастармен қарым қатынастың жедел дамуы; дене күші дамуы мен жыныстық толысудың акселерациясы.
Осы ересектік белгілердің дамуы әр балада әр түрлі жаста әр түрлі жылдамдықпен әр түрлі көрініс береді. Мысалы, жетінші сыныпта оқитындардың ішінде бет пішіні мен мүлделері әлі балаларға ұқсас ер балалар бар. Сонымен қатар ересектер өмірінің қайсыбір жақтарымен танысқан, сырт көрінісі бойынша өте ересек балаларда бар. Өздігінен көп салаларда білім алып жүрген «интелектуалдармен» қатар бағдарлама бойынша берілген оқу материалының өзін өздігінен игере алмай жүрген жеткіншектерде бар, ал болашақ мамандығына саналы түрде даярлана бастағандар да бар, кейбір қыз балалардың ішінде бар ойлағаны сән қуу мен ер балалардың көзіне түсу болса, басқаларға бұл мәселелерге онша мән берместен , тек үлкендердің айтқанын орындап жүргендері, кейбір балалар үйінде нағыз қолқанат жәрдемшілер болса, енді біреулері әбден ерке болып кеткен, тіпті тұрмыстағы қарапайым нәрселерге де ебі жоқ болып өсіп келе жатыр.
Жеткіншектік жас кезеңіндегілердің ең үлкен мақсаты – үлкен болу. Ол мақсатқа жету жолында олар көптеген амалдарды пайдаланады. Солардың ішіндегі ең кең тарағаны – ересектіктің сыртқы белгілеріне еліктеу. Ересектердің сыртқы келбетінің өзіне тән белгілері мен мінез құлық мәнерлері, балалармен салыстырғандағы артық болып көрінетін ересектіктің сыртқы белгілері жеткіншектер үшін аса тартымды болып көрінеді. Олар темекі тарту, карта ойнау, шарап ішу, сөйлеу мәнері, киім кию мен шаш қоюдағы ересектерге тән сәндікке, опа далап, әсемдік заттар, қылымсу тәсілдері, дем алу, көңіл көтеру ілтипат білдіру т.б. тәсілдеріне еліктейді. Сигарет ұстаған бала өзіне өзәі ересек болып көрінеді, төңірегіндегілерге де солай болып көрінемін деп ойлайды. Жеткіншек үшін ересек еркектің немесе әйелдің мұндай белгілерін қабылдау оның өзінің ересектігін көрсетудің өзінде сондай сенім орнықтырудың амалы. Ересек болудыңмұндай формасы өте кең тараған және ерекше тұрақты болады. Бұл көріністердің жағымсыз екенін оларға ұғындыру қиынға соғады.
Жеткіншектердің ересек сыныптастары немесе басқа үлкендер оларға нақты үлгі болатыны жиі кездеседі. Әдетте жеткіншектерді ересектер өмірінің тыйым салынған жақтарына баулитындар,оларға өздерінше «ұстаз», «үйретуші», болатындар нақ солар болады.
Естияр жеткіншектердің қарым қатынастарының негізі олардың бос уақытты өткізу мәдениетінің төмендігіне байланысты.Ішімдік ішу, карта ойнау, би алаңдарына бару, көше кезіп бос жүру сияқты «көңілді және жеңіл» өмір стиліне еліктеу біртіндеп баланы қауіпті өмір салтына жетелеп кетуі мүмкін. Бұл жағдайда оқу, болашақ мамандығына даярлану мұндай жеткіншектің өмірінде маңызды орын алмайды, танымдық ынта жоғалады, сөйтіп өзіне сәйкес өмір құндылықтарымен қоса «уақытты көңілді өткізу» деген өзіне тән ерекше ниет бекиді. Уақытты бұлай өткізу қаражат қажет болуы құқық тәртібін бұзушылықтардың себебіне айналуы мүмкін. Қазіргі бар мәліметтерге қарағанда, жасы жетпей құқық бұзушылардың көбі өздерінің бос уақытын өткізу мәдениеті төмен болғандардан шығып отыр.
Жеткіншектердің психикасы аса тұрақсыз болғандықтан оларда мектеп неврозы мен мазасыздануы бір бірімен ұштасып келіп, себепсіз агрессияны жоғарылатады. Бұлар баланың мектепке баруға қорқуынан, сабаққа қатысудан, тақтаға шығып жауап беруден бас тартуынан т.б. дезадаптивті мінез құлықтан көрініс береді.
