Бөлім 3. Психологиялық кеңес беруді ұйымдастыру барысы мен кеңес беру кезеңдерін іске асыру техникасы

3.1.Психологиялық кеңес беруді ұйымдастыру барысы

3.2.Психологиялық кеңес берудің негізгі кезеңдері

3.3. Клиент ерекшеліктері

3.4. Кеңес беру үрдісіндегі әдістер мен құралдар

3.5. Кеңес беру үрдісіндегі сұхбат, клиентпен тіл табысу сатысы

3.6. Клиенттен мәлімет алу сатысы

3.7. Сұхбаттың психокоррекциялық әсер ету сатысы

3.8. Кеңес беру үрдісіндегі сұхбаттың қорытынды сатысы

3 нші бөлім бойынша ұсынылатын әдебиеттер

3.1.Психологиялық кеңес беруді ұйымдастыру барысы

Дәріс мақсаты:Кеңес беру барысын ұйымдастыру ерекшеліктерін, психолог кеңесшінің позициялары мен типтеріне, кәсіби даярлығына  талдау жасай отырып, супервизор міндеттерін айқындау. 

Дәріс жоспары:

1.Ұйымдастырылу барысына қарай кеңес түрлерін жіктеу

2.Кеңес берушінің позициялары

3.Психологтың кәсіби қасиеттері

4.Супервизор міндеттері

1. Ұйымдастырылу барысына қарай кеңес түрлерін жіктеу.Психологиялық кеңес беру ұйымдастыруда оның белгілі бір түрі таңдалынып алынады. Петухова Л.Г. бойынша клиенттердің жас ерекшеліктеріне, кеңістіктегі орындарына, сандарына, мәселелерінің мазмұнына байланысты психологиялық кеңес беру квалификациялары бар[1].

Психолог пен клиенттің сұхбат кезіндегі кеңістіктегі орындары мен араларындағы қашықтыққа байланысты психологиялық кеңестің екі түрі бар:

1. Кеңес беруші мен клиенттің бетпе-бет кездесіп, сұхбат жасауы мүмкін болатын контактілі психологиялық кеңес беру.

2.Телефон немесе хат арқылы «Сырттай» жүргізілетін дистантты психологиялық кеңес беру. Кеңестің «сенім телефоны» деген бұл формасы соңғы жылдары көпшілікке анонимді психологиялық көмек ретінде белгілі бола бастады.

Психологиялық кеңес берудің тиімділігі оны ұйымдастырудың кеңістіктегі орны мен уақытына тікелей байланысты болады[1].

Психологтың клиентті - арнайы жабдықталған бөлмеде қабылдауы психологиялық әсер етудің ең тиімді жолы болады. Кеңес беру орны басқалардың кедергі жасауына, клиент зейінінің бөлінуіне жол бермейтіндей; сұхбаттасуға қолайлы, оқшау, комфортты жағдайды қамтамасыз ететіндей болып ойластырылады.

Кеңес беру барысында сұхбат жасауға арналған арнайы бөлме болмағанда да кеңесші басқа ыңғайлы орында клиентпен жұмыс жүргізуіне болады. Онда, таңдап алған бөлменің бұрыш жақтары пайдаланады. Кеңес беру кезінде клиенттің алаңдауына жол бермей, бар назарын кеңес берушіге аударуы үшін оны есік жаққа арқасын беріп отыруы жөн болады. Сонымен қатар кеңес беруші мен клиент орындықтары немесе жайлы креслолары бір-бірінің бет әлпеттерін көріп отырулары, ал қажет болсы, көздерін жеңіл тайдырып әкетулері үшін сәл қиғаштай бір-біріне  қарама-қарсы орналасады.

Сұхбат барысында кеңесші пен клиент бір-біріне тым жақындамайтын, олардыңөз орындарынан отырып-тұрулары еркін, аяқтары бір-біріне кедергі жасамайтындай қашықтық алынады. Г.С. Абрамова кеңес беруші мен клиент арасындағы қолайлы ара қашықтық деп 1,5 метрдей өлшемді алады (1995)[2]. Кеңесші мен ыңғайлы, жұмсақ бірдей креслоларға (болмаса орындықтарға) отырып, ал араларында шағын журнал столы болса әңгімелесуге тіпті қолайлы болады.

Кеңес беру барысындағы  сұхбаттың маңызды сипаттамаларының бірі – кеңес беруші мен клиенттің келісіп, тағайындаған кеңес алу уақыттары. Кеңес беруде асығыстық, жылдамдық болмауы керек. Сонымен қатар басталуымен соңы нақты тағайындалған кеңес беру барысы үщін уақыт ескеріліп отырады. Сондықтан столға немесе қабырғаға сағат қойылады. Ол клиент пен кеңес берушіге белсенді де динамикалық жұмыс жасау қажеттігін көрсетеді. Жалпы кеңес берудегі сұхбат уақыт барысында тәуелді болады. Кеңес берушінің әрбір сөзін, интерпритациясын клиент дұрыс түсініп, қабылдауы үшін, олар әңгіме барысындағы асығыстықпен немесе тым жайлы айтылмауы керек. Әйтпегенде кеңес беруші берілген уақытта клиентке көмек беруге үлгермей, оның үмітін ақтай алмай қалады.

2.Кеңес берушінің позициялары.Клиенттің өз өміріндегі мәселелерге басқа бір қырынан қарауға көмектесуге, қиыншылықтардың себебі болған клиенттің мінез-құлқымен қарым-қатынас саласын онымен бірлесе талдау психолог – кеңесшінің клиентке әсер ету әрекетінің мазмұнымен эмоционалдық райы оның ұстанатын позицияларды көрсетеді.

Психологиялық кеңес беруде психологтың клиентке қатысты мүмкін болатын үш позициясы белгілі:

- партнерлық немесе тең дәрежедегі өзара әрекеттестік;

- «жоғары» позициямен өзара әрекеттестік;

- «төмен» позициямен өзара әрекетестік (Цзен, Пахомов, 1985)[3]

Әр түрлі теориялық бағыттарда кеңесшіге белгілі бір позициялар танылады. Мысалы, А.Маслоу психолог-клиент позициясы «аға-іні» принципі бойынша құрылуы керек деп санайды[4]. Дегенмен, психологтың клиентпен тең дәрежеде немесе партнерлық жағдайда өзара әрекеттестік жасауы кеңес беруде әлдеқайда дәстүрлі және мәнді позиция болып табылады. Тең дәрежедегі позиция жағдайында да кеңес берушінің бағыттаушылық, белсенділік ролі алға қойылады. Ал, кеңес беруде партнерлық деңгейде өзара әрекеттестік ұйымдастырылса, клиент өзін психологпен тең сезінуге, ұстауға мүмкіндік болады. Осыдан барып, клиент психологпен қатарласа отырып, өз мәселесін шешуде белсенділік танытып, нәтижелі әрекеттестік жасайды. Сонымен қатар, тең дәрежеде өзара әрекеттестік жасау ең нәтижелі позиция болғанымен, ол кеңес берушіні екі ұдай жағдайға қалдырады. Ал өзін биіктетіп, мәртебесі жоғары екенін танытса, оған қойылар талап та, артатын үміт те еселеп кететіні, ал оған сәйкес келу аса күрделі болатыны сөзсіз. Осы жағын ескерткен де, партнерлық деңгейде өзара әрекеттестік ұйымдастыру кеңес беруші үшін аса ұтымды болады. Ал, «жоғары» позиция ұстанатын мәртебелімен әлдеқайда санасатындықтан, оның айтқандарына әлдеқайда «құлақ қойып», назар аударатындықтан, кеңес беруші үшін тең дәрежедегі өзара әрекеттестік біршама қиындықтар әкеледі.

Н.Н.Обозов психологиялық кеңес беру барысында маманның ұстанатын позициясы клиенттің сұхбатқа артатын үміт-сенімі мен бағдарына сәйкес келу керек деп санайды. Ал, клиенттің бағдары кеңес берудің бастапқы сатысында шағын диагностикалық процедура арқылы анықталады.Ол үшін клиентке мынадай сауал беруге болады: «Дәрігелердің қандай типтері сіздің талаптарыңызға әлдеқайда сәйкес келер еді? Шкала бойынша белгілеп көрсетіңіз». Шкала ретінде семантикалық дифференциалды қолдануға болады [2]. Кеңес берушінің позициясы клиенттердің әркайсысына қатысты, бір психологиялық сұхбаттың барысында  да өзгеруіәбден мүмкін. Компетентті маман әртістік қасиет көрсете отырып, қажет болса, клиентке көмегі бар ақпараттарды қалтқысыз сеніммен жеткізіп, «жоғары» позиция ұстана алуы, ал кейде, клиенттің өзіндік бағасын арттыру, оның білімді және мәртебелі екендігін аңғарту үшін «төмен» позицияда өзара әрекеттестік жасау қажет болады.

Дегенмен, психолог-кеңесшінің белгілі бір мінез-құлық принциптерін ұстануы кәсіби іс-әрекетті компетентті ұйымдастыруға ғана емес, психологиялық әсердің тиімді болуын да қамтамасыз етеді.

А.А. Бодалев, В.В.Столин (1987)[5], Ю.Е.Алешина (1994, 2000)[6] психологиялық кеңес беруде сақтануы қажет, аса мәнді алты этикалық принциптерді бөліп көрсетеді:

1. Клиентпен тілектестік көңілмен және бағасыз қатынас жасау.

Кеңес берушінің кәсіби мінез-құлқы, сұхбат барысындағы әрекеттері, клиенттің өзін комфортты сезінуіне және сабырлылық сақтауына бағытталуы қажет. Тілектестік көңілмен қатынас жасауы – кеңес берушінің клиент айтқандарына аса зейін қойып, белсенді тыңдай алу шеберлігін, қажетті психологиялық қолдау көрсете алу ерекшелігін, адамгершілік нормаларын сақтай алатын тәрбиелілігін сипаттайды. Ал, кеңес берушінің бағасыз қатынас жасауы – психологиялық көмек қажет еткен адамның мінез-құлқын «дұрыс-қате» және тұлғалық қасиеттерін «жақсы-жаман» деп бағаламай, керісінше, клиентті түсінуге және оған көмек беруге ұмтылысын көрсетеді.

2. Клиенттің нормалары мен құндылықтарын бағдарға алу.

Психологиялық кеңес беру барысында кеңес беруші клиенттің өз өмірінде ұстанатын принциптері мен ұмтылатын идеялар аңғарып, ескеру қажет болады. Клиенттің құндылықтар жүйесі негізге алынса ғана, психологиялық әсер тиімді болады. Керісінше, кеңес беруші сын айтып, мін қояр болса, клиент ашық, шынайы бола алмай, тұйықталып, психологиялық әсер тиімсіз болуы әбден мүмкін.

3. Кеңес, ақыл беруден аулақ болу.

Клиенттерге кеңесін шамадан тыс тықпалай беруге, ақыл айтуға болмайды. Оның әр түрлі себептері бар. Психологтың өмірлік және кәсіби тәжірибесі қаншама мол болса да, басқаға берген кеңесі клиенттің мәселесін шешуге болмайды, әркім өзінше өмір сүреді. Әркімнің ешкімдікіне ұқсамайтын өз тағдыры, өмір сүру жағдайы бар. Сонымен қатар психолог- кеңесші кеңес беру арқылы клиент мәселесі бойынша барлық жауапкершілікті өзіне артып алады. Бұл клиенттің тұлғалық дамуы мен ортаға қатынасы адекватты болуға жағдай жасамайды. Клиентке кеңес беру арқылы психолог клиентке зиянды әсер етеді, ал кеңес мақсатына жете алмайды. Даяр күйдегі ақыл-кеңес алған клиент, өз өмірін түсініп, білуге, өзгертуге белсенділік таныту орнына, кеңес беру барысында да, одан кейін өз мәселелеріне де үстірт қарап, керенау тартып, енжарлық көрсетеді. Ал психолог - кеңесші берген кеңес күткендей нәтижесін бермесе, клиент әр түрлі оқиғалардағы өз ролін түсіне алмай, маман ретінде психологтың жарамсыздығы деп қана жауапкершілікті аудара салады. Алайда, кеңес беруді аса қажет жағдайлар да клиентке объективті мәлімет берумен шатастырмау керек.

4. Құпиялықты сақтау.

Құпиялық сақтау психологиялық кеңес берудің басты шарты болып табылады. Клиент келісімсіз, оның психологқа баяндаған кез-келген әңгімесі, берген қандай да бір мәліметі ешбір қоғамдық немесе мемлекеттік мекемелерге, басқа адамдарға, туысқандарына, достарына жеткізілмеуі керек.

5. Жеке тұлғалық және кәсіби қатынастардың шекарасын сақтау.

Клиенттерге психологиялық көмек беруге бағытталған кәсіби қатынастың олармен достық қатынас жасауға ауысып кететін немесе өзінің жақын туыстарына, араласатын достарына кәсіби көмек көрсетуге даяр тұратын психологтар да болады. Мұндай қатынастар психологиялық кеңес беруде қиындықтарға себепші болады. Достық, туыстық қатынастардағы адамдар бір-бірінің мүмкіндіктерін, күшті, әлсіз жақтарын аңғара алады. Сонымен қатар психологиялық кеңес беру үрдісінде де белгілі бір дәрежеде психотерапиялық тасымал және қарсы тасымал феномендері байқалады. Бірінші психоанализге З.Фрейд енгізген бұл екі ұғым клиентпен, пациентпен жұмыс жасауда аса маңызды болады. Тасымал – клиенттің психотерапевтпен қатынасына өзі үшін мәнді адамдармен жасайтын қатынасын, негізгі мәселелері мен қақтығыстарын ауыстыруға, проекциялауға бейім тұруы. Ал, қарсы тасымал – психотерапевттің клиентпен қатынасының өзі үшін мәнді адамдармен жасайтын қатынасын, негізгі жеке басындағы мәселелері мен қақтығыстарын ауыстыруға, проекциялауға бейім тұруы. Сондықтан, психолог-кеңесші көп жағдайда клиент алдындағы өз мәртебесінің сақталуы клиенттің кеңес беруші жайлы мәліметтерін тым аз болуымен тікелей байланысты болатынын, кәсіби қатынас орын алғанда ғана клиенттің психологты асыра бағалауына да жеке тұлға ретінде сөгіп, сөз қылуға да негіз болмайтынын жеткілікті түсінуі керек. Кеңес беруші мен клиент арасында тығыз тұлғааралық қатынас орнаған соң, олар жақын адамдар санатында бір-бірінің қандай да бір қажеттіліктері мен тілектерін қанағаттандыра бастайды  да, психолог енді клиент мәселесін  тиімді шешетіндей объективті және оқшау позицияны ұстана алмайтын болады.

6. Клиенттің кеңес беру үрдісіне белсенді болуы.

Кеңес беру үрдісі тиімді болу үшін, клиент кеңесшімен  кездесу кезінде әңгімеге барынша тартылуы, кеңесшімен талқыланатын барлық мәселелерді айшықты және эмоционалды сезінуі керек. Мұндай белсенділікті қамтамасыз ету үшін психолог әңгіменің дамуы, өрбуі клиентке логикалы байланыста, түсінікті, қызығушылықты арттыратындай, зейінді барынша аударатындай болуын қадағалауы керек. Әңгіме барысында психолог қолданатын ғылыми терминдер танымал, күнделікті белгілі ұғымдарға максималды мағыналас болуы немесе бейтаныс терминдер барынша клиентке түсіндірілуі керек.