Мектептік мазасыздану баланың жеке басының неврозын туғызады, оының жүйкесі мен психикасының бұзылуына алып келеді де, олардың шамадан тыс зорлануынан сипаттауға болады. Оның себебі мұғалім мен оқушы арасындағы қатынасының бұзылуы. Бұл педагогтың өзін дұрыс ұстамауынан немесе оқушыға байқамай ауыр сөз айтуынан, т.б сол сияқты үлкендерге елеусіз себептерден болуы мүмкін. Әдетте мұғалімдердің байқаусыз айтқан, не әдепсіз айтылған сөзінен оқушылардың жалпы мектепке деген көзқарасының бұзылуына алып келуі мүмкін. Баланың мұндай көңіл күйінің бұзылуына бұрын ауыр сөзді естігендер тап болады.
Осындай жағдайлар баланың тұлғалық қалыптасуына теріс әсерін тигізіп, оқушының оқуға деген мотивтік сферасының бұзылуына алып келеді. Білім алуға тырысушылық мотиві оқу ісіне жетекші болудан қалады. Сонымен қатар балалардың құндылықтарды бағалауы, өзін өзі бағалауы өзгереді. Біртіндеп мазасыздануневрозы тұлғалық дамудың ауруына ауысып кетуі мүмкін. Мектеп неврозына себептер көп болғандықтан оның көріну шеңбері де кеңейеді. Невротикалық жағдайға апаратын себептерінің бастылары ретінде мектептік мазасыздану акцентуациясының орын алуы агрессияның жоғарылауы, басқалармен тіл табыса алмай әуреге түсуі неше түрлі жағдайларда бала жанының жарақаттануы.Көптеген зерттеулер нәтижелері көрсеткендей, егер оқушыларға невротикалық реакцияларының алғашқы белгілері кезінде назар аударылса, оның дамуын тоқтатуға болады. Мектептік невроздың алдын алу психологиялық кеңес беру және коррекция жасау арқылы жүзеге асырпылады. Ол үшін баланың даму ерекшелігіне ерте диагностика жүргізіп, оның мүмкіндіктерін оқу тәрбие процесінде ескерумен қатар балалардың ата аналарымен , мұғалімдермен психологиялық қызмет шеңберінде жұмыс істеу керек.
Мектептік невроздың алдын алу – кеңесші қызметінің негізі.
Жеткіншек балалардың көңіл-күйі жиі құбылып тұрады, эмоциялық әлемі жиі өзгереді. Балалардың белгілі бір тобы тез шаршағыш, ашуланшақ, көңілсіз болады. Жеткіншектердің психикасы аса тұрақсыз болады, бірақ жас ерекшелігінің заңдылығы сондай, онда кісіаралық қатынастар сонша жаңа қиындықтарды қосады. Әсіресе, жеткіншектік кезеңдегі мектеп неврозы себепсіз агрессиялықтан,мектепке баруға қорқудан, сабаққа қатынасудан, тақтаға шығып жауап беруге бас тартудан көрінеді яғни дезадаптивті мінез-құлықтан көрінеді. Мектеп мазасыздығы да осы жас кезеңінде жиі байқалады, мұның себептері көп жеке басының отбасында дұрыс тәрбиеленуінен т.б. себептермен байланысты.
Жеткіншектік жас кезеңіндегі оқушыларды невроз жағдайына алып келетін және олардың эмоционалды үйлеспеуіне әсер ететін негізгі себептер келесі деп айтуға болады:
Біріншіден, дисгармониялық отбасы, ол психологиялық түрлі психологиялық үйлесімділіктің болмауынан пайда болады. Агрессияның анық байқалуы мұндай отбасындағы негізгі мәселе болып табылады, ал оның негізгі себебі отбасы мүшелерінің бір бірімен қарым қатынасының қалыптасқанына байланысты дисгармония орын алғандығында. А.Е.Личконың өз зерттеулерінде дисгармониялық себептердің түрлері мен типтері көрсетілген: гармониялық емес, бұзылып бара жатқан және бұзылған отбасылар, сонымен бірге сырт көзге үйлесімді қалыптасқан болып көрінетін отбасылар.
Ал А.С.Спиваковская[9] отбасында қалыптасқан қарым қатынас түрлеріне байланысты оларды “ театр, санаторий, қамал, вулкан, маскарад” деген түрлерге болады деп көрсеткен. Екіншіден, мектепішілік қарым қатынастың бұзылуы, оқушының өзімен бірге оқитындармен, мектептен тыс құрбыларымен оқытушылармен тіл табысуының төмен болғандығы. Үшіншіден, жеткіншектердің қырсық мінез көрсетуіне негіз болатын келесі себептерді атап көрсетуге болады:
- отбасы мүшелерінің біреуінің жүйке психикалық ауытқуы, не алкогольдік, наркотикалық, химиялық заттарға тәуелді болуы;
- соматикалық аурулар және ауыр жарақаттар салдарынан жеткіншектерге “кемістік” сезімінің орын алуы;
- эмоционалды сфераның тұрақсыздығы;
- ситуативті мазасыздану дәрежесінің тұрақсыздығынан өзін дискомфортты сезінуі;
- барлық нәрсені өз бетімен орындап, үлкендердің қамқорлығы мен ақыл кеңесінен құрылғысы келуі;
- үйге берілген тапсырмаларды жаттап алмастан өз сөзімен түсінікті етіп айтуға тырысуы;
- үлкендерге сын көзбен қарап, олардың айтқанын сынап мінеп, кей кезде өрескел мінез көрсетуі;
- істі игеру жағынан әлі бала болса, ал оларға қойған үлкендердің талаптары бойынша оларды ересек деп есептегендей болуы;
- жеткіншектердің өз мүмкіндіктерін жоғары санап, бәрін өзі істей алатындай сезінуі;
- жеткіншектің оқудан басқа айналысатын шаруасының болмауы;
- радио, теледидар, интернет және басқа да ақпарат көздерінен ересектерге арналған хабарларды көріп, соған еліктейтіндігі;
- өзінен үлкен балалармен танысып, солардың жарамсыз әрекеттеріне еліктейтіндігі;
- күні түні фантастикалық және криминалистикалық әдебиеттерді оқып, ондағы кейіпкерлерге еліктеуі;
- акцентуацияның көрініс беруі.
Жеткіншектің өмірінде орын алған осы көріністер олардың өз қатарлармен және ата аналармен дұрыс қарым қатынас жасай алмауы мен олардың мінез құлқында неше түрлі ауытқулардың орын алуына алып келеді. Олардың ішінде ең көп тарағаны мінез акцетуациясы. Акцентуацияның белгілері:адамның ызақор болуы, кейбір стресс факторларына өте қызу түрде реакция беруі. Сонымен қатар дәл өзіне тікелей қатысы жоқ факторларға немқұрайлы қарауы. Акцентацияны көп психологтар психопатияның бастамасы деп түсінеді. Оларды шизоидты және эпилептикті тип деп екіге бөледі.
Психологиялық қызмет көрсету барысында балалардың мінез құлқындағы осы ауытқулардың алдын алып, психопрофилактикалық жұмыс жүргізіп , отбасында бала жағдайын түсініп, кейбір өрескел мінездерін көтеріп, оларға жас ерекшеліктермен байланысты шатақ мінез көрсетіп жүргенін түсіндірудің маңызы өте үлкен. Бұл мәселен толық түсіну үшін балада орын алған акцентуацияның түрлерін нақты анықтап алу қажет. Оны анықтау үшін К.Леонгардтың[10] теориясына сүйене отырып жасалған және бұл мәселені зерттеуде кеңінен қолданылып жүрген классификациялардың бірі А.Е.Личконың ұсынысына жүгіне отырып олардың сипаттамасын пайдалануға болады.
Кеңес беру барысында жиі кездесетін мәселелердің бірі – ата аналардың өздерінің ересек балалармен қарым қатынас барысындағы қиындықтарға шағымы. Әдетте мұндай шағыммен анасы келеді, бірақ кейде ата ананың екеуі де тіпті әке ғана келеді. Бұл мәселенің ерекшелігі олар өзінің көмек сұрауын балаларынан құпия сақтағысы келетіндігінде. Ата аналар өздерінің мәселесі туралы әңгіме басталғаннан психолог шиеленісті “қатысушылардың күшімен” қосымша ақпарат алмай, аталған оқиғаға “кінәлі” адамдарды іздеместен, әр ата ана балалармен өздері тіл табысып, мәселелерін өздері шешуге бағытталуы керектігін білдіреді.