Психологиялық кеңес беру барысында клиенттің талқыланып жатқан тақырыпқа қызығушылығы кенеттен жоғалып, шаршайтын, іштен келіспейтін, бірақ оны жасырып, айтпайтын жағдайлар да болады. Бұл жағдайда клиенттен талап ету, соңына дейін анықтап алуға тырысу, оған қысаңдық таныту, мәжбүр қылу қажет емес. Одан да психолог тақырыпты басқа жаққа аударып жіберуі, әзіл айтып жағдайды сейілтіп тастауы, өз арсеналынан айшықты бір мысалдар келтіруі арқылы клиенттің кеңес беру үрдісіне белсенділігі мен қызығушылығын сақтап, психологиялық әсердің нәтижелілігін қамтамасыз етуі дұрыс болады.

3. Психологтың кәсіби қасиеттері. Сонымен қатар, психологиялық кеңес беру нәтижесі психологтың басқа да жеке бас ерекшеліктеріне, тұлғалық қасиеттеріне де байланысты болады. Іс-әрекетте, қарым-қатынаста бір жаққа шыға алмай қобалжып, толқу, күмәндану жағдайларын байқатпай, сыр бермей, дистанция сақтап жұмыс жүргізетін кеңес берушінің өз-өзіне сенімді болуы қажетті психологиялық әсер етуде аса жоғары бағаланады.

Н.Н.Обозов тәжірибелі психологтың төмендегідей келесі мәнді қасиеттерін бөліп көрсетеді [3]:

- үйірсектік, қарым-қатынас жасай алушылық;

- динамикалық орамдылық;

- невротикалық мінез-құлық пен субъективті бағалаудан аулақ бола алу;

- кеңес беру барысында көрініп қалатын клиенттің невротикалық мінез-құлқы мен бағалануына шыдамдылық таныту (тыңдай алу, түсіну, жұбата алу);

- мәдениеттілік;

- кәсіби әдептілік – кәсіби құпияны сақтау, клиенттің жеке өмірі мен интимді қатынастарына қатысты мәселелер бойынша аса сақтық таныту;

- клиенпен жұмыс жүргізуде жүйелілік, ақырына дейін жеткізе алу, тұрақтылық;

- клиентпен күрделі жағдайды бірлесе талдай алу (монологқа орын бермеу);

- мүмкін болатын әр түрлі вариантты қақтығыс жайлы білім, дағды, біліктіліктің болуымен қақтығыс жағдайында мінез-құлық ережесін білу.

Кеңес берушінің әр түрлі типтері:

- Кеңесші-лидер өзіне аса сенімділікпен, табандылықпен, орнықтылықпен кеңес берудің барлық сатыларында клиентке жетекші, қамқор болып отырады

- Кеңесші-дипломат  әлде қайда әмбебап,  кішіпейіл,  әдепті бола отырып,  клиенттің сеніміне тез кіре алады. 

- Кеңесші-ақылшы  клиентке ақпарат, нақты кеңес беруге  даяр болады.

- Кеңесші-көмекші клиентпен бірлесе жұмыс жасап,  «инсайт» сәтінің болуына,  ішкі қуаттың өзектендірілуіне  жәрдемдеседі.

- Кеңесші-эксперт клиентке  туындаған мәселесін шешудің мүмкін болатын варианттарын  көрсетеді, клиентпен оларды бірлесе бағалап, адекватты шешімдерді  таңдауға көмек береді.

Психологиялық кеңестің нәтижелі болуы маман тарапынан жіберіліп қалатыны бір қатар  қателіктерді ескерумен байланысты. Басты – басты деген  қателіктерге  қысқаша тоқталайық:

1. Кеңесші мен клиент арасында қажетті психологиялық контактінің орнықпауынан сұхбаттың оңтайлы өтуіне   жағдай жасалынбауы;

2. Кеңесшінің клиент мәселесінің мәні, ерекшеліктері мен көрініс беру жағдайларын жеткілікті біліп алмай,  оны шешумен айланысып кетуі;

3. Кеңесшінің клиент мәселесіне қатысты болжамдар вариантын ойластырмай, алғашқы тандаған болжамын ұстануы ;

4. Клиент пікірі, көзқарасы ескерілмеуі немесе кеңес беруші тарапынан  дискредитациялануы;

5. Кеңесшінің клиенттің өз көзқарасын түсіндіруіне және негіздеуіне шек қоюы немесе кедергі жасап,  мүмкіндік бермеуі;

6. Кеңесшінің сұхбатқа келуіне  түрткі болған жағдайды аңғара алмай,  кеңес берушінің оған тіке сұрақтар қоя алуы.

4.Супервизор міндеттері. Психолог – кеңес беруші  әрқашан өзінің кәсіби деңгейін көтеріп отыруы қажет  болады. Ол үшін кеңес берушілердің кәсіби тәжірибесінде  «супервизия» атты іс - әрекет формасы қолданады. «Супервизия»  ұғымын Г.Хэмбли  «біреудің іс-әрекетін бақылау», - деп көрсетеді[7].Супервизияны тәжірибелі психолог-кеңесші, кәсіби ассоциациялар жүргізе алады. Қандай болғанда да кеңес берушінің кез-келген уақытта кеңесетін, күрделі жағдайларды, кеңес беру барысында көңілі толмаған  сәттерді  бірлесіп талдайтың көмек орталықтарының әкімшілігі, кеңес берумен психотерапия бойынша кем дегенде  үш жылдық тәжірибесі бар  мамандар керек болады. (Меновщиков, 1998,2000)[8] Соңғы жылдары тәжірибелік психологияның өрістеуі байқалған шақта супервизиялық жұмыстарды  әріптес мамандардың бірлескен  іс-әрекеттері арқылы ғана ұйымдастыруға  мүмкіндік болады. Е. Барчина супервизиялық жұмыстың ерекшеліктері жайындағы ғылыми зерттеулерін П.Маккарти негізінде қарастырады [4]:

П.Маккарти супервизордың төмендегідей міндеттерін көрсетеді:

-  этикалық стандарттарды ұстану;

-  супервизорлық біліктілікті, шеберлікті дамыту;

-  кәсіби жетілуге көмектесу;

-  өзіндік кәсіби қажеттілікті  қанағаттандыру;

-  бір агенттікке  (орталыққа)  бағынышты болу тактикасын ұстану;

-  кәсіби идентификацияны дамыту;

-  супервизияны тиімді жүргізу;  

-  өзін - өзі бағалау;

-  супервизордың біліктілігі, объективтідігі және тәжірибелілігі;

- кеңес беру жұмысында топтық бағалау лидердің жетекшілігі арқылы мүмкін болады.

Шетелдік әдебиеттерде супервизорлардың қолданатын әр түрлі әдіс-тәсілдері, формалары келтіріледі. П. Маккарти жиі қолданылатын супервизорлық техникадан сирек пайданылатын техникаларды ретінде қарай, қолдану жиілігі бойынша тізім жасаған.

Қолдану (құптау).

Ашық сұрақтар қою.

Ақпарат беру.

Кеңес беру.

Интерпритация жасау.

Мазмұнды бейнелеу (рефлексия).

Сезімді бейнелеу.

Өзін - өзі ашу (көрсету).

Модельдеу.

Супервизорлық жағдайды көрсету.

Өзін - өзі кірістіру, тарту.

Әсер ету.

Жабық сұрақтар.

Конфронтация.

Үйге тапсырма.

Супервизорлық жұмыс нәтижесін көрсету, яғни кеңес беруді бағалау үшін супервизор баяндама жасайды, жағдаймен таныстырады, жазбаша баға береді, тікелей бақылау жүргізеді, аудио- және видеожазбалар пайдаланады.

Супервизор мен кеңесші арасында өзара сенім арту және ашықтық таныту супервизияда аса маңызды болады.

Супервизор-“ жоғарыдан” келетін тексеруші де, кемістіктерді ғана анықтайтын, мін тағатын саншы да емес, кеңес беру іс- әрекетіндегі аса күрделі жағдайларды түсінуге және шешім қабылдауға көмектесетін, қолдау көрсетін тәжірибелі әріптес болу керектігін ескеру керек.

Бекіту сұрақтары:

1. Психологиялық кеңес беру түрлеріне талдау жасаңыз?

2. Л.Г.Петухова бойынша психологиялық кеңес беру түрлерін жіктеңіз?

3. Кеңес беруді тиімді ұйымдастыру жолдарын атаңыз?

4. Г.С. Абрамова бойынша кеңес беруді ұйымдастыру жолдарын қарастырыңыз?

5. Психолгтың клиентке қолданатын үш позициясына талдау жасаңыз?

6. Психологтің этикалық принциптері мен оның кәсіби іс әрекеттегі маңыздылығын түсіндіріңіз?

7. Н.Н.Обозов бойынша психолог- кеңесшінің кәсіби қасиеттерін сипаттаңыз?

8. Супервизияның психолог- кеңесші үшін маңыздылығын көрсетіңіз?

9. П.Маккарти бойынша супервизордың әдіс- тәсілдерін талдаңыз?

[1] Меновщиков, В. Ю. Введение в психологическое консультирование / Меновщиков В. Ю. - 2-е изд., стер. - М. : Смысл, 2000. - 107 с.

[2] Абрамова, Г. С. Психологическое консультирование : Теория и опыт:Учеб.пособие для студ.высш.пед.учеб.заведений / Абрамова Г. С. - М. : Академия, 2001. - 238 с.

[3]Цзен И. В., Пахомов Ю. В. (1985). Цит по: Алешина Ю. Е. Индивидуальное и семейное психологическое консультирование. — М.: Класс, 2004.

[4] Маслоу А. Психология быта.М: Рефл-бук: К.: Ваклер 1997. С 124

[5] Семья в психологической консультации: Опыт и проблемы психологического консультирования/ Под ред. А.А.Бодалева, В.В.Столина. М., 1995.

[6]Алешина, Ю. Е. Индивидуальное и семейное психологическоеконсультирование/ Ю. Алешина. - Москва : Класс, 2007. - 202 с.

[7]Г.Хэмбли, автор руководства по телефонному консультированию,определяет супервизию как деятельность, «направленную на присмотр за работой со стороны представля агенства, которой имеет место максимум обученич консультанта»

[8] Меновщиков В.Ю. Психологическое консультирование: работа с кризисными и проблемными ситуациями. М., 2002.

3.2.Психологиялық кеңес берудің негізгі кезеңдері

Дәріс мақсаты:  Кеңес берудің негізгі кезеңдерімен таныстыру және оның құрылымдық ерекшелігіне байланысты қолдану техникасын меңгерту

 

Дәріс жоспары:

1. Кеңес берудің кезеңдері.

2. Психолог –  кеңесшінің жеке жұмысын ұйымдастыру барысы.

3. Психологиялық кеңес берудің техникасы.

4. Кеңес беру процесіндегі техникалық қателер және оны болдырмау жолдары.

 

1. Кеңес берудің кезеңдері.Психологиялық кеңес өткізудің қажеттілігі неде? Әдетте көпшілік бір ауданда өмір сүріп, бір ғана жұмыспен айналысса да, олардың арасында да психологиялық мәселелер туындайды. Осындай мәселелерді психологтың араласуынсыз шешу мүмкін емес. Ол қандай мәселелер? Адамдардың әлеуметтік жағдайы төмендегенде психологиялық мәселелер туындайды немесе өмір сүру кейбіреулерге қиынға соғады, бәсекелестік артады, басшылар тарапынан қысым көрсетушілік сияқты жағдайлар.

Психологиялық кеңесті ұйымдастыру кезінде мекеме орнын дұрыс таңдау керек. Ең бастысы қазіргі уақытта жеке ғимарат табу қиын болғандықтан, әлде бір мекемелермен бірігіп жұмыс істеуге тура келеді. Осы кезде ескеретін жағдай психологиялық кеңес өткізетін мекеме аурухана,  емхана маңында болмағаны дұрыс. Яғни, ол орын клиенттің көңіл күйін түсірмейтіндей болмауы керек. Сондай–ақ сауда орындарымен бірлесе болмағаны да қарастырылуы керек немесе құқық қорғау органдары, милиция, жол полициясы ғимараттарымен жанасып тұруы да жақсылықтың белгісі емес. Орын таңдағанда ең ыңғайлысы тұрғын үйдің пәтері немесе мәдени орындарға жақын болса жақсы болар еді. Психологиялық кеңестің де өзіне тән жұмыс тәртібі бар. Ол әсіресе клиенттің ыңғайына байланысты болады. Клиенттер жұмысқа кірісер алдында немесе жұмыс соңында кеңес алғанды қалайды. Барлық адамдар сағат 9. 00 – 18. 00 – ге дейін жұмыс істейтін болса, психологиялық кеңес беру де осы уақыт ішіне сыйдырылуы керек. Таңертеңгілік кеңеске көп уақыт бөлу мүмкін болмағандықтан қысқа психологиялық кеңес осы уақытта өткізілгені абзал. Егер дұрыс жоспарланған ішкі жұмыс тәртібі болса, психолог –  кеңесші кеңес өткізуден басқа уақытта өзінің кәсіби деңгейін көтеретін жұмыстармен айналысуға болады. Психолог –  кеңесшінің жұмыс уақыты кей уақыттарда адамдардың тәуліктегі жұмыс істеу белсенділігіне байланысты.

Сондықтан да психологиялық кеңес берудің кезеңдерін тиімді ұйымдастыра білу психолог- кеңесші үшін де, клиент үшінде маңызды фактор болып табылады. Г.С. Абрамова бойынша психологиялық кеңес берудің негізгі кезеңдері  [5]:

1- Кезең. Мәселелерді зерттеу.Бұл кезеңде кеңес беруші клиентпен байланыс (raport) орнатады және екі жақты сенімге қол жеткізеді: өз қиындықтары туралы айтып отырған клиентті зейін қойып тыңдау қажет, және бағалау мен манипуляция жасамастан максималды шынайылық, эмпатия, қамқорлық көрсету керек. Клиентті оның пайда болған мәселелерін терең қарастыруға итермелеу және оның сезімдерін, айтқандарының мазмұнын, вербалды емес жүріс-тұрысын тіркеп отыру қажет. Бұл дайындық кезеңде  психолог-кеңесшінің  клиентпен танысуын клиенті жайлы тіркеу журналына ақпарат толтыруы  керек. Бұл 20-30минут аралығында орындалатын кезең.

2-кезең. Мәселелерді екі өлшемді анықтау.Бұл кезеңде кеңес беруші клиенттің мәселелерінің эмоциялық, когнитивті аспектілерін анықтай отырып, оны дәл сипаттауға тырысады. Мәселені нақтылау клиент пен кеңес беруші бірдей түсінуге қол жеткізгенге дейін жалғасады; мәселелер нақты түсініктермен анықталады. Мәселелерді дәл анықтау олардың себептерін түсінуге көмектеседі, ал кейде оларды шешудің тәсілдерін де көрсетеді.

Қалыптастыру кезеңі  – бұл этап кезінде психолог-кеңес беруші жеке кездесіп,өзін клиентпен жұмыс істеуге қалыптастыру керек және жол клиентке де қатысты. Бұл барлығы дайын болған жағдайда 5-7 минутті қажет етеді.

3-кезең. Альтернативтерді идентификациялау.Бұл кезеңде мәселелерді шешудің мүмкін болатын альтернативтері анықталады және ашық түрде талқыланады. Кеңес беруші ашық сұрақтарды пайдалана отырып клиентті оның өзі ыңғайлы және шынайы деп есептейтін барлық мүмкін болатын нұсқаларды атауға итермелейді, қосымша альтернативтерді айқындауға көмектеседі, бірақ өз шешімдерін жабыстырмайды. Жалпы диагностикалық кезең ретінде –психолог-кеңесші клиентті ұқыптытыңдап,анализін анықтап,мәселесін  нақтылауы жөн. Бұл кезеңнің жалпы мазмұны клиенттің өз мәселесін  баяндауымен шектеледі және осыған байланысты кедергікелтіретін жайттар болмау керек, яғни бөлмеде психолог пен клиенттен өзге адамдардыңболмауы,клиентке уақыт та жеткілікті болуы керек. Кейде кеңес беру психологиясыныңбұл кезеңі 4 сағаттан 6-8 сағатқа дейін созылуы керек.

4-кезең. Жоспарлау.Бұл кезеңде шешімдердің таңдап алынған альтернативтерін сыни тұрғыда бағалау жүзеге асырылады. Кеңес беруші клиентке қандай альтернативтердің дұрыс екендігін және қайсысының алдыңғы тәжірибе мен қазіргі өзгеруге деген дайындық тұрғысынан шынайы болып табылатындығын анықтауға көмектеседі. Кепілдемелік кезең ретінде – психолог кеңесші бұл кезеңде алдыңғы болған кезеңдердегі алынған ақпараттарды  жүйелеп,тығырықтан шығу жолдарын клиентпен бірлесеотырып жасауы керек. Осы кезеңде берілетін ұсыныстар нақтыланады.Бұл кезең  40 минуттан 1сағатқа дейін созылуы мүмкін.

5-кезең. Іс-әрекет. Бұл кезеңде мәселені шешу жоспарын біртіндеп жүзеге асыру болады. Кеңес беруші клиентке жағдайларды, уақытты, эмоциялық шығындарды ескере отырып, сонымен бірге мақсаттарға қол жеткізудегі сәтсіздіктердің болуы мүмкін екендігін түсіне отырып іс-әрекетті құруға көмектеседі. Клиент жартылай сәтсіздіктің бәрінің біткенін білдірмейтіндігін және барлық әрекеттерді соңғы мақсатпен байланыстыра отырып, мәселені шешудің жоспарын жүзеге асыруды жалғастыру қажет екендігін түсінуі тиіс.

6-кезең. Бағалау және кері байланыс. Бұл кезеңде клиент кеңес берушімен бірге мақсатқа қол жеткізу деңгейін (мәселенің шешілу дәрежесін) бағалайды және қол жеткізілген нәтижелерді жалпылайды. Қажет болған жағдайда шешім жоспарын нақтылауға болады. Жаңа немесе терең жасырын мәселелер пайда болғанда алдыңғы кезеңдерге қайта оралу қажет.

Жалпы орта жағдайдағы психологиялық көмек 20-30 минутқа ғана созылмақ.Ал егер клиент жағдайы ауыр болатын болса,психологиялық тесттен бөлек 2-3 сағаттан 10-12 сағатқа созылады. Яғни,бұл барлық 5 кезеңнің  қорытындысы бойынша.

2. Психолог –  кеңесшінің жеке жұмысын ұйымдастыруы маңызды рөл атқарады. Психолог –  кеңесші тек өз бағытындағы шаруалармен айналысуға мүдделі. ­­Өйткені психолог күрделі мамандық, оның әр саласына бір ұрынған адамның жұмысында береке болмайды.

Жеті сағаттық жұмыс уақытынан басқа, айына жиырма алты жұмыс күні бар. Мұны әр психолог кеңесші өзінше пайдаланады. Мысалы:

1. Психологиялық кеңесті өткізуге дайындық – 18 сағ. (10%)

2. Клиенттермен жұмыс жүргізу – 90 сағ. (50%)

3. Кеңесті жүйелеп қорыту – 26 сағ. (15%)

4. Керек құжаттарды реттеу – 14 сағ. (5%)

5. Басқа психолог –кеңесшілермен кәсіби деңгейін көтеру – 34 сағ. (20%)

Бұл мәліметтер шамамен емес, барынша орындалуға тиіс. Оны тек психолог –  кеңесші өзінің шамасына қарай өзгерте беруге болады.

Психолог –  кеңесші басқа кеңесші мамандармен қарым қатынасы қалай өрбиді. Мұндай қарым қатынастар қажетіне қарай жиірек өткізілгені дұрыс. Қатынастың бұл түріне психолог мамандар, дәрігерлер, ұстаздар, әдіскерлер, заңгерлер қатыстырылып отырғаны жөн. Осы сияқты жиындарды өткізуге қажеттілік тудыратын мынадай өмірлік жағдайлар бар:

1. Психолог – кеңесші клиенттермен жұмыс кезінде жалғыз өзі шеше алмайтын мәселелерге тіреледі. Мәселен, психологиялық сот тексеру істерімен байланысты. Мұндай кезде кеңесші сұрақты осы мәселемен айналысатын мамандармен келісе отырып шешеді.

2. Психолог – кеңесші өзі ғана шешетін мәселелермен бетпе–бет келеді, бірақ оған білімі жетпейді.

3. Психолог – кеңесші басқа  мамандармен бірге көп бағыттағы тексеру комиссиясы құрамында болуы мүмкін.

4.Клиентпен әңгімелесе келе психолог – кеңесші өзі жақсы білмейтін мәселелерге жолығуы мүмкін. Бірақ ол клиентке психологиялық кеңес беруі керек.

5. Әртүрлі келеңсіздіктерден қашуы үшін психолог – кеңесші өзінен білікті мамандармен тәжрибе алмасуы тиіс.

Психолог –  кеңесшінің жұмысына қосымша жұмыс қолдары керек. Олар: хатшы референттермен көмекші лаборанттар.

Хатшы референттің жұмысы бірінші келген клиентті қабылдау, олардан әлеуметтік мәліметтерді алу, кеңеске тіркеу, кеңестің өткізілу талаптарымен хабардар ету. Сондай–ақ клиентпен үнемі хабарласып отыру. Егер хатшы болмаса психолог –  кеңесші әлгіндей ұсақ–түйек жұмыстарды атқаруға көп уақыт жұмсайды.

Ал енді көмекші лаборанттың жұмысы қандай? Ол кеңес өткізетін орынды дайындайды, оған қажетті құжаттарды реттейді. Егер лаборанттың шамасы жетсе, оған психологиялық тест қабылдауға рұқсат етіледі және оның қорытындысын дер уақытында шығарып, психолог –  кеңесшіге қолғабысын тигізеді.

Немов Р.С бойынша психологиялық кеңеске қалай дайындалуы керек сол туралы әңгімелеп көрейік [6]:

Кеңеске дайындалуда психолог –  кеңесші жалпы сұрақтар мен жеке сұрақтарды шешіп алуы керек.Жалпы сұрақ ол кеңесті қалай өткізу керектігіне байланысты, ал жеке сұрақ клиентті қабылдауға қатысты.

Жалпы сұрақтарға байланысты кеңеске дайындықта мыналар ерекшеленеді:

1. Кеңес өткізетін ғимарат пен орнын таңдау. Оның ішіне клиентке ыңғайлы жағы қарастырылады. Мүмкіндік болса жұмсақ орындықтар, айналмалы журнал үстелі қойылады. Жұмсақ орындықтардың орнына жай орындықтар кеңес ұзаққа созылмайтын уақытта қойылады. Сондай–ақ әлде бір тәртіпті, ыңғайды байқау үшін де қажет болады. Ал жұмсақ орындықтар кеңес ұзақ уақытқа созылатын болса және клиентке жақсы жағдай жасау көзделген уақытта қойылады. Мұнан басқа бөлмеде аудио және видео техникалар тұрса артық болмайды. Олар бір нәрсені тыңдамақ болғанда немесе бір көріністі тамашаламақ болғанда қажетті көмекші құралдар.

2. Қағаздар, көбейткіш құралдар, компьютер, қағаз көшіргіш аппараттар, сонымен бірге клиентпен алынған тест нәтижесін есептеу үшін есептегіш құралдар.

3. Керек құжаттарды сақтайтын орындар, тіркеу кітапшалары, клиенттердің картотекасы, құпия құжаттарды сақтайтын сейф болуы міндетті. Тіркеу кітабына (үлгісі № 3 кестеде) клиент туралы мәліметтер және өткізілген кеңес туралы мәліметтер жазылады. Ал картотекаға (үлгісі №4 кестеде) әр клиент туралы жеке мәліметтер және кеңестен кейінгі нәтиже жазылады.

Бұл мәліметтер барынша дәл және анық болуы қажет. Өйткені олар клиенттің мәселесін  шешу үшін керек мәліметтер.

Кесте 3.

Клиенттерді тіркеу кітабының үлгісі

№ р/с	Клиенттің аты–жөні, тегі.	Кеңес өткізу мерзімі	Кеңес өткізу сағаты	Кеңес өткізетін психолог –  кеңесшінің аты–жөні.	Ескертулер

Кесте 4.

Клиент картотекасының үлгісі

 

№ р/с	Клиенттің аты–жөні, тегі.	Жынысы	Жасы	Мамандығы	Психолог –  кеңесшіге келу себебі, мәселесі	Кім және қашан кеңес өткізді	Психологтың клиент проблемасына орай шешімі	Ұсынысы	Клиенттің ұсыныстар-ды орындауы	Нәтижесі

 

Кеңес өткізу үшін арнайы  психологиялық  анықтамалар мен  әдебиеттер болуы керек. Кез келген қажет болған жағдайда  психолог кеңесші  осы әдебиеттерге  сүйенеді. Сонымен  қатар клиенттің  психологиялық  білім аясын  кеңейту үшін  де ұсынуға болады.

Жалпы психологиялық кеңес  өткізетін жер клиентке  ыңғайсыздық тудырмауы керек. Былай қарағанда офиске де, пәтерге де ұқсайтын қарапайым  бөлме болғаны  дұрыс.

Кеңес психолог- кеңесшінің  клиентті күтіп алуынан  басталады немесе психологтың  көмекшісіне  клиентті есік алдынан  орнынна тұрып күтіп  алу тапсырылады.  Күтіп алушы  клиентпен бірінші  болып танысу керек.  Қажет болған жағдайда  клиентті кабинетке дейін жеткізіп салғаны дұрыс.  Психолог клиенттің мәселесі туралы әңгіме қозғамас бұрын  біраз үнсіз отырып,  клиенттің ойын жинақтауына  мұрша бергені дұрыс.

Кеңесті таныстықтан  және психологқа қажетті  мәліметтерді сұраудан  бастайды. Қажет болса кеңесші  клиентке өзі туралы  сөз қозғауға болады.  Танысу кезеңі  біткеннен кейін  клиентті  абыржытып  жүрген мәселелер туралы сөз қозғауға болады.Әр кезеңде психолог  өзіне керекті сұрақтарға  жауап алғаны болмаса,  клиенттің сөзін бөлмегені дұрыс. Қайта қайта қойылған сұрақ клиентті  мезі етіп ,  жынына тиюі мүмкін. Әңгіме үстінде  псхолог кеңесшінің  клиентке қарсы  уәж айтуына болмайды.

Психолог кеңесші клиенттің әңгімесін  тыңдап ғана қоймай  ай - күндерді,  аты - жөндерді, фактілерді есте сақтап отыруы керек. Олар психологтың дұрыс шешім  шығаруы үшін қажет. Егер кеңесші өзінің  есте сақтау қабілетіне сенімсіз  болса,  клиенттің  рұқсатымен кейбір нәрселерді  жазып алып отыруға болады.

Әңгіме соңында клиенттің ақтарған сырынан мәселенің неден туындағаны, оны қалай шешу керектігі   анықтала түседі. Психолог шешімін айтпас бұрын оның өз ойын жинақтау үшін,  клиенттің  тыңдауға дайын болу үшін  аз ғана үзіліс болуы керек. Одан әрі қарай кеңесші  айтады да, клиент тыңдауға көшеді. Осы кезде клиентте өзін  қызықтыратын сұрақтар қойуына болады.

Кей кезде шешім шығарып, клиенттің мәселесін   шешуге көмектесу үшін  тек қана клиенттің  әңгімесі жеткіліксіз. Дұрыс шешім үшін   қосымша ақпараттар  керек болатын жағдайларда туады. Бұл жөнінде психолог кеңесшіге  ескертуі тиіс  немесе рұқсат сұрауы керек. Кей уақытта  қосымша психологиялық  тест жүргізу керек  болады. Мұндай жағдайда  клиентке оның  қажеттілігі жөнінде айтуы тиіс және оны өткізетін орын,  қанша уақыт жұмсалатын  айтып түсіндіру керек. Егер клиент оған келісім бермеген  жағдайда, психолог кеңесші  үгіттеуіне болмайды.Тек тест  өткізілмеген  жағдайда оның мәселесін   шешу қиынға соғатыны  ескертілуі керек.

3. Психологиялық кеңес берудің техникасы. Психологиялық кеңес берудің техникасы -  туралы не  айтуға болады.   Мұнда психолог кеңесші  белгілі бір шеңбердің  ішінде арнайы әдіс амалдарды  қолдана отырып, барлық психологиялық кеңес берудің  сатысынан өтеді. Бұл техника барлық психологиялық кеңес беруде  тығыз пайдаланатын  әмбебап  техника болуы мүмкін.[1]

Клиенпен кездесудегі  қолданылатын техникалық ерекшелік. Психолог кеңесші клиентпен кездесу аясында  мынандай техникалық  амалдарды қолдану керек.Мұнда басқаша  болатындай да жағдайлар кездеседі.Оларды тереңірек қарастыратын болсақ:

Егер клиент психологиялық кеңес өткізілетін  бөлмеге кіргенде, оны біреу күтіп алмаса, ыңғайсыз жағдайда  қалады  және бұл жағдай кеңес кезінде де кетпей тұрып  алады. Ал клиент бөлмеге кіріп,ондағы адамдар  көңіл аудармай қойса, онда клиент  ыңғайсызданып қана қоймай,  ренжіп қалуы мүмкін. Егер клиент бөлмеге  кіргенде психолог –кеңесшінің  өзі немесе көмекшісі отырып  қарсы алатын болса, онда бұны клиент өзіне деген сыйластықтың  жоқтығы деп түсінеді. Мұндай жағдайда жақсы әңгіме  өрбіту қиынға түседі. Сондықтан кеңесші  клиентпен  барынша қарапайым  болуға тырысу керек.

Көп жағдайда психолог – кеңесшінің көмегіне үміт  артып келген клиент өзін өзі кемсітетін, жасқаншақ ұялшақ болуы мүмкін.  Мұндай қасиет ақтарыла  сыр айтуға кедергі келтіреді. Психолог кеңесші осындай  кезде абай болғаны жөн. Кеңесші клиенттің  бойынан әлгіндей қасиеттерді байқаса,(психологиялық келеңсіздікті жою) әдісін қолданады. Осы әдісті қолдана отырып,психолог клиентті сабырға шақырады. Өз тарапынан  ешқандай қауіп жоқ екенін сездіреді. Бұл психолог кеңесшінің  өз жұмысын жетістікпен  аяқталуына септігін тигізеді.Әр уақытта клиенттің  көңіл күйін  көтермелеп отыру  психологтың міндеті.

Келесі кезеңде психолог кеңесші клиенттің басынан өткен жағдайларды  еске түсіре отырып, жүйелі түрде әңгімелеуін  өтінеді. Мұның өзі екі түрлі жағдайда  өтеді. Алғашқысы әсер ету тыңдау, олар бірін бірі толықтырып  отырады. Тыңдау кезінде психолог кеңесші  басқа нәрсенің бәрін ұмытып, тек клиентке назар аударады. Ол кезде психолог клиентке  бар ынта зейінімен тыңдап  отырғанын сездіріп отырады. Клиенттің көңіл күйіне үн қосады. Бірақ клиенттің  сезіміне  бір сала түсіп кетпей, өз  қалпында сақтауы керек. Міне бұл көңіл аудара отырып  тыңдау деп аталады.