Жеткіншектер-балалықтан өтіп, бірақ, әлі үлкендердің қатарына қосылған жоқ. Сол үшін оларға өте ерекше психодиагностикалық әдістерді қолдану керек, олардың балалық және үлкендік қасиеттерді ескеру керек.
Өзінің интеллектуалдық даму жағынан жеткіншектер үлкендермен қатар болады. Сондықтан олардың тану процестерін зерттеген кезде, үлкендерге арналған тесттерді қолдануға болады, бірақ ғылыми терминдер мен ұғымдарды қолдануда абай болу керек. Тұлға мен тұлғааралық қатынастарға келетін болсақ, бұл жерде көптеген шектеулер бар, оларды орындау керек. Жеткіншектер-жартылай балалар, сол үшін оларға тесттің жартылай балалық және жартылай үлкендердің түрлерін қолдану керек. Ол түрдің негізгісі болып ойын түрі болып есептелінеді, ал тапсырмалары балада қызығушылық тудыру керек.
Тәуелсіздікке құштарлық тест барысында көп дербестікті талап етеді. Көп тесттер тапсырмалардың стандарттық шешулері бар, бірақ олардан ауытқулар да болуы мүмкін. Үлкендер жағынан жеткіншектің стандарттық емес шешімдерін қолдауы оның интеллектуалдық дамуының деңгейін толық көрсететін мәліметтерді алуға көмектеседі. Керісінше, қызығушылықтың жоқтығы, тест тапсырмаларды шешкісі келмегендігі, бұның бәрі ой дамуының деңгейі төмен екен деген қате пікірге келуді көздейді.
Жеткіншектердің психодиагностикасына қолданылатын әдістемелерге әлеуметтік нормалардың тұжырымдамаларды, кейбір арнайы ғылыми ұғымдарды кіргізуге болады. Көбінесе, ондай ұғымдарды қарапайым сөздермен ауыстыруға тура келеді, өйткені, көп жеткіншектер арнайы ұғымдарды түсінбей қалуы мүмкін.
Мысалдар өмірден алынған және балаға таныс адамдарға қатысты болу керек: ата-аналардан, құрдастардан, мұғалімдерден, кітап және фильм кейіпкерлерден.
Бала эксперттік және лидерлік іс-әрекетте өз-өзін көрсете білу керек, сол кезде ол өзінің білімі мен қабілеттерін толық іске асыра алады. Жеткіншектерді тек зерттелетіндердің рөлінде ғана емес, экспериментатор ретінде тестке қатысу керек. Егер зерттеуші баланы тесттің құрастыруына және бағалауына (егер мүмкін болса), тестті өткізу үшін қолайлы жағдай жасаса, оның нәтижелерін өндесе, бұл нәрсе әрине, баланың тестке қатысуын өте қызықтырады.
Бозбалалар мен бойжеткендердің психодиагностикасын бағалаған кезде, олардың жеке мәліметтерді үлкендерге арналған нормалармен емес, тесттен өткізілетін жасөспірімдермен жасты адамдарды сипаттайтын нормалармен салыстыру керек. 16-17 жасар балалар әлі үлкендерге толық жатқызу қиын. Балаларға үйреншікті жағдайларда тест өткізілу керек. Олар-мектептегі дәрістер, психологиядан дәрістер болуы мүмкін. Психодиагностика әдістемелерімен практикалық танысуы бағдарламаға кіреді, сол үшін тест процедурасы оған оңай енеді.
3. Жеткіншектер мен психологтың жүргізілетін жұмысы.
Жеткіншектермен жүргізілетін жұмысы осы кезеңге тән мәселелерге негізделген. Жеткіншектер кезеңі деп 11-ден 16-ға дейінгі балалардың даму кезеңін айтамыз. Бұл кезеңде өте күшті психофизиологиялық дамуы және баланың әлеуметтік белсенділігінің қайта құруы өтеді. Баланың өмірлік іс-әрекеттеріндегі барлық салалардағы күшті өзгерістер бұл кезеңді «өтпелі» етеді. Бұл жас қиыншылықтармен, ұйымдармен, кризистермен өте бай. Бұл кезеңде іс-әрекеттің тұрақты түрі, мінезінің қасиеттері, эмоциялық реакцияның әдістері құралады. Бұл кезеңде балалық көзқарас жоғалып, психологиялық дискомфорт пайда болады.