Ендігі кезең ойлауды күшейту  және есте сақтауды күшейту  жүйесі деп аталады. Ақыл ойды ойлау жүйесін  күшейту психолог кеңесшінің  жұмысын жеңілдетеді. Клиент ойлау жүйесін  күшейте отырып, әр түрлі фактілерді  еске түсіріп ,  мәселесін  шешуге жеңілдік туғызады. Бұрынғы  ұмытылып қалған  жайттарды  еске түсірудің де  ықпалы зор. Егер клиент  еске  түсіргендерін  дұрыс айтып жеткізе алмаса , онда психолог  әрдайым көмектесіп отырады.Клиент әңгімесінде  үзілістер жасайтын болса, оны асықтырып, сұрақ қойып, кедергі келтірудің қажеті жоқ.Тағы бір кезең бекіту деп аталады. Бұл клиенттің  кеңес кезінде қолпаштау күтуі. Психолог кеңесші  клиентінен осындай жағдайды сезсе, көтермелеу сөздермен, бас изеуімен, қас қағысымен қоштап отырады.

 Келесі кезең психолог кеңесшінің  клиенттің ойын анықтауы. Әңгімелесу  кезінде екеуара  сұрақ жауапқа, яғни диологқа ауысатын  уақыт болады. Клиенттің әңгімесінде әлдебір фактілерді нақтылау үшін, ойын анықтау үшін диалогқа ауысу тиімді.

Келесі кезекте мынандай кезеңдер  орын алады  иландыру,  анықтау,өз ара шешімге келу, кейбір детальдарды  нақтылау кезеңдері.  Бұл кезеңдердің мақсаты -  ақпаратқа қанығу, жақсы нәтижелі жұмысқа жету. Аталған кезеңдер   клиенттің өзіне өзі сенімін арттырады. Бір қалыптылығын сақтауға көмектеседі. Әңгімеміздің басында сөз еткен  психологиялық көмек  беру техникаларына қайта оралайық. Психололог кеңесші клиент бөлмеге келгеннен кейін оған отыратын орынын нұсқап көрсетеді.Сөйтіп клиенттің еркін отыруын сұрайды.Өйткені келген клиент ыңғайсызданып, қайда отырытынын білмей сасқалақтап қалады.

Егер психолог  кеңесші  клиентінен бұрын орнына отырса клиент  оны психологтың үстемдігі  деп түсінеді. Клиент бұндай кезде ақтарылып  әңгіме айтуы неғайбыл. Әңгіме еркін өрбиді егер  клиент өзін жоғарылау, үстемдеу сезініп, еркін отырса. Сондықтан психолог кеңесші  клиентке ең алдымен  отыруға ұсыну керек. Әңгімені клиент орнына отырмай жатып  бастауына болмайды. Біріншіден бұл әдепсіздікке жатады.Екіншіден клиент орнына  отырып ойын жинақтап үлгермейді және психологтың сұрағынада  мән бермеуі мүмкін. Үшіншіден, бірінші рет психологтың  қабылдауына келіп отыған адам әңгімесін бірден  бастап кете алмайды.

Егер клиент қалай болса,  солай шашылып жатқан бөлмеге кірсе , онда ол бірден клиенттің  ызасын тудырады. Шашылып жатқан жерде  кеңес өткізу ешқандай  нәтиже бермейді. Психолог кеңесші  қанша жерде білімді, тәжірбиелі болсада, мынандай жағдайда  ол ешқандай нәтижеге жетпейді. Бөлмедегі жағдайға орай  клиенттің де көңіл күйі  суық тартып тұрады.

Ал егер психологиялық кеңес өткізетін  бөлмеде неге керек екені түсініксіз заттар болса  бұлда клиентке  әсер етпей қоймайды. Әсіресе, магнитофон,  видеокамера, диктофон тұрса, клиенттің көңіліне  күдік ұялайды

Психолог кеңесшінің киетін киімдеріне де  біраз тоқталайық. Ол қалай болса солай киінбеуі керек.  Сондай- ақ тым мерекелі  киім киіп  немесе жалт жұлт етудің қажеті  шамалы.  Барынша қарапайым әрі іскер адамдар тәрізді киінген жөн. Сондай-ақ дәрігерлер сияқты ақ халат  киіп клиенттің  үрейін алудың да қажеті жоқ. Клиент психологиялық,  физиологиялық тұрғыда сау адам болса, оны ауру адамдай қарсы алғанды ұнатпай қалады. Ол ауру болған  жағдайда да ақ халат  оның өткен кеткен  қайғылы жағдайларды есіне түсіріп,  қобалжытады. Тым ашық түсті киім психолог – кеңесшіні тым жеңілтек етіп көтсетуі мүмкін  және ол клиенттің  сенімсіздігін тудырады.

Әңгімелесуді бастау техникасының  да өзіндік ерекшелігі бар.Клиент өз орнына ыңғайланып  отырып алғаннан кейін  психолог кеңесші ақ жарқын адал ниетпен  өзіне көңіл аудартады. Онда мынандай сөздер айтуына болады: «Сізді көргеніме өте қуаныштымын!», « Бізге  сенім  артқаныңыз жақсы болды!», «Мен біздің әңгімеміз, біздің жұмысымыз өз нәтижесін  береді деп сенемін!», «Бәрінен бұрын  жақынырақ танысып алайық . . .» -   одан әрі қарай психолог кеңесші  өзінің аты жөнін айтып,  клиентіненде соны күтеді  немесе клиентке мынандай сұрақ қоюға болады:«Сіздің есіміңіз кім болады?» (бұл сұрақ клиенттің  аты жөні  алдын ала белгісіз болған жағдайда қойылады). «Сізді бізге қандай жағдай итермелеп  әкелді», «Сізді қандай мәселе толғандырып жүр!».

Осыдан кейін психолог сәл үзіліс жасайды. Бұл екі ортада клиент  бүкіл ойын жинақтау керек. Егер клиент қойылған жеңіл сұрақтардың  кібіртіктеп  жауап бере  алмай  отырса,  шыдамдылықпен  күтуі керек. Егер  үзіліс ұзап бара жатса,  онда клиент қиын жағдайға тап болды деген сөз.Мұндай жағдайда  психолог кеңесші  төмендегідей  сөздер  айтып клиенттің  көңілінің  алаңдаушылығын  басады: «Мен сізді түсініп отырмын,  әңгімеңізді жалғастыра беріңіз!», «Сіздің айтып отырған әңгімеңіз  маған түсінікті,  жалғастыра беріңіз!».

Осыдан кейін де клиент үнсіз отыра берсе: «Айтыңызшы неге үндемейсіз,  мүмкін біздің әңгімемізге кедергі болатын бір жағдай  болып тұрған шығар, онда оны екеуміз  бірге шешейік, мен сізге көмектесуге әзірмін» - деген сияқты  сөздер айтуға болады.

Клиент әңгімеге кіріскен жағдайда, психолог кеңесші өз өзіне келіп, әңгімеге мұқият құлақ қояды. Клиенттің сөзін бөлуге болмайды. Егер психолог – кеңесші барынша  тәжірибелі, байқампаз болса, онда ол клиенттің  қысылысын бірден басып, тез тіл табысып кетеді.

Клиент қойылған сұрақтарға  жауап бере алмай,  қиналған жағдайда психолог кеңесші мынандай әдіс амалдарды қолдануы керек: Клиентке байқатпай  бөлмедегі артық адамдарды, мәселен көмекші лобранттар немесе  хатшы референттің  шығуын өтінген дұрыс немесе керісінше, бөлмеге  клиенттің өте жақын  адамын шақырып,  көмек сұрауына болады. Келген адамды (олар бірнешеу болуы да мүмкін) клиенттің жанына  отырғызған дұрыс.

Психолог кеңесшінің өз мейлінше  еркін тұруы клиентпен әңгімелесуде  қиындық тудырмайды. Кей жағдайда психологтың  абыржуынан клиент  те сондай жағдайға  түседі.

 Барлық адамдардағы  сияқты, кей жағдайда психолог кеңесші де адамдармен тез тіл табысып  кете алмайды. Ондай болса психологтың өзі  ондай кемшіліктен  арылуға тырысу керек. Кеңесші клиентпен кездеспес бұрын  алдын ала дайындалғаны дұрыс [7].

Психолог кеңесші  өз тәжірбиесімен  білімін толықтыру  үшін клиентпен кездескенде  айтылатын  мынандай  сәлемдесу түрлерін  білгені жөн:«Сәлеметсіз бе?, Жоғары өтіңіз!, Қайырлы күн!, Өтінемін!, Қош келдіңіз!», Кездесуде қуанышын білдіретін сөздер: «Қандай жақсы кездесу!,Сізді көргеніме қуаныштымын!, Келгеніңіз қандай жақсы болды, қуаныштымын!».

 Танысқанда айтылатын сөздер: «Сізбен танысқым келеді!, Келіңіз танысайық!, Есіміңіз кім?»

Сұрақ қою  түрлері: «Айтыңызшы өтінемін ..., Қиын болмаса ,  айтып жіберіңізші ..., Сізден сұрауға болама?, Сізге мына туралы  айту қиынға соқпас па екен?.».

Клиенттің  сабыр сақтауы үшін  кейбір техникалық жағдайларды  жасауға тура келеді. Клиентке екі үш   минут өзімен - өзі  отыруына мүмкіндік жасау. Ал, психолог кеңесші  бұл уақытта басқа шаруалармен  айналысуына болады немесе  сыртқа шығып кеткені абзал. Клиентті оңаша қалдырғанда  ақырын ғана жақсы әуен  қосып қоюына болады. Бұл клиентті  еркін сезінуіне көмектеседі. Клиенттің қасына қандайда бір әдемі,  жанға жайлы жұмсақ ойыншық – заттар  беріп қоюға болады.

Клиентпен әңгіме кезінде  оның ашылып сөйлеуіне  жол беру, оны ынталандыру  маңызды рөл атқарады. Мұндай шара жоғарғыдағы  жұмыстарды  нәтижелі атқаруға  көмекші құрал сияқты. Сондай – ақ психологиялық  кеңес кезінде  төмендегідей  тәжірбиелерді де тиімді  қолдануға болады [8]:

Клиенттің іс әрекетімен  мен айтқан әңгімелерін  қолдап отыру.  Кей кездері клиент әңгіме айтып отырып,  психолог кеңесші келіспейтіндей  сөз қозғауы мүмкін. Мысалы: психологтың  жұмысына мін тағу, сын айту деген сияқты.

Мұндай жағдайда  психолог кеңесші  ашу шақырмай,  сөз таластырмай сабыр сақтағаны жөн. Клиенттің таққан кінәсін  мойындау немесе үнсіз қарсылық білдіру  тиімді болады. Мүмкін болса талас тудыратын әңгімені  қозғамағаны дұрыс. Осы кезде клиентке  мынандай жылы сөздер айтуға болады:   

«Сіздің айтып отырғаныңыз дұрыста шығар, мен сізді мазалап отырған  сұрақтарды ойластыруға  дайынмын»,«Келіңіз оданда бұны  қалай шешкенде дұрыс болатынын  ойластырайық»,«Егер біз қазір кеңесті  кейінге қалдырып , таласқа түсіп кетсек,  онда сіздің мәселеңізді шешу оңайға түспейді», «Мен басқаша ұсыныс жасаймын  мұндай талас тудыратын әңгімені  қоя тұрып, сіздің мәселеңізді шешуді тездетейік!»

Егер клиент әлі де талас тартыстан бас  тартқысы келмесе, онда психолог кеңесші  былай жасай алады: Уақытша кеңесті тоқтата тұрып,  тезірек таласты әңгімені бір жақты қылу; Кеңесті басқа күнге ауыстыру; Кеңес өткізуден бір жола бас тарту;

Қайталау. Мұндағы мақсат та   клиентке күш жігер беріп,  өзін еркін сезінуге көмектесу.Психолог кеңесші  клиенттің әңгімесіндегі көңіл  аударарлық жерлерін  қайталап,  нақтылап отыру керек .

Нақтылау. Әңгіме барысында  психолог кеңесшінің   қысқаша нақтылаулары  немесе өзіне түсініксіз  жәйттерді қайта сұрап  нақтылап отыру. Нақтылауды былай бастауға болады: «Мен сізді түсініп отырмын ба?»,«Сіздің айтуыңыз бойынша ...»,кейде тіпті  соңғы сөздерді  қайталап сұраулы жүзбен  қарасада жеткілікті.

Жалпылау. Клиенттің жалпылама әрі дәл ойын қайталайды. Жалпылау былайша болады: «сонымен жалпылап айтқанда,сіздің  айтқандарыңызды былайша түсінуге болады  ғой», «қысқаша айтқанда былай болып  шығады ғой»,  «мен  сізді дұрыс түсінсем,  сіздің айтып отырғаныңыз  мынау болды ғой ...».

Эмоционалды  түрде клиентті  көтермелеу, құптау.Кейде клиент әңгімесін  бір нүктеден көзін алмай  айтып отырады да, кенеттен кеңесшіге қарап қалуы мүмкін. Дәл осы кезде психолог кеңесші эмоционалды түрде құптаған  рай танытуы керек.

Клиенттің ақыл-ойын жинақтау үшін «Немене?», «Қалай?», «Қалайша», «Не үшін?», «Неге?» деген сұрақтар қойылады. Мұндай сұрақтар психолог-кеңесшінің әлденені дұрысырақ түсінуі үшін немесе клиент өз ойын жеткізуге қиналып тұрғанда қойылады.

Клиенттің сөйлеу тілінің стиль ерекшеліктерін бақылау.Психолог-кеңесші клиентті мұқият тыңдай отырып, оның тіліне, сөйлеу ерекшелігіне көңіл бөледі. Оның тілінде кездесетін теңеулер, кейбір сөз орамдары, көп қолданатын сөздерін бақылап отырады. Белгілі бір уақытта психолог-кеңесші де клиенттің «тілімен» сөйлей бастайды. Нәтижесінде психолог-кеңесшімен клиент бір-бірін жақсы түсініп, мәмілеге келуі тез болады. Клиент кеңесшіні өзіне жақын, жанашыр адам ретінде сезіне бастайды. Бірақ психолог барынша абай болғаны жөн. Кейбір кірпияз клиенттер психологтың бұл қылығына мазақ қылып отыр деп түсініп қалуы мүмкін.

Клиенттің ашық әңгімесін интерплетациялау және кеңес беру сатысын қорытындылау кезінде, оған баға беруде жаңылыспағаны жөн.

Психолог-кеңесші клиенттің әңгімесін интерпритациялағанда мынадай қағидаларды ұстанғаны жөн[8]:

1. Шешім шығаруға асықпау. Клиентпен әңгімелесіп болғаннан кейін асықпай ойланып, естігендерін таразылап алуға уақыт бөлгені жөн. Бұл шамамен 10 минуттан 15 минутқа дейін. Бұл үзіліс тек психолог-кеңесшіге ғана емес, клиентке де қажет. Үзіліс кезінде ол да өзіне өзі келіп, шаршауын басып, кеңесшіні тындауға әзірленеді.

Мұндай үзілісте, шай немесе кофе ішуге болады. Мәселені шешуге байланысты кейбір ұсақ-түйек сұрақтарға жауапты осы процесте  отырып та алуға да болады.

2. Психолог-кеңесші клиенттің ашық әңгімесін интерпритациялау кезінде әлдебір ұсақ детальдарды жіберіп алмау жағын ойластыру керек. Кей кезде ұсақ деген детальдардың өзі клиенттің мәселесін шешуде үлкен роль атқаруы мүмкін.

3. Сондай-ақ, интерпритация кезінде бір жақты пікірде қалмау жағын да ойластыру керек. Бір жақты пікірде болып қалатын жағдай интерпритация кезінде әлдебір фактілерге көңіл аудармай қою, кейбір детальдарды қалыс қалдыру салдарынан болады. Бір жағынан алып қарағанда психолог-кеңесшінің психологиялық сатыларды дұрыс пайдаланбауынан, тәжірибесі аздығынан болуы мүмкін.