Жеткіншектер кезеңін өте жиі дамудағы диспропорция кезеңі деп атайды. Бұл кезде өзі-өзіне көңіл бөлу көбейеді, өзінің физикалық ерекшеліктеріне, айналадағылардың пікіріне реакциясы ұлғаяды, өкпелегіштігі көбейеді. Физикалық кемшіліктер жиі үлкейтіліп көрінеді.
Жеткіншектердің психофизиологиялық дамуының негізгі көрінісі болып жыныстық даму, жыныстық идентификация болады. Олар дискомфортты төмендегі нәрселерден сезінеді:
- эмоциялық сфераның тұрақсыздығынан ;
- ситуациялық күдіктіктің жоғары деңгейінен ;
- жоғары жүйке іс-әрекетінің ерекшеліктерінен .
Жеткіншекке көмек көрсету мақсатында жүргізілетін ең тиімді диагностикалық әдістемелер төмендегілер болуы мүмкін:
- жүйке жүйесінің қасиеттерін анықтаудың аппаратуралық әдістер;
- «Жүйке жүйесі қасиеттерінің көрсеткіштер анамистикалық схемасы» сауалнамасы;
- Айзенк сауалнамасы (жеткіншектер нұсқасы)
- В.М.Русалов темпераменті құрылымының сауалнамасы (жеткіншектер нұсқасы)
- МТК (мінезбен темпераменттің қасиеттері) сауалнамалары;
- темпинг тест (жүйке жүйесінің қасиеттерін Я.Стреляу темпераментінің құрылымының психо-мото-сауалнамасы бойынша анықтау)
- ЭЖБсауалнамасы (эмоционалдық жағдайлардың бағалау).
Жеткіншектің психикалық дамуының мазмұны болып оның сана сезімінің дамуы болады. Жеткіншектің тұлғасын сипаттайтын қасиеттердің бірі болып өзін-өзі бағалау тұрақтылығының пайда болуы және «Мен» бейнесі.
Жеткіншектің сана сезімінің мазмұны болып оның физикалық «Мен» бейнесі болады - өзінің денесін «еркектік», «нәзіктік» (қыздарда) эталондар көзқарасынан салыстыру, бағалау.
Физикалық даму ерекшеліктері жеткіншектің өзін-өзі бағалау мен өзін-өзі сыйлау төмендейді және айналадағылардың оны нашар бағалау алдында қорқынышқа әкеліп соғады. Сырт көрінісінің кемшіліктері жеткіншекке өте ауыр болады, ол өзін басқалардан кем деп санайды.
Жеткіншектер өзінің құрдастарының пікіріне жиі сүйенеді. Өзінің идеалдарымен өмір сүруі әр түрлі конфликттерге (ата-анамен) әкеліп соғады. Биологиялық дамуының шапшаңдығына байланысты және өзіндікке талпынуына байланысты жеткіншектерде құрдастарымен қарым-қатынастарда қиыншылықтар тудырады.
Өкпелегіштік, негативизм, агресивтік өз-өзіне сенімсіздікке эмоционалдық реакциялары болып табылады. Көптеген жеткіншектерге мінезінің акцентуациясы анықталады – баланың әлсіз жақтарын (невроз, делинквенттік іс-қимыл, алкогольге, есірткіге құмарлық) тудыратын мінезінің кейбір қасиеттерін белгілейді.
Ата - анажеткіншек психологиясына кері әсер ететін төмендегідей жағдайларды болдырмаған дұрыс[11]:
Бірінші, баланың жігерін жасытатын үкімді баға беру(мысалы, «Сен ойнай білмейсің», «сен дұрыс сөйлей алмайсың» деген сияқты кесімді ұғымдардың әсері жаман). Осыдан кейін, баланың тауы шағылып, талабы қайтып қалатындығы анық. Тіпті, бұдан былай оған сөйлеудің де, ойнаудың да қиындай беретіні рас. Жеткіншекті үнемі көтермелей жетелеп тәрбиелеудің психикалық мәні зор.