4. Жоғарыдағыларды жинақтай келе мынадай шешім шығаруға болады: қандай әңгіме болмасын, мазмұнына қарамастан ол бір ғана интерпритация болып қана қоймайды. Әдетте мындай интерпритациялар психологияда кездесетін анықтамаға байланысты бірнешеу болып келуі де мүмкін. Сондай-ақ, олардың тым көп болғаны да дұрыс емес. Неге десеңіз оларды бір-бірімен келістіру тым қиынға түседі. Тіпті әбден шатасуға дейін апарады.

Клиентке өзінің интерпритациясының біреуін ғана ұсына алады. Ол осы мәселені шешуге көбірек көмегін тигізетін болуы керек.

Бұл айтылып отырған алдынғысына қарама-қайшы келмейді. Өйткені алдыңғы айтылғандар психолог-кеңесшінің өзінің ой қорытындысына қажетті мәселелер. Ал ол клиенттің мәселесін ың маңызын түсіну үшін керек емес. Клиентке тек психолог-кеңесші тек дәл және түсінікті шешімін ғана айтады және оны клиентке айтқан кезде ғылыми тілде емес, қарапайым ауызекі тілде жеткізгені жөн.

Жоғарыда айтқан мәселені жан-жақты ғылыми теорияға сүйене отырып интерпритациялау үшін, психолог-кеңесші өзі жан-жақты ғылыми салауатты болуы керек. Ол үшін психолог-кеңесші жаңаша теориялармен бірге бұрыннан қолданылып келе жатқан теорияларды терең түсініп, білгені жөн.Сонымен қатар, психолог-кеңесші клиенттің әңгімесін  интерпритациялап қана қоймай, оның дұрыстығына, соған байланысты шешімінің дұрыстығына жауап береді.

Мұндай тәжірибені жақсы білімді психологтармен, кәсіби деңгейі жоғары мамандармен, психологиялық теорияларды жетік білетін кеңесшілермен жиі кездесу үстінде жинақтауға болады. Сондай-ақ әр түрлі психолог-кеңесшілердің бір мәселенің төңірегінде талқылау консилиумдарын өткізіп тұруы да жақсы нәтиже береді. Аталмыш консилиумдар жаңадан жұмысқа кіріскен психолог-кеңесшілерге зор ықпалын тигізеді.

Ал клиент психолог-кеңесшінің шешімін дұрыс қабылдап, оның ұсыныстарын дұрыс жүзеге асыратындай болуы үшін, психолог-кеңесшіге кейбір ережелерді қатаң сақтауы керек. Мысалы:

1-ереже. Психолог-кеңесші жоғарыдағы талапқа сай клиентке бір ғана ұсыныс айтуы мүмкін немесе қолдануы әр түрлі ұсыныс жасауына болады. Яғни, психолог-кеңесші әр түрлі шешім шығара отырып, бірнеше ұсыныс айтатын болса, онда оны жүзеге асырудың да әр түрлі жолдары да болады. Ұсыныс пен жолдарын клиент өзі таңдайды. Мұның барлығы бір ғана мәселені шешуге жұмсалуы керек. Кейбір ұсыныстарды атқаруға клиенттердің шамасы келмеуі мүмкін. Мұндай жағдайлар кездессе оны клиентке күштеп тықпалауға қажеті жоқ. Ол тек психологиялық жұмысты қиындатпаса, жеңілдетпейді немесе ұсыныс клиенттің көп бос уақытын талап етіп, клиентте ондай бос уақыт болмаса, мұнда да іс нәтижесін бермейді. Сондықтан, ұсыныстың мөлшері клиент өзіне керектісін тандап алатындай болғаны дұрыс.

Психолог-кеңесші клиентіне ұсыныс жасамас бұрын, клиентті жеке тұлға ретінде қабылдауы керек.

Осы мақсатта психолог-кеңесші психологиялық кеңес беру кезінде клиенттің жеке тұлға ретінде толық тануы үшін мынадай кеңестер беруге болады: бұл материалдар «Язык телодвижений» атты А.Пиздің атақты кітабынан алынған[2].

Клиенттің жеке мінез бітісін мынадай жағдайларда анықтауға болады [9]:

- клиент екі қолын бүйіріне таянып тұса, онда ол ықпалды адам болғаны;

- орындықта алға қарай еңкейіреп отырса, адамдар әңгімесін доғара салысымен, орнынан тұра іске кірісетін адам;

- аяғын аяғының үстіне, оны қолымен тартып отырса, мұндай адамдарды сөз таластырып  жеңу мүмкін емес;

- қолдарын бір-біріне айқастырып отырған адам, сол уақытта нашар оймен, нашар сезімде отырғаны;

- үсті-басын тазалағыштап отырған адам, сол кезде соған айтылып жатқандарды құптамай жатқандығын білдіреді;

- басын тік ұстап отырған адам, айтылғандарға немқұрайлық танытқаны;

- егер басы алға қарай еңкейіп отырса, айтылғандарды құптамағаны;

- қолын кеудесіне айқастырып қойып алу –сынап, мінеп отырған адам екенін көрсетеді;

- аяғын айқастыру нашар қарым-қатынасты білдіреді;

- самайын сипап отырған адам, оған айтылғандармен келісіп, шешім қабылдайтын адамның кейпі;

- орындықтың арқасына қарай шалқалай отыру- адамның көңіл-күйіннің қалыпты екенін білдіреді;

- егер өз шешімі туралы айтуын сұрағанда, ол бірден қолына бір затты ұстайтын болса, ол өзіне әлі де сенімсіз, оған әлі де біраз ойлану керек;

- егер  адам жан-жағына қарағыштай бастаса, онда оның қызығушылығы жоқ деген сз;

- көзін төмен салып, алақынын ысқыласа – ол өтірік айтып отырады;

- маңдайын жиі ысқылайтын адамдар сенгіш болып келеді;

- қолын арқасына ұстап тұрған адам ренжіп тұрғанын білдіреді;

- сөйлеп отырғанда адам бет ауызын, басын ұстағыштай бастаса, ол әлі де ашылмай отыр деген сөз;

- қолын ауызына салып отырса, адамның қолпаштау күтіп, көмек сұрағанын білдіреді;

- саусақтарымен столдың үстің ұрғыштай бастаса, адамның асығып отырғаның білдіреді;

- алақанын ашық ұстап отырған адам ашық, ақкөңіл шыншыл;

- алақанын жауып отырған адам жұмбақ адам;

- билікті жақсы көретін адам қол алысқанда, өз қолының үстінде тұрғанын қалайды;

- ал тәуелді адамдарда керісінше;

- өзін өзгелермен тең ұстайтын адам, қол алысқанда тең ұстайды;

- өзіне өзі сенімсіз адам қол алысқанда, өзгенің қолын өзіне тарта қысады;

- саусақтарын айқастырып отырған адам, көңілі қалғандықты білдіреді;

Адамның бетінің қимыл-қозғалысынан да көп нәрсені аңғаруға болады. Қазақта «Бет-адамның айнасы» деген мақал бар. Енді соларға тоқталайық:

- үнемі күліп жүретін адам, өмірге құштар болып көрінгенімен, ауытқымалы, ішкі жан дүниесімен сәйкес келмей жатады;

- өзін-өзі күштеп ұстап тұрған адамдар, шын мәнінде абыржып тұрған адамның кейпін білдіреді;

- ерінінің ернеуі төмен қарай илігіп тұратын, адамдарға қызығушылығы жоқтар - өмірде шешім қабылдауы қиын;

- көз аясы шарасынан шығып тұратындар – ашуланшақ келеді;

- түр-әлпеті қорқып тұрғандай болса, оның денсаулығында кілтипаны бар;

- шын жүрегімен күле алмайтындардың күлкісі мысқылдап, сынап отырғандай болып көрінеді;

Сондай-ақ, психолог-кеңесшіге көмекші құрал бола алатын тағы да біраз мысалдар келтірейік:

Адамдар көбіне атақты, беделді адамдарға қатысты жағдайды ашып айтқысы келмейді.

Егер, кездесуге шақырған кісі кешігіп келсе немесе мүлдем келмей қалса, онда ол бұл кездесудің болғанын қаламағаны.

Егер, біреудің аттарын ұмытып қала беретін адам болса, онда ол адамның басқа біреулерге деген қызығушылығы  жоқ деген сөз.

Егер, шектен тыс көп сөйлейтін, сұрақ қойғыш, сондай-ақ, әңгімесі бір шеңберден шыға алмаса, даусында аздаған діріл болса, ол адамға аса сенім артуға болмайды. Анық та, ашық дауысты адамдар – ашық, ақжарқын болғаны.

Адамдармен сөйлескенде өз-өзімен бірдеңелерді күбірлеп, төменшіктеп тұрған адам, әңгімелесуге аса құштар емес деген сөз.

Бірдеңені дәлелдегісі келіп, өршеленіп тұратындар, өз шешіміне сенімсіз адамдар.

2 ереже. Психолог-кеңесші клиентке ұсыныс жасап қана қоймай, ұсынысын бағалап бергені де жөн және мәселені шешуге қаншалықты күші бар екенін айта кету керек.Өйткені, клиент психолог-кеңесші берген ұсыныс туралы да толық ақпаратқа ие болуы керек.

Психолог-кеңесші клиентке өз шешімін айтқаннан кейін, клиенттің басында бірден шым-шытырық ойлар туындайды. Ол клиенттің бұрын психологтың алдында болмағандығы, әлі де толық ақпаратқа ие еместігі, өмірлік тәжірибесінің аздығы салдарынан болады. Сондықытан ол психолог-кеңесшінің ұсыныстарын таңдауға әлі де сенімсіз болып отырады. Оның үстіне таңдау жасауға уақыт та аздық етеді.

Солай болғандықтан, клиентті қиын жағдайға түсірмес үшін ұсынылған шешімдерге психолог-кеңесші жеке-жеке баға беруі керек. Олардың тиімді-тиімсіз жақтарын ашып көрсеткен пайдалы. Сонда ғана клиент өзі атқара алатын, дұрыс деп тапқан шешімді таңдайды.

3-ереже. Клиент өзіне ыңғайлы ұсынысты өзі таңдайы керек.

Клиенттен өзінен басқа ешкім де оның жеке тұлға ретіндегі сапасын ешкім білмейді. Сөйте тұра клиенттің өзі де қателесуі мүмкін. Сондықтан да психолог-кеңесші таңдау жасата отырып, өзінің көзқарасын да білдіргені жөн.

Көмек көрсетудің тиімді жолдарының бірі – психолог-кеңесші мен клиенттің рөлдерін ауыстыруы. Бір мезетте психолог-кеңесші әңгімесін айтады да, клиент таңдайды. Соңы сұрақ-жауапқа ұласады.

4-ереже. Психолог-кеңесші клиентке тәжірибеде қолданатын іс-әрекеттері туралы да кеңес береді. Әдетте психологиялық кеңес психокоррекциялық әдістерге сүйенетіндіктен, клиенттің күш-қуатын көп талап етеді. Мұнда клиент өз кемшіліктерін өзі толықтырып, түзетеді.

Ал психолог-кеңесші мұндай жағдайда клиентке өзін-өзі қалай тежеп, ұстап жүрудің жолдарын көрсетіп отырады. Сонда ғана клиенттің мәселесін  шешу үшін жасалып жатқан жұмыстар оң нәтижесін береді.

5-ереже. Клиентке қосымша ақыл-кеңестер мен ұсыныстар, клиент мәселесін  шешуге кіріскенде бастаған дұрыс.

Бұл ереже, клиентке о баста бәрі түсінікті болып тұрғандықтан, іске асырылады. Кей кезде клиент психолог-кеңесшінің айтқандарын түсінгендей болады. Тіпті білек сыбанып кірісіп те кетеді, соның өзінде көптеген кедергілер мен қателіктер ұшырасады. Сонда клиент тың сұрақтармен кеңесші алдына келіп жедел жауап іздейді.

6-ереже. Психолог-кеңесші клиентпен кеңесіп, клиент белгілі бір шешім қабылдап, іске кіріспес бұрын, ол тағы бір рет клиенттің ақпаратты толық түсінгендігіне көз жеткізуі керек. Клиентке сенім арту да үлкен жауапкершілік.

Ондайға көз жеткізу үшін кеңес соңында психолог-кеңесші клиентке тағы да мынандай сұрақтар қоюына болады: «Сізге барлығы түсінікті ме?», «Өзіңіздің әрі қарай не істейтіндігіңіз туралы айтыңызшы...?». Мұндай сұрақтар клиенттің әрі қарайғы әрекеті туралы хабардар етеді.

Бұл жауаптар тез арада берілуі үшін клиент кеңесшімен байланысты үзбеуі керек.Сондықтан, психолог-кеңесші кеңесті аяқтағаннан кейін клиентке өзін қай жерде болатынын, қалай табатынын ескерту керек.

4. Кеңес беру процесіндегі техникалық қателер және оны болдырмау жолдары.Кей кезде психологиялық кеңес кезінде алдын-ала ойластырылмаған және басқа да себептерге байланысты қателер жіберілуі мүмкін [10]. Бұл қателердің туындау себептерін біліп, оны барынша азайтуға тырысу керек. Мүлде мінсіз өтетін психологиялық кеңес жоққа тән. Адамдардың мінез-құлқы мен психолог-кеңесшінің тәжірибелігіне байланысты жұмыс барысында кемшіліктер болмай тұрмайды. Психологиялық кеңес кезінде жиі кездесетін қателіктер төмендегідей:

1.Клиенттің мәселесіне қатысты психолог-кеңесшінің дұрыс шешім шығармауы. Мұндай қателік психолог-кеңесшінің клиенттің мәселесін  дұрыс көре алмауынан немесе клиентке болмаған мәселенітуындатуынан шығады;

2.Психолог-кеңесшінің клиентке теріс ұсыныс жасауы. Бұл жағдайда психолог-кеңесші клиенттің мәселесін ың дұрыс туындауын тиімді шешіп, тауып отырса да, оны шешу үшін қате ұсыныс жасауынан болады. Бұл жағдай клиентке ешқандай пайда әкелмейді.

3. Клиенттің психолог-кеңесші ұсынған шешімді дұрыс жүзеге асырмауы. Психолог-кеңесші клиенттің мәселесін неден туындағанын дұрыс табады. Соған орай дұрыс ұсыныстар береді. Бірақ клиент оларды жүрдім-бардым орындағандықтан, ешқандай нәтижеге жетпейді.

Сондықтан атқарылған жұмыстан қате кеткен жағдайда, психолог-кеңесші олардың барлық түрлерінен себебін іздеуі керек. Бұл психолог-кеңесшіге алдағы уақытта да сабақ болады.

Жоғарыда келтірілген қателіктер жеке - дара немесе бірнеше жағдайда кездесуі мүмкін. Сондықтан да оларды былайша топтастыруға болады:

1. а. Психолог-кеңесшінің клиенттен психологиялық кеңес кезінде дәл ақпаратпен қамтылмауынан туған қателік. Мысалы, психолог-кеңесші клиенттің айтқандарына сеніп (клиенттің еске сақтау қабілеті нашар болса, кейбір фактілерді шамамен айта салуы мүмкін немесе шатасуы мүмкін),  оның мәселесін  келтірген фактілер байланысты шешеді.

Бұл қателіктерді психолог-кеңесшінің тәжірибесінен мүлде алыстатып тастауға келмейді немесе 100 пайыз алдын-ала ескертуге де келмейді. Оның бір-ақ долы – психолог-кеңесші клиентін жалықтырып алмай, анда-санда «шындықты, тек шындықты» айтуын талап теді. Кеңесші әр кезеңде қайталап сұрақ қою арқылы клиентін тексеріп отыруына болады.

1. б.Психолог-кеңесшінің клиентпен психологиялық кеңес кезінде толық қамтымағандығынан туатын қателік. Бұл қателік тәжірибеде жиі кездеседі. Өйткені клиент өз өміріндегі кейбір сәттерін ұмытып қалуы мүмкін. Ал психолог-кеңесші клиентті нені ұмытып қалғаны туралы білмей де қалады. Аталған қателікті де өмірден біржола болдырмай тастауға келмейді. Соған қарамастан психолог-кеңесші әңгімелесу кезінде мейлінше мұқият болған жөн.Мәселен, кеңесші клиенттен әр уақытта өміріндегі қалтырыс-бұлтарыстарды қалдырмай айтты ма, жоқ па, біліп отыруы керек.