Екінші сәт, баланың істеген әрекеттеріне терісте зілді баға беру мен қоса, оның жеке басының намысына тиетін сөздер айту. Мәселен, «Сен ойнай білмейтініңмен қоса, мақтаншақсың, өтірік мақтанасың» деудің әсерімен, баланың жан дүниесін әбден жаралауға болады. Сондықтан да, баланың іс-әрекетін дұрыс бағаламау, төмендетіп бағалау арқылы, оның қалыптасу қабілетін тұтылдыру мен қоса, ұстамдылығы мен парасатына да қаяу түсіреді. Мұндай әрекеттер баланың өміршең талпыныстарын бірден тоқтатып, тіпті тіршілігіненде жиреніп кетуі мүмкін. Ол алдындағы армандарын да сенімдерін де жоғалта бастайды.
Үшінші бір ыңғайсыз сәт, басқа бір баламен салыстыра бағалаудағы жіберілетін әділетсіздік. Мұндай әрекеттер арқылы, баланың бойына қызғанушылық өзімшілдікті қалай сіңіріп алғандарын да байқамай қалады. Міне, тәрбиедегі психологиялық әдістерді білмеудің салдары осындай аса қиын жағдайсыздықтарға әкеп соғады екен. Бұл бала тәрбиесіндегі кезек күттірмейтін мәселе дегіміз келеді.
Психологтар мен ата- ананың жеткіншек мінез – құлқына назар аударуының бірнеше себептері бар:
1cебеп– өзіне назар аударту үшін күрес. Айтқанды тыңдамау- бұл да өзіне назар аударту мүмкіндігі, назарға ие болу-баланың эмоционалдық көңіл-күйі үшін қажет.
2 себеп – өзін көрсету, керек болу, қатарының алды болу үшін күрес. Жеткіншек үлкендер тарапынан небір ақыл-кеңестерге,сын-ескертулерге, сенбеушілікке қарсы күрес жариялайды.Ол өз пікіріне, өзінің шешім қабылдауына (кейде қате болса да), өзіндік тәжірибеге ие болуға ұмтылыс жасайды
3 себеп – кек қайтару. Жеткіншек мына жағдайларда кек қайтаруы мүмкін:
- Өзін өзгелермен төмендетіп (кемсітіп) салыстырғаны үшін;
- Өзгелердің алдында ұятқа қалдырғаны үшін;
- Әділетсіздікке жауап ретінде;
- Берген уәдеге тұрмағандығы үшін.
4 себеп– оқу мәселелермен байланысты, сыныптастарымен, мұғалімдермен қарым-қатынастың нашар болуы, төмен бағалануы себепті өз жетістігіне сенбеу, қарсылық көрсету.
Ата- ананың жеткіншек дағдарысын дұрыс түсінуінің де маңыздылығы зор. Жеткіншектік дағдарыс-балалық шақтан ересектік өмірге өту шегі. Дағдарыстың қанағаттандырылуы - күрделі жаңа қажеттіліктердің туындауымен сипатталады. Сырт көзге қатаңдық, қырсықтық, тұйықтық т.б. көрініс береді.
Дағдарыс себептері:
Сыртқы факторлар: ересектердің үздіксіз бақылауы, шамадан тыс қамқорлығы, ал жасөспірім мәселелерін өзбетті шешуге ұмтылады.
Ішкі факторлар: ойлағанына қол жеткізуде кедергі жасайтын әдеттер мен мінез сапалары (тыйымдар, әдеттер, ересектерге бағыну әдеті)
Психолог көмек қолын созғанда жеткіншектің төмендегі ой - тұжырымдарды жақсы түсінуін басты қағида ретінде ұстанған жөн: Егер де сен қандай да бір қиын жағдайға душар болсаң, есіңде болсын- шешілмейтін жағдайлар болмайды. Шешілетін жолдар әрқашанда бар, тек қана соны таба білу керек. Егер біздің ұсынып отырған кеңестерімізді пайдалансаң, сен сол қиын жағдайдан, өзің қиналмай шығасың.
1 кеңес. Қиын жағдайға түсіп қалсаң үрейге немесе күйзеліске түспе. Жағдайыңа өзің анық талдау жасауға тырыс.
2 кеңес. Осы қалыптасқан жағдайды кім жасады соны анықта. Егер өзің болсаң, барлық жауапкершілікті өзіңе ал. Жақсылап ойлан, тағы да қай жерден, қандай қауіп болуы мүмкін.
3 кеңес. Осы қалыптасқан жағдай туралы кімге ашық айта аласың, соны ойла.
4 кеңес. Өзіңнің қиын жағдайыңмен жалғыз қалмауға тырыс. Өйткені айналаңа өтірік айтуға мәжбүр боласың. Өтірік – бұл сен үшін тағы да қиын жағдай.
5 кеңес. Өзіңнің құпияңа сақ бол. Нақты көмек бере алмайтын, бірақ саған жаны ашитын жолдасыңа өзіңнің жағдайыңның шешуін жүктеме. Саған одан жеңілдік болмайды.
6 кеңес. Саған нақты көмек көрсете алатын, өмірлік тәжірибесі мол жасы үлкен адамнан көмек сұра. Егер ол сенің ата-анаң немесе туысқаның болса тіпті жақсы.
7 кеңес. Ата-ана алдындағы үрейіңді бас. Өз қолыңмен жасағаныңды мойныңмен көтере білу керек. Есіңде болсын- бұлттан кейін, күн жарқырап шығады.
8 кеңес. Жағдайыңды өзің ғана түзейсің, оған сену керек, ешқашан қорықпа. Қорқыныш – сенің көмекшің және досың емес. Қорқыныш – жалғыз адамдардың жолдасы. Ал сен жалғыз емессің! Егер сен көмек сұрасаң, саған әрқашан көмек көрсетіледі.
Сонымен бірге кеңес беруші психолог жеткіншектің ата – анасының да басты назарда ұстайтын жадынамаларын жеткізгені дұрыс:
1. Балаға дұрыс тәрбие беру – ата-ананың моральдық қана емес, заң жүзіндегі міндеті.
2. Бала тәрбиесі мәселесінде ата-ана арасында толық келісім болуға тиіс.
3. Баланың бойындағы ізгілік, жақсылық атаулының бәрін, оның үлгілі болуға тырысқан талабын көтермелеп отыру керек.
4. Баланың адал да ізгі адам болып өсуі үшін оған ата-анасы үлгі болуға тиіс.
5. Баланы еңбекке құрметтеу мен сүю рухында жас кезінен тәрбиелеп, оның бойына адамгершілік жєне рухани мєдениеттің негізін, қоғамдағы мінез-құлық дағдыларын дамыту керек.
6. Ересектер балаларды күн сайын сыпайылыққа, сергектікке, үлкендерді құрметтеуге, әділдікке өз үлгісімен тәрбиелеп отыруға тиіс.
7. Үйдегі жайлылық пен салауаттылықтың алғы шарттары – тазалық пен тәртіп, сондай-ақ отбасы мүшелерінің тату-тәтті тұруға ұмтылуы.
8. Үй ішіндегі татулық еріне де, әйелге де байланысты. Оның бірінші шарты - өзара сенім, құрмет, өзара түсіністік және, әрине сыпайы, әдепті мінез-құлық.
9. Сыпайылық және әдептіліктің ережелерін сақтау табиғи, емін-еркін болып, ешбір жағдайда екіжүзділікке, өтірік ұялшақтыққа негізделмеуге тиіс.
10. Тату-тәтті тұру үшін ұстамды болып, өзін-өзі билей білу керек.
Жеткіншектің әлеуметтік есеюін дамыту, болашақ дербес өмірге даярлау – қоғамдық тұрғыдан өте қажетті мәселе. Мұның өзі күрделі процесс, ол уақытты талап етеді және жеткіншек ересектерге арналған нормалар мен талаптар жүйесінде өмір сүре бастаса ғана оны жүзеге асыру мүмкін болады. Тек осындай жағдайда ғана жеткіншек ересектерше іс-әрекет етуге, ойлауға, алуан түрлі міндеттерді орындауға, адамдармен қарым-қатынас жасауға үйрене алады. Нақ осы себептен де жеткіншекті тәрбиелеу міндеті ересектермен қарым-қатынастардың бұрынғы типін жаңамен ауыстыруды талап етеді.
[1]Психологиялық кеңес беру психокоррекция жұмыстарын ұйымдастыру. https://www.zharar.com/kz/
[2] Байярд: Ваш беспокойный подросток. Практическое руководство для отчаявшихся родителей
Переводчик: Орлов А. Б.Издательство: Академический проект, 2018 г.Серия: Психологические технологии
Жанр: Популярная психология. Подробнее: https://www.labirint.ru/books/632125/ Страница: 220.
[3]Драгунова, Татьяна Васильевна. Подросток : путь во взрослость / Т. В. Драгунова. - М. : Знание, 1976. - 96 с.
[4] Кле М. Психология подростка. Психосексуальвое развитие. М.: Педагогика, 1991.