1. в. Психолог-кеңесші клиенттен және клиент туралы барлық ақпараттарды алып болмай жатып, асығыс шешім шығарады.

Психолог-кеңесші де – қарапайым адам, оның да өзіне тән мінез-құлқы, ерекшелігі бар. Олардың арасында да шыдамсыздары, сенімсіздері, асығыс кездеседі. Мұндай қасиеті барлар қателікке көп ұрынады.

 Психолог-кеңесші әңгіме барысында өз қателігін клиенттің іс-әрекетінен байқауына болады. Егер клиент психолог ұсынған шешімге сенімсіздік танытса, онда кеңесші ақпаратқа толық қанықпағаны. Ал егер психолог-кеңесші өз шешімін шығарып қойғаннан кейін де клиент әңгімесін жалғастырып жатса, онда психолог-кеңесші асығыстық жасағаны. Онда ол өз шешімін қоя тұрып, клиентті тыңдауға көшу керек.

1. г. Қателіктің бұл түрі психолог-кеңесшінің клиенттен алған ақпараттарын дұрыс интерпритацияламауынан туындайды.

Мұндағы басты қателік – психолог-кеңесшінің тәжірибесіздігінен. Тәжірибесіз психолог-кеңесшілер әдетте кей жәйттарды дұрыс түсінбейді, ақпараттарға тиянақты болмайды, тіпті кейде естігендерін ұмытып қалуы мүмкін. Енді осы топқа кіретін қателіктердің бірнеше ерекшеліктері бар, соны қарастырып көрейік:

- Психолог-кеңесшінің жалпы теориялық дайындығының аздығы;

- Психолог-кеңесші клиентті өзінен төмен ұстап,сынап, мінеп отырады. Кейде оны өзі де байқамай қалады;

- Психолог-кеңесшінің клиентке тым көңілшектеніп кетуінен немесе керісінше тым қатал қарауынан туындайтын қателіктер.

Екінші бөлімдегі қателіктер мынадай топтарға бөлінеді:

2. а. Психолог-кеңесші клиентке қате ұсыныстар жасауынан туатын қателіктер. Бұндай қателікке ұрынудың себептер көп. Мысалы, психолог-кеңесшінің клиенттен алған ақпараттарын түкке тұрғысыз қылып, өзінше шешім қабылдауы осындай қтелікке ұрындырады.

Мұндай қателіктен құтылу үшін өз-өзімен біраз жұмыс істеуі керек. Әр уақытта басқа психолг-кеңесшілермен бірігіп жұмыс істеп, тәжірибе жинақтауы қажет. Сөйтіп жүріп, өз бетімен шешім қабылдап үйренеді.

2. б. Клиентке психолог-кеңесшінің бір жақты ұсыныс жасауы.

Бұл қателік мынадай себептерден туындайды:

- Психолог-кеңесшінің клиенттен алған ақпараттарының күшсіздігі;

- Клиенттің мәселесін шешуге асығыстық танысу салдарынан;

- Психолог-кеңесшінің тәжірибесінің аздығы, теориялық білімінің біржақтылығының салдарынан, клиенттің әңгімесін интерпритациялаудағы сауатсыздығы кесірінен.

2. в. Психолог-кеңесшінің ұсыныстары жалпы алғанда дұрыс, оның жұмысында мін жоқ. Бірақ клиент ол ұсыныстарды жүзеге асырмайды.

Мұндай қателік психолог-кеңесшінің клиент бойындағы ерекшеліктерге, жеке тұлға ретіндегі қасиеттеріне көңіл бөлмеу салдарынан болады немесе оның өмірінде мәселені шешуге кедергі болатын жағдайларды ескермейді. Содан келеді де клиент ұсынысты қабылдағанымен, жоғарыда айтылған  кедергілерді жеңе алмайды.

Мұндай қателікті жібермеу үшін, алдымен жүйелі ұсыныстар бермей тұрып, клиентті жеке тұлға ретінде танып алу керек.

Ал енді үшінші типтегі қателіктерді сөз етейік. Ол мынадай топтарға бөлінеді:

3. а. Клиент психолог-кеңесшінің ұсынысын дұрыс қабылдамай немесе дұрыс түснбеуі салдарынан туындайтын қателіктер бар.

Аталмыш қателіктің туу себебі, психолог-кеңесшінің клиент бойындағы ерекшеліктерге, оның интеллектуалдық деңгейін байқамауы, мәдениетінің деңгейін есепке алмауы деген сияқты салдарынан болады. Кеңесші клиентпен қоштасар алдында оның мән-жайды толық түсінгені-түсінбегені туралы біліп алуы керек.

Мұндай қателіктен арылу үшін, кеңесші клиентпен әңгіме үстінде әрбір кезеңде клиенттің не түсініп отырғанын аңғарып отыруы керек. Оны аңғару үшін қысқа да дәл қойылған сұрақтар қойып отырса жеткілікті.

3. б. Клиенттің теріс іс-әрекеті, психолог-кеңесшінің ұсыныстарын орындағысы келмеген ыңғай танытуы. Бұндай қателіктен қалай құтылуыға болады? Психолог-кеңесші клиентке ұсыныс жасай отырып, оның түр-әлпетінен ұсынысты қалай қабылдап отырғанын байқаған жоқ. Егер клиент аталмыш ұсынысты доғарып, оның клиентке неліктен ұнамай тұрғанын анықтауы керек. Соңында клиентке тиімді ұсыныс жасалады.

3. в. Клиент психолог-кеңесшінің ұсыныстарын дұрыс атқармай, клиент кеңесшінің істе дегенін істемеуінен болатын қателіктер. Мысалы, психолог клиентке өмірін өзгертуге кеңес берсе, клиент үйреншікті әдетін қалдырғысы келмейтін сыңай танытады. Сондықтан психолог-кеңесші клиентке ұсыныс жасағанда, оның ұсыныс туралы жеке пікірін біліп алуы керек.

Егер осы қателіктер психолог-кеңесшінің жұмысында жиі кездесеін болса, бұл текке психологтың беделін төмендетеді. Сондықтан аталған қателіктерді барынша жібермеуге тырысып, абай болған жөн.

Бекіту сұрақтары:

1. Психологиялық кеңесті ұйымдастыру барысына талдау жасаңыз?

2. Г.С. Абрамова бойынша психологиялық кеңес берудің негізгі кезеңдерін қарастырыңыз.

3. Альтернативтерді идентификациялаукезеңінің басты мәселесі қандай?

4. Психолог – кеңесшінің жұмыс уақытын жоспарлау барысы қалай бөлінеді?

5. Психолог- кеңесшінің басқа мамандармен өзара байланысының маңыздылығын талдаңыз.

6. Психолог- кеңесшіге қажет көмекші мамандар және олардың қызметіне талдау жасаңыз.

7. Кеңес беру барысындағы жалпы мәселелерге тоқталыңыз?

8. Психолог- кеңесші жүргізетін құжаттар.

9. Психолог- кеңесші тұлғасына тән қасиеттерді атаңыз?

10. Психологиялық кңес берудің техникасын тереңірек қарастырыңыз.

11. Кеңес беру барысындағы психолог- кеңесші әрекетін «+» - «-» тұрғысынан қарастырыңыз.

12. Клиент қойылған сұрақтарға жауап бере алмай, қиналған жағдайда психолог кеңесші қандай әдіс амалдарды қолдануы керек?

13. Клиентті кеңес беру бөлмесінде қарсы алу барысына тоқталыңыз?

14. Психолог-кеңесші клиенттің әңгімесін интерпритациялағанда қандай қағидаларға сүйену қажет?

15. Психолог-кеңесшіге қандай ережелерге бағынған дұрыс?

16. А.Пиз еңбегі негізінде психолог- кеңесші әрекетін қарастырыңыз?

17. Психологиялық кеңес кезінде жиі кездесетін қателіктерді қарастырыңыз.

[1]Мэй, Ролло Искусство психологического консультирования / Ролло Мэй. - М.: Институт общегуманитарных исследований, 2015. - 224 c

[2]Аллан Пиз (англ. AllanPease; 1952, Мельбурн, Австралия) — австралийский писатель, известен как «мистер язык тела», благодаря своей одноименной книге, которая была продана по всему миру многомиллионным тиражом

3.3. Клиент ерекшеліктері

Дәріс мақсаты:  психолог- кеңесшінің кеңес беру барысында клиент ерекшеліктерін анықтау дағдыларын қалыптастыру.

Дәріс жоспары:

1. Клиент бағдарлары мен кеңес беруді жүргізу.

2. Клиент мәселелері, оны кеңес беру барысында анықтау, ескеру.

3. Клиент типтері және соған қатысты психолог-кеңесші әрекеттері.

1. Клиент бағдарларымен кеңес беруді жүргізу. Психологиялық кеңес беру негіздерін түсінуде клиенттердің әлеуметтік- психологиялық ерекшеліктерін білу қажет болады. Психологиялық көмекті қажет еткен клиенттердің және басындағы күрделі мәселелер шешімін анықтау клиенттердің әлеуметтік- демографиялық жағдайларына және тұлғалық сапаларына байланысты.

Нақтылап айтқанда, консультациялық әсер тиімді болу үшін клиенттердің жеке басының реалды координаталары психолог назарынан тыс қалмауы керек (Столин А.А., Бодалев В.В.,[11]; Меновщиков В.Ю., [12].; Обозов Н.Н.,[13].).

В.Ю.Меновщиков клиенттердің жыныстық айырмашылықтары, жас шамасы, білімі, әлеуметтік жағдай және т.б. әлеуметтік- демографиялық сипаттамалар ретінде кеңес беру барысы мен нәтижесіне ықпалын тигізеді деп санайды.

Психологиялық кеңеске ер адамдардан бұрын әйел адамдардың көбірек жүгінетіні тағайындалған. Сонымен қатар, кеңес беруші ер адамдардың көп жағдайда психологиялық көмекті қажет ететін мәселелері олардың іс-әрекет саласына қатысты болатынын ескеруі қажет.Ал, әйгілі адамдардың көпшілігі отбасылық,тұлғааралық қатынастарға байланысты психолог-кеңесші қабылдауына келетіні тағайындалған(Обозов,2000)[1].

Көмек қажет еткен клиенттің дене бітімінің типтері бойынша да жеке-дара ерекшеліктерін диагностикалауға,клиенттің қиыншылықтарын болжауға болады.Н.Н.Обозов дене бітісі астеникалық типтегі клиенттердің қоғамдық  және тұлғааралық қатынастарда қиыншылықтары болатынын сипаттайды. Ал,дене бітімі пикниктік типтегілер жеке басына,жеке өміріне қатысты мәселелерді көп көтеретін көрінеді.Дене бітімі атлеттік типтегілер қарым-қатынасты тиімді жасай алмай,қақтығыстарға жиі ұрынады екен(2000).

Осылайша, клиенттің жынысы, жасы, дене бітімі және т.б. жеке бастық реалды координаталары ескеріліп, кеңс берудегі сұхбаттың оптималды тактикасы таңдалып алынады.Клиенттердің жеке тұлғалық ерекшеліктерінің бірі- олардың бағдарларынпсихологтің білуі және түсінуі психологиялық  кеңестің нәтижелі болуын қамтамасыз етеді (Меновщиков,2000)[2].

Тәжірибелік жантануда психологиялық көмекті қажет ететін клиенттердің негізгі үш бағдары белгілі.

а) Іскерлік бағдар екі түрге бөлінеді:

1) адекватты бағдар - клиент өз мәселесінің шешілуін бар ниетімен қалайды (“Сіз барлық мүмкіншіліктерді берсеңіз-'' және ‘Менің өзім сіз не айтсаңыз да орындауға даярмын”);

2) адекватты емес бағдар - клиент кеңес беру барысының кәсіби мүмкіндіктерін асыра бағалайды (“Маған тек сіз ғана көмек бере алатыныңызға мен сенімдімін-”,“Сіз бәрін өзгертесіз-”).

ә) Ренттік  бағдар да екі түрге бөлінеді:

1) “сүйкімді рантье” – клиент мәселенің шешілуіне  бар жауапкершілікті толығымен кеңес берушіге жүктеуге өзінің ашып айтқан ішкі жан – дүниесі, жеткізген қасіреті, сүйкімді, тартымды болып көрінуі және кеңес берушіге сенім артуы негіз болады деп санайды (“Сонымен, сіз барлығын естіп- білдіңіз, енді не істеу керектігін маған айтсаңыз”);

2) “талап етуші рантье”- клиент кеңеске келген үшін –ақ кеңес берушіге мәселенің дұрыс шешілуін міндеттеп қояды (“Сонымен, сіз барлығын естіп- білдіңіз, ендігісі сіздің міндетіңіз- сол үшін сізге ақы төленеді”).

б) Ойынға бағдар. Бұл жағдайда клиент кеңесшімен қандайда бір мағынада қарым- қатынас жасау үшін ғана келгендей болады. Мысалы, клиент психологиядан  мағлұматы жеткілікті екенін байқатып, кеңес берушіні тексеру ниетімен сұхбаттасуға келген рай танытады. (“Көрелік, қандай маман екеніңізді”).Осындай ниеттегі клиенттер психологке небір сұрақтарды бірінен соң бірін құлшына үстемелетіп, өздерін емтихан алушыдай ұстайды.

2. Клиент мәселелері, оны кеңес беру барысында анықтау, ескеру.Басқа бір жағдайларда клиент өзінің жеке басындағы мәселелерді күшейтіп, реалды жоқ болса да, күдер үзетіндей жағдайларды ойлап, құрастырады (“Бұл мәселені шешу мүмкін емес екеніне Сіз де келісерсіз....”).Егер кеңес беруші аталған мәселенің бір шешімін ұсынса, клиент сол сәтте –ақ бұрын бермеген жаңа мәліметтерді келтіріп, шешімді жоққа шығарады да, “Ойластырмай, бірден сондай шалағай шешімді қалай айтуға болады?”- деп, кінәлап та қоюы мүмкін. Ал, кеңес беруші мәселені шешу мүмкін емес екендігін айтса, клиент соны күткендей- ақ, мәселенің шешімдерін өзі береді: “Көрдіңіз бе, біз де өмірді біледі екенбіз”( Реньш, М. А., 2004) [14].Сонымен, психологиялық кеңес беру барысында кейбір клиенттер психологты манипуляциялауға, яғни,қандай- да бір мақсатты көздей отырып, маманды пайдаланып қалуға бейімділік танытады.Мысалы, ондай мақсаттарға клиенттің өз бағасын арттырып, мәнділігін көрсету немесе, керісінше, өзінің тағыда құрбаны болғандығын бекіту жатады.

Белгілі американ психологы Эверетт Шостром өзінің Анти- Карнеги, немесе адам- манипулятор атты еңбегінде осындай клиенттердің сегіз типін сипаттайды. Психолог компетенттілігі манипуляторларды деркезінде аңғара алып, манипулятивті позицияны конструктивті өзара әрекеттестік позициясына өзгертуден көрінеді. Сонымен Э.Шостром бойынша манипулятивті типтерді келтірелік[3].

1. Диктатор.Ол өз шамасын тым жоғары бағалайды. Бұл тип доминантты,бұйрық бергіш, аффримациялар, ғұламалардың пікірлеріненүзінді келтіріп отырады. Өз құрбанын билеп, жетекке алады. Диктатор түрлері: «Ақылшы», «Басшы», «Босс», «Тәңір».