[5]Раттер М. Помощь трудным детям. – М., 1987. (Подростковый возраст: 122–133.)
[6] Л. С. Выготский. Кн. для учащихся 9— 11 кл. сред.шк.— М.: Просвещение, 1990.— 158 с.: ил.— (Люди науки).
[7]Личко А.Е., Психопатии и акцентуации характера у подростков, СПб.: Речь - 2010, - 256с.
[8] Социальная психология: Учеб. пособие для студ. вузов [Текст] / А. А. Бодалев; авт., ред. А. Н. Сухов. - 6-е изд., стер. - М. : AcademiA, 2008. - 600 с.
[9]Спиваковская А.С. Как быть родителем. М.,1986.
[10]К. Леонгард -» Акцентуированная личность», 1968., 100 с.
[11] Ата- аналарға психологиялық кеңес. https://alashainasy.kz/psychology/ata-analarga-psihologiyalyik-kenes
4 нші бөлім бойынша ұсынылатын әдебиеттер
1. Захаров А. И. Динамика семейной психотерапии в клинике неврозов детского возраста. - В кн.: Психотерапия при нервных и психических заболеваниях. - Л., 1973, с. 120-127.
2. Захаров А. И. Предпосылки патогенетически обоснованной семейной психотерапии детей с невротическими расстройствами. - В кн.: Семейная психотерапия при нервных и психических заболеваниях. - Л., 1978, с. 75-86.
3. Гарбузов В.И., Захаров А.И., Исаев Д.Н. Неврозы у детей и их лечение. ... М., 1977. -С. 62. 48.
4. Захаров А. И. Групповая психотерапия при неврозах детского возраста. Методические рекомендации. - Л., 1979.
5. П. Ф. Лесгафт о семейном воспитании // Педагогика. - 2002. - № 10. - С. 76 - 79.
6. Балалар қорқынышының кең тараған түрлері https://massaget.kz/
6. Экман, Пол Психология лжи / Пол Экман. - М.: Питер, 2015. - 304 c
7. Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе.- М.:ТЦ Сфера, 2002.
8. Оракбаева М.К. Баланы мектептегі оқуға дайындаудың психологиялық бағыттары. // Вестник КАСУ №1 – 2005. 121-126с
9. Бурменская, Г. В., Карабанова, О. А., Лидерс, А. Г. И др. Возрастно-психологический подход в консультировании детей и подростков. – М., 2002.
10. Зак, А.З. Как определить уровень развития мышления школьника/А.З.Зак, М.: Знание,1982.-202с.
11. Кравцова, Е.Е. Психологические проблемы готовности детей к обучению в школе/Е.Е.Кравцова, М.: Педагогика, 1991.-119с.
12. Психолого-педагогическое консультирование и сопровождение развития ребенка : пособие для учителя-дефектолога / под ред. Л. М. Шипицыной. - М. : ВЛАДОС, 2003. - 528 с.
13. Хозиев, В. Б. Психологическоеконсультирование родителей : учебное пособие / В. Б. Хозиев, М. В. Хозиева, С. В. Дзетовецкая. - Москва : Московский психолого-социальный ин-т ; Воронеж : МОДЭК, 2008. - 501 с.
14. Шипицына, Л.М. Комплексное сопровождение детей школьного возраста/Л.М.Шипицына, М.: Речь, 2003.-240с.
15. Психолого-педагогический практикум : учеб. пособие для студ.пед. пвузов / Л. С. Подымова [и др.] ; под ред. В. А. Сластёнина. - 5-е изд., стер. - М. : Академия, 2009.- 224 с.
16. Возрастно-психологический подход в консультировании детей и подростков: учеб. пособие для студ. вузов, обуч. по направл. и спец. психологии / Г. В. Бурменская, Е. И. Захарова, О. А. Карабанова и др. - М. : Академия, 2002. - 416 с.
17. Ежова, Н. Н. Рабочаякнигапрактического психолога [Текст] / Н. Н. Ежова. –Изд. 5-е. – Ростов н/Д: Феникс, 2007. – 315с.
18. Руководство практического психолога: Психическое здоровье детей и подростков в контексте психологической службы / Под ред. И.В. Дубровиной. М., 1997.
19. Серебрякова, К А. Психологическоеконсультированиев работе школьного психолога : [учебное пособие] / К. А. Серебрякова. - Москва : Академия, 2010. - 284 с.