2. Шүберек. Диктатор құрбаны және оған қарама-қарсы тип. Ол өз сезімталдығын аса жоғары бағалайды. Бұл типке ұмытшақтық, енжар түрде үнсіздік сақтау,тыңдай алмау сипаттары тән. Шүберектің түрлері: «Күмәншіл», «Топас», «Хамелеон», «Конформист», «Ұялшақ», «Шегіншек».

3. Калькулятор.Ол бәрінбақылау қажеттігін алға қояды. Бұл тип алдамшы, асыра сілтеуші,айлакер, ешкімге сенбейді. Калькулятор түрлері: «Іскер», «Аферист», «Покер ойнаушы», «Жарнама жасаушы», «Шантажист».

4. Жабысқақ. Калькуляторға полярлы тип.Барынша өзінің тәуелді екенін көрсетіп отырады. Ол қамқорлыққа аса зәрулік танытады.Ептеп басқаларға өз шаруасын тындыртып отырады. Жабысқақ түрлері: «Паразит», «Мәңгі бала», «Ипохондрик», «Шарасыз», «Зарылдақ», «Иждивенец», «Тағдырым солай болды, сондықтан-« девизімен өмір сүретін Адам.

5. Бұзақы. Ол өзінің агресивтілігін, қаталдығын, суықтығын аса жоғары қояды. Қоқан-лоқы танытып, қорқытып жетекшілік етеді.Бұзақы түрлері: «Қорлаушы», «Жақтырмаушы», «Гангстер», «Қорқытушы», «Бұзақының әйелдерге тән варианты- Ұрысқақ» («Ара темір»).

6. Нағыз азамат. Өзінің қамқорлығын, махаббатын, зейінділігін баса көрсетеді. Аса мейірімділік танытады. «Бұзақыдан» да бұл типке қарсы шығу аса күрделі. Нағыз азаматпен күресу мүмкін емес. Қандай қақтығыста болмасын Нағыз азаматтан тіпті «Бұзақының» өзі жеңіліп қалады. Нағыз азамат түрлері: «Бап тапқыш», «Жақсылық жасаушы», «Моралист», «Мекеме Адамы».

7. Сот. Сыншылдығын көрсетіп отырады. Ол ешкімге сенбейді, кіналағыш, кешірімсіз. Сот түрлері: «кінә Жинаушы», «ұятқа Қалдырушы», «Бағалаушы», «кек Алушы», «кінәні Мойындатушы».

8. Қорғаушы. Сотқа қарама- қарсы тип. Ол өз тарапынан болатын қолдауды баса көрсетеді. Адамдардың қателіктеріне мән бермейді, оларды бұзады және өзбетінше дербес әрекет жасауға мүмкіндік бермеді. Өз жағдайын жасағаннан көрі басқалардың жайымен жүреді. Қорғаушы түрлері: «балапандары бар тауық», «жұбатушы», «қамқоршы», «жәрдемші», «өзін - өзі ұмытушы», «азапқа түсуші».

Клиенттің адекватты іскерлік бағдары ғана психологиялық кеңестің нәтижелілігін қамтамасыз етеді. Басқа бағдарлар орын алғанда кеңес беруші екі аспектіде жұмыс жүргізуіне тура келеді:кеңес беруші бағдарларды өзгерту жұмыстарын жасайды (бағдардың адекватты іскерлік түрінен басқаларында); кеңес беруші  клиенттің мәселелерін шешуге көмек береді.Рентті бағдар мен ойынға бағдар тым тұрақты, ригидті болған жағдайда клиентке психологиялық кеңес емес, психотерапия қажет екенін көрсетеді.

Қалайда болғанда да, адамның психологтен көмек қажет етуіне қандайда бір жан қиналысы, қасіреті түрткі болады. Клиент физикалық және психикалық денсаулығына тікелей қатысы жоқ мазасыздық пайда болды, бір мәселелерді шеше алмағанда  консультант қабылдауына келеді.

Психологтың  көмегін қажет ететін клиенттердің әлдеқайда типтік мәселелерін қарастырайық.

Мәселелердің бірінші типі – “дұрыс-дұрыс емес”, “жақсы- жаман” шкалалары бойынша әлеуметтік немесе адамгершіліктік жағынан бағалауды, құптауды қажетсіну. Клиенттің осы ниеті “Мен қалыпты, дені дұрыс адаммын ба, тексерсеңіз?..”, ”Баланың тыңдамағаны жаман ғой, бала бір айтқаннан тіл алуы керек”, “Оны үнемі мақтай берген дұрыс емес қой, одан “ мен жақсы екенмін”,- деп мардамсып кетсе, несі жақсы-“ деген сияқты айтқандарынан белгілі болады.

Бұл жағдайда клиенттің бағалауларын психологиялық консультация процесінде өзгерту арқылы оның өзін- өзі тануға мүмкіндік берген пайдалы.

Мәселелердің екінші типі- “Не істеу керек?”, “Қалай болар екен?”- деген сияқты сұрақтардан шығады. Психолог- кеңесші клиент үшін шешім қабылдап, мәселені шешудің бар жауапкершілігін өз мойнына алмауы қажет. Кеңес беруші клиент мәселесінің психологиялық мәнін түсіндіруге, осының негізінде клиенттің өздігінен шешім қабылдауына көмектеседі.

Мәселелердің үшінші типі-қандай да бір фактілердің, қылықтардың, әрекеттердің, күйзелістердің мағанасына қатысты сұрақтардан тұрады.Бұл жағдайда “Қалай түсінуге болады?”, “Бұл не болғаны?”-деген сияқты сұрақтар психологке көп қойылады.Мәселелердің бұл типі  кеңес берудегі шешім табатын оптималды психологиялық міндеттер болып табылады.В.Н.Карандашев кеңес беру  тәжірбиесінде осындай мәселелер типін алға қоятын клиенттердің тым аз кездесетінін ескертеді(2000) [15].Ал, жоғарыда келтірілген екі типтер психологиялық кеңес беруде жиі орын алатын көрінеді.Бұл жағдайда психолог-кеңесші клиенттердің мәселелерін психологиялық міндетке айналдыруға, яғни, үшінші типке келтіруге көмектесуі қажет.

Психологтың көмегін қажет ететін клиенттердің өздерінің де шартты түрде бөлінген төрт типі бар:

1. Өз-өзіне сенімсіз клиент. Бұл типтегі клиенттер мәселені шешу жауапкершілігін өзінен психолог-кеңесшіге жүкту мақсатымен маман қабылдауына келуі мүмкін.Сондықтан клиенттердің аталмыш ерекшіліктерін ескеріп, кеңес беруші мәселеге қатысты шешім қабылдауда клиенттің өз- өзіне сенімді болуына жағдай  жасайды.

2. Өз-өзіне сенімді клиент. Мұндай клиенттер өз мәселелеріне қатысты шешімді дербес қабылдай алғанымен, маман тарапынан ақыл қосуды, одан нақты  құптаулар мен ақпараттарды қажет етеді.Бұл жағдайда консультант жетекші ролінде болғаны абзал.

3. Білгіш және көмектің қандайына болсын күмән келтіргіш клиент.Бұл  типтегі клиенттер өздерін өзбетінше”емдеп”,барлық жағдайда өз іс -әрекеттерін, қылықтарын дұрыс санап, ешбір маманға сене қоймайды.Кеңес беруші мұндай клиенттердің  бар мәселесі мінез-құлқындағы кереғарлықпен байланысты болатындығын ескеруі керек.

4. Тыңдаушыға зәру болған клиент. Психологке кейбір клиенттер тек қана ішкі сырымен, сезімімен бөлісуге келеді.Олар нақты психологиялық көмекте емес, тыңдаушы адамдарды қажет еткен клиенттер болса да, кеңес беруші оларды ыждаһатпен, зейін қоя тыңдап, түсіністік  танытуы қажет.

Осылайша, психолог-кеңес беруші сияқты, клиенттердің де бірнеше типі болады, олар психологиялық көмекті қажет етудің әр түрлі мотивтерімен сипатталады.

Бекіту сұрақтары

1. Психологиялық кеңес беру негіздерін түсінуде клиенттердің әлеуметтік- психологиялық ерекшеліктерін білу қаншалықты маңызды?

2. Кеңес беру барысы болу үшін клиенттердің жеке басының шынай бейнесін ашу маңызды екендігін қандай психологтар қарастырды?

3. Н.Н.Обозов бойынша клиенттің дене бітісінің типтері арқылы жеке-дара ерекшеліктерін ескере отырып кеңес беру жолдарын айтыңыз?

4. Клиенттердің жеке тұлғалық ерекшеліктерін атаңыз?

5. Э.Шостром бойынша манипулятивті типтерді талдаңыз.

6. Психологтың көмегін қажет ететін клиенттер барысына тоқталыңыз?

[1]Обозов Н.Н. Совместимость и срабатываемость людей. Спб: Облик, 2000

[2]Меновщиков В.Ю. Введение в психологическое консультирование. 2-е изд. стереотипное. М.: Смысл, 2000. — 109 с.

[3]  Шостром Э. Человек-манипулятор. Внутреннее путешествие от манипуляции к актуализации // пер. В. Данченко. URL: http://psylib.ukrweb.net/books/shost01/txt02.htm .

3.4. Кеңес беру үрдісіндегі әдістер мен құралдар

Дәріс мақсаты:  Кеңес беру құрылымымен таныстыру, әдістері мен құралдарын меңгерту.

Дәріс жоспары:

1. Кеңес беру құрылымы

2. Кеңес беру барысындағы әдістер мен құралдар

 

1. Кеңес беру құрылымы.Кеңес берушінің кәсіби әсер ету мүмкіндіктері әлдеқайда кең де әр түрлі. Ең бастысы кеңес беру құрылымы негізінде жұмыс алгортимін құру болып табылады. Алайда, олардың арасында ең негізгісі- клиентпен тікелей контакт - сұхбат жасау болып табылады.Сұхбаттың мұндай типі  кәдімгі әңгімелесуден мүлде басқаша болады.Кәсіби деңгейде психологиялық  әсерге  бағытталған сұхбаттасу дағдыларын меңгеру өнермен салыстырылады( Р.Мэй,2015) [16].

Кеңес беру барысының сұхбаттың құрлымы аса күрделі болады.Ол тиімді нәтиже алу мақсатымен психологтің қолданылатын әр түрлі тәсілдері мен техникаларынан жинақталады.Солардың ішінде сұхбатты жүргізу техникалары- клиент пікірін қолдау, клиенттің ашылып, баяндауына стимул жасау, психологтің ойындағысын қысқаша, нақтылап, түсінікті жеткізе алуы,- басты роль атқарады. Аталмыш техникаларды  дұрыс қолданған жағдайда психологиялық әсердің тиімділігін қамтамасыз етуге, психолог пен клиенттің арасындағы  контактіні жетілдіруге мүмкіндік болады.

Кеңес беру барысында кенеттен көрініс беретін, ерекше бір міндеттерді, мәселелерді шешуде қолдануға болатын әдістер мен техникалардың ролі аса зор. Оларға клиент позициясын өзгертуге және коррекциялауға бағытталған әр түрлі сұрақтар, клиенттің нені және қалай істеу керектігі аңық көрсетілетін үй тапсырмалары клиенттің қандай-да бір шешім қабылдауына мүмкіндік беретін дискуссиялар және т.б. жатады. Көп жағдайда бұл техникалар кеңес беру құрылымының бірі сұхбатпен тығыз байланысты. Кеңес берушінің небір әдістер мен техникаларды меңгеруі, оның идеяларының, пікірлерінің толассыздығы- психологтің тәжірибесіне, әр түрлі теориялық жұмыстармен таныс болуына және әріптестерімен кәсіби, іскерлік қарым- қатынас жасауына байланысты.

Кеңес беру барысындағы сұхбаттың барысын өзгертуге немесе тереңдетуге арнайы қолданылатын тапсырмалар мен жаттығулар кеңес берудегі  әдістер мен техникалардың дербес бір тобы ретінде қарастырылады. Олардың қатарына гештальт- терапия аясында пайда болған “бос орындық”, отбасылық терапияда пайдаланылатын “келісім жасау” сияқты техникалар жатады. Бұл әдістерді қолдану кеңес берушінің теориялық бағдарына, клиент мәселелерінің сипатына байланысты болады. Осындай техникалармен таныстығы, қолдана алуы психолог-кеңесшініңшеберлігінің критерийі болып, маманның кәсіби компоненттілігін көрсетеді. Әр түрлі әдіс- тәсілдер, құралдар сұхбатты құнды, әлдеқайда сапалы етеді.

Келесі бір құрылым - кеңес берушінің ықпал ету құралдары.Кеңес берушіде кәсіби ықпал мүмкіндіктері өте кең және алуан түрлі. Бірақ олардың ішіндегі негізгісі, талассыз, клиетпен жүргізілетін вербальдық қатынас, дәлірек айтқанда - кеңес беру әңгімесі болып табылады. Әңгіменің мұндай түрін кәсіби деңгейде меңгеруді нағыз өнер деп айтуға болады.

Кеңес берудегі негізгі құрылымдардың бірі -  клиентпен әңгімелесу. Кеңес беру тәсілдерінің ішінде ерекше тобын құратындары — клиентпен әңгімелесу. Әңгімелесу жоғарыда айтылған ұстанымдарға сай жүргізілуі керек. Тілдесу арқылы жүргізілетін қатынас барысында клиент өзінің басқалардан кем еместігіне көзі жетіп, өзінің басқаларша құнды тұлға екенін түсінеді. Әңгімелесуді бастағанда клиенттің шағымын мұқият тындап, оның көптеген ойларын мақұлдап, қажетті кезде оны мақтап, қолдап отыруды орынды пайдалану қажет. Сонда шағымданушы өзін түсініп тыңдайтын адам бар екеніне көзі жетіп, көптеген ешкімге айта алмай жүрген сырларын шертеді. Осы қызығушылықпен тындаудың өзі, мәселенің негізіне психологтың шын көңілімен түсінгісі келгенінің өзі кеңес алушыны біраз жеңілдетіп тастайды. Әңгімелесу барысында қиындықтар себептерін диагностикалау тәсілдері орын алады. Олардың ішінде клиенттің көзқарасын және өмірлік ұстанымын өзгертуге бағытталған алуан түрлі сұрактар, сауалнама элементтері кеңінен пайдаланылады.

Кәсіби әңгіме барысында психолог тиісті мәліметті алып, кеңес беруде тиімділікке жету мақсатымен қолданатын тәсілдері мен техникасы алуан түрлі амалдан тұратын күрделі кұрылым болып табылады. Олардың ішінде психолог сөзінің нақтылығы мен анықтылығы, шағымданушының мұңын айтуға ұмтылдыру, клиент пікірін қорыту секілді кеңес беру әңгімесін жүргізу техникасы кеңінен пайдаланылады.

Арнайы тапсырма беру әдіс-тәсілдері құрылымы. Клиенттің психологиялық жағдайын өзгертуге немесе тереңдетуге арналған арнайы тапсырмалар және жаттығулар ретінде пайдаланылатын әдістемелер мен арнайы жасалған техникалар үлкен орын алады. Оларға, мысалы, гешталът-терапия шеңберінде жасалған "бос орындық техникасы", отбасылық терапия шеңберінде жасалған "келісімдер жасау", т.с.с, әдістемелер жатады. Сонымен қатар клиенттің нені және қалай жасауы керектігін қысқаша қағаз бетіне түсіруді талап ететін үй тапсырмалары, клиентпен қосыла отырып бір шешім қабылдауға бағытталған пікірталастар және т.б. түрлері бар. Көбінесе бұл тәсілдер әңгімелесу процесімен тығыз байланысты, тікелей солардан шығады да, клиент үшін ол ерекше сезім тудыратын мәселе болады. Бұл тәсілдерді қолдану көбіне кеңес берушінің теориялық бағдарымен, сонымен қатар психологиялық көмек сұраған адамның мәселесін ың сипатымен анықталады.

Әдіс-тәсілдердің мұндай түрін меңгергендігі маманның тәжірибесінің қалыптасқандығын және оның кеңес беру бойынша теориялық еңбектермен таныстығын, бұл жұмыстардың ерекшеліктерін толық, түсінгенін, сондай-ак әріптестерімен кәсіби қарым-қатынас жасап, олардың тәжірибесін үйреніп жүргенін көрсетеді. Сондықтан мұндай техникалардың кең тізбегімен таныстығы кеңес беруші психологтың кәсіби шеберлігінің, оның кәсіби жинақтылығының шарты болып табылады. Олар кеңес беру әңгімесін мағыналы жағынан тереңдетіп, оны эмоционалды жағынан үйлесімді етеді. Бұл техникаларды дұрыс пайдалану психологиялық ықпалдың тиімділігін, клиент пен кеңес берушінің байланысын қалыптастырудың және дамытудың мүмкіндіктерін кеңейтеді және ұтымдылығын қамтамасыз етеді.

Кеңес берудегі тілсіз жүргізілетін байланыс құрылымы. Кеңес берушінің ықпал етуінің вербальдық құралдарынан басқа вербальдық емес кұралдарының да көптеген түрлері бар. Бұл құралдарды пайдалану көбінесе қандай да бір нақты мақсатқа жету үшін қызмет көрсетіп, клиентпен кеңес беруші арақатынасының тез қалыптасуын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, бұл тәсілдер психологқа деген сенімді арттырады және клиенттің қауіпсіздігіне кепілдік береді.

2. Кеңес беру үрдісміндегі әдістер мен құралдар.

Психологиялық ықпалдың табысты болуының негізгі шарты — әңгімені ұйымдастыру барысында келесі тілсіз жүргізілетін байланыс түрлерін тиімді пайдалану болып табылады[1]:

а) психологтың көзқарасы — сөйлесу барысында клиенттің көзіне қарап, айтқан сөздерінің мағынасына түсініп отырғанын білдіру;

б) отырысы — отырғанда клиентке қарама-қарсы емес, кішкене бір-біріне бұрыштап отырғаны әңгімелесуге ыңғайлы жағдай туғызады;

в) бет көрінісі — психологтың бет-әлпетінде тілектестік, мейірімділік, түсінушілік байқалғаны дұрыс, ол психотерапевтикалық әдістердің бірі болып табылады;

г) дене қалпы — психологтың отырысы емін-еркін, дене қалпы ашык, клиенттен жабық емес болуы керек. Қол қусырылған, қолы тыныш таппаған адам клиентке теріс әсерін тигізеді, сондықтан психологтың дене қалпы клиентке психологиялық ыңғайлы жағдай туғызатындай болуы керек;

д) дауыстың ырғағы, күші — психолог дауысы жұмсақ, тілектестік белгісі анық сезілетін, кей кезде сыбырласып сөйлескеннің үлкен әсері бар;

е)  паузаларды пайдалану - психолог кейде үндеместен отырып клиентке өз ойын, тағылымын толық айтуға мүмкіндік беруі керек.

Осы талаптарға сай ұйымдастырылған психологиялық кеңес беру өз функциясын толық орындайды.

Кеңес беруші вербалды құралдармен қатар, көзбен контакт, дауыс сипаттамалары, поза сияқты вербалды емес коммуникация құралдарын да барынша пайдалана алуы керек. Бұл құралдар көп жағдайда қандай- да бір нақты мақсатқа жету үшін қолданылмайды, олар клиентті қиналыстан шығарып, қолайлы, комфортты жағдайды, кеңесші мен клиент арасындағы контактіні қамтамасыз етеді.

Психологиялық әсердің нәтижелі болуының басты шарты – кеңес барысындағы сұхбатты дұрыс ұйымдастыру.

 

Бекіту сұрақтары:

1. Кеңс берудегі сұхбаттың барысын өзгертуге немесе тереңдетуге арнайы қолданылатын тапсырмалар мен жаттығулардың маңыздылығын атаңыз?

2. Кеңес берушінің ықпал ету құралдары?

3. Тілсіз жүргізілетін байланыс түрлерін атаңыз?

4. Арнайы тапсырма беру әдіс-тәсілдеріне не жатады?

[1] Горностай П. П., Васьковская С. В. Теория и практика психологического консультирования: Проблемный подход. – Киев: Наукова думка, 1995. – 128 с.

3.5. Кеңес беру үрдісіндегі сұхбат, клиентпен тіл табысу сатысы

Дәріс мақсаты:  студенттердің кеңес беру үрдісіндегі сұхбат, сұхбаттың клиентпен тіл табысу сатысы дағдыларын қалыптастыру.

Дәріс жоспары:

1. Кеңес беру үрдісіндегі сұхбатты  жүргізуге қойылатын талаптар

2. Кеңес беру үрдісіндегі сұхбаттың топтары

1. Кеңес беру үрдісіндегі сұхбатты  жүргізуге қойылатын талаптар.

Кеңес беруші мен клиент арасындағы сұхбат әңгіме кездейсоқ емес, нақты бір ережелерге қатысты ұйымдастырылатын, мақсат- бағдарлы процес болып табылады. Кеңес беру үрдісіндегі сұхбат негізіне вербалды коммуникация алынады. Сонда кеңес беру үрдісіндегі сұхбат ауызша  сұрақ-жауап  арқылы әлуметтік-психологиялық мәлімет алуды қамтамасыз етеді.

Психологиялық әдіс ретінде қолданылатын сұхбаттасуда партнерлар позициясының ассиметриялығы, яғни, психологтың сұрақ қоюшы, ал клиенттің жауап беруші ролі кеңес беру үрдісіндегі сұхбаттың тұрмыстық жағдайда әңгімелесуден айырмашылығы болып  табылады.Партнерлар позициясында теңдіктің болмауы, оны психологтың әдейілеп көрсетуі клиенттің кеңес беру үрдісіндегісұхбатта толық ашылмай, сенімсіздік танытып, психологиялық әсердің нәтижесіз қалуына соқтырады. Бұл жағдайда кеңес берушінің мына тәсілді қолдануы пайдалы болуы мүмкін: клиентке сұхбаттың соңынан психологке кез- келген сұрақ қоюына, оған маман ретінде міндетті түрде жауап беретіндігі бастапқы кезде- ақ ескертіледі.

Кеңес беру үрдісіндегі сұхбаттың нақты бір жоспармен жүргізілуі оның ең негізгі ерекшелігі болады. Сұхбаттың жүргізілуінде стандарттық дәреже әр түрлі сақталады. Кеңес беру үрдісіндегі сұхбаттың  бір түрі нақты бір бағдарламаға негізделген, сауалнама типтес стандартты формамен ұйымдастырылады. Ал екінші түрдегі кеңес беру үрдісіндегі сұхбат нақты стратегия мен еркін тактикаға негізделген, еркін формада жүргізіледі.

Стандартты кеңес беру үрдісіндегі сұхбат топтық жұмыс ретінде аз уақыт ішінде мол мәлімет алу керек болғанда қолданылады. Бұл жағдайда психолог әрбір адамға алдын- ала құрастырылған сұрақтар тізімін ұсынады. Стандартты сұхбат арқылы салыстыруға қолайлы мәліметтер жинақтауға, алынған ақпараттарды сандық сипаттауға болады. Сонымен, қатар қатаң реттелген сұхбат психологтен аса жоғары квалификацияны,мол тәжірибені қажет етпейді. Сондықтан сұхбаттың бұл формасын ұйымдастру кеңес беру іс-әрекетін жаңадан бастаған мамандар үшін тиімді болады. Алайда стандартты сұхбаттың кемшіліктері де баршылық. Атап айтқанда, стандартты сұхбат эмоциялық контакт жасауға, кеңес берушінің клиенттердің реакцияларын тікелей ескеруіне мүмкіндік бермейді. Клиенттің ішкі жан- дүниесін толық аңғаруға, оның қиыншылықтарын барынша түсінуге жағдай жасайтын жеке- дара кеңес жүргізу керек болғанда сұхбаттың бұл формасы тиімсіз болады.

Еркін тактикаға негізделген кеңес беру үрдісіндегі сұхбат әңгімелесудің табиғи жағдайын ұстануға мүмкіндік береді. Соның нәтижесінде кеңес беруші клиентпен контакт жасауы жеңілдейді. Бұл жағдайда кеңес беруші сұхбат барысындағы өзгерістерді аңғарып, әрбір қойылатын сұрақты алдыңғы сұрақ жауабын ескере отырып қоюына, яғни кеңес беру жағдайын жеке- дара етіп алуына болады. Еркін сұхбат кеңс берушіден  аса жоғары шеберлікті, небір жағдайды жылдам бағдарлай алатын байқампаздық пен біліктілікті, әңгіме барысын өрбіте алатын, қарым- қатынаста үйірсектік көрсететін қабілеттілікті талап етеді.

Көп жағдайда кеңес беру үрдісіндегісұхбат барысында инициатива мен белсенділік психолог тарапынан аса жоғары болады. Бұл басқарылатынкеңес берудегі сұхбат деп аталады. Сонымен қатар басқарылмайтын кеңес берудегі сұхбат та қолдануға тиімді. Бұл жағдайда инициатива мен белсенділік клиентке ауысады да, сұхбат клиенттің ішкі жан- дүниесінің қиналыстарын баяндап, оны жасырмай, “толық ақтарумен” сипатталады. Дегенмен мұнда психолог енжар қалмайды. Ол клиентті барынша түсініп, қабылдауға даярлығын көрсететіндей, белсенді тыңдаушы позициясында болады.

Кеңес беру үрдісіндегі сұхбат кезінде клиенттің ашық, белсенді түрде жауап беріп, ойын қысылмай  жеткізуі үшін психолог аса тапқырлық  пен әдіскерлік танытуы керек. Сол үшін кеңес беруші арсеналында әрқашан таза парақ қағаздар, түсті қарындаштар, балалардың айшықты, әр түрлі ойыншықтары (клиент ерте келген жағдайда әңгімеге кедергі келтірмеу мақсатында)т.с.с. клиентті “сөйлеттіретін” заттар болуы керек. Бұлар кеңес беру үрдісіндегі сұхбатта қосалқы құрал ретінде қолданылады.

Кеңес беру үрдісіндегі сұхбат барысына психологтің сөйлеу ерекшелігі зор әсер етеді. Ғылыми терминдермен “қанықтырылған” психологтің әдеби- ғылыми тілі клиент үшін түсініксіз болып, әңгімелесуге кедергі жасауы әбден мүмкін.  Психолог-кеңесші клиентпен тұрмыста, күнделікті жағдайда қолданылатын сөздік қор негізінде мәдениетті қарым- қатынас жасауы керек. Психолог-кеңесші сұхбат барысында психолог клиенттің жас ерекшелігін, жынысын, әлеуметтік- демографиялық жағдайын қатаң ескертуі қажет. Кеңес беруші  жергілікті диалектімен таныс болып, қажет болғанда оны орнымен қолдана алған да жөн. Сонымен қатар клиентпен контакт жасап, оның психологиялық көмекке сенімін арттырудың бір жағдайы клиентке қарата айту формасын дұрыс таңдау болады. Клиенттің өзін таныстыруы бойынша кеңес беруші оны атауы қажет. Клиенттің жас шамасы кеңес берушіден артықтығы, жас ерекшелік бойынша дистанциялық жағдай байқалып тұратын және мұндай клиенттердің кейбіреулері өздерін таныстырған кезде тек есімдерін ғана атап, танысатын кездер болады.

Ал  Й. Шванцара (1978) [1]ұстанымы бойынша кеңес алуға келген клиентті тек есімімен атаған жағдайларда, психологтің ересек клиентпен контакт жасауы күрделі болатын көрінеді. Мұны қазақтардың қарым – қатынас жасауындағы ерекше ұлттық құндылықтардың, стандарттардың маңыздылығымен түсіндіреміз.

Кеңес беру үрдісіндегі сұхбат барысында орнымен, дұрыс қойылатын сұрақтардың маңызы аса зор. Түсінікті, дәл сәтінде қойылатын сұрақтар арқылы кеңесші клиенттен аса қажетті мәліметтерді ғана алмайды. Сонымен қатар кеңесшінің адекватты сұрақтары клиент үшін өзіндік дамытушы функцияны да атқарады: клиент өз күйзелістерін саналы аңғарып,  субьективті күй – жағдайын вербалды жеткізу мүмкіндіктеріне ие болады.

2.Кеңес беру үрдісіндегі сұхбаттың топтары.

Қойылатын сұрақтар кеңес беру үрдісіндегі сұхбаттың негізгі элементі болып табылады. Әлбетте сұхбат кезінде қойылатын сұрақтар үш топқа бөлінеді:

- клиент мәселесіне қатысты болатын, оның тура жауап беруіне бағытталған тікелей сұрақтар (мысалы, «Сіздің өз  сырыңызды жасырмай  айтатын  жақын-жанашар адамдарыңыз бар ма?»);

- қажетті ақпаратты тікелей емес жолмен алуға болатын жанама сұрақтар (мысалы, «Сіз  жақын-жанашар адамыңызды әрекеттермен  қуанта аласыз?»);

- клиенттің қандайда бір басқа адаммен немесе топпен идентификациясын ескеретін және өзі жайлы мәліметтерді жауап беру арқылы тосыннан қоятын астарлы,проекциялық сұрақтар (мысалы,»Адамның өз сырын жақын- жанашар адамдарына жасырмай айтуы керек пе екен?»). Проекциялық сұрақтарға берілетін жауапты  қосымша сұрақтар арқылы кеңейтіп, толықтырып алуға болады.Мысалы,алдыңдағы сұрақтан кейін клиентке қосымша «Ал, Сіз қалай істер едіңіз?» деген сұрақ берліуі мүмкін.

Жанама және проекциялық сұрақтар клиенттің мәселеге қатысты іс-әрекетіндегі ниет-тілектері мен түрткілерді (мотивтерді), әлеуметтік статусын, әлеуметтік нормаларды құптауын т.с.с. оның жасыруға тырысатын жағдайлары мен сипаттарын аңғарып, білу мақсатымен қойылады.

Кеңес беру үрдісіндегі сұхбат барысында маңызды мәліметтерді тіркеу қажеттігі болады. Әңгімелесу барысын тіркеп отыруда да өзіндік ерекшеліктер бар. Әдетте психологтар  бүкіл әңгіме барысын хаттамалап, я болмаса, аудио-  немесе видеотаспаға (ашық та, жасырын да) түсіріп алып, артынан талдау жасаудың жеңіл болатындығына қызығады.Кәсіби этика мен құпиялылық қатаң сақталғанның өзінде, бұл жағдай қазақ  клиенттерімен психологиялық әңгімелесуді нәтижелі етпейтіндігі көрсетті. Сондықтан әңгімелесу барысында аса маңызды ақпараттарды  ғана дәлме-дәл хаттамалап отырған жөн.Клиенттің пауза жасауын, сөйлеу екпінін, темпін және т.б. интерпритация жасауда аса маңызды вербалды емес мәліметтерді психологке ғана мәлім болатын кодтар, қысқыртпалар, таңбалар арқылы тіркеп отыру қажет. Тек сонда ғана кеңес беру үрдісіндегі сұхбаттың табиғи жағдайдағы әңгімелесу түрі сақталып, клиенттің мазасызданбай, өзіне үйреншікті стильде қарым- қатынас жасау мүмкіндігі болады.

Г.Хэмбил (1992)[2] писхологиялық кеңес берудіңсатыларын былайша тағайындаған:

Сеніммен қатынас жасаудың, раппорттың немесе өзара жақын тартудың орнауы.Раппорт мұқият тыңдау мен рефлексия арқылы жүзеге асады.

Зерттеуді жүзеге асыру.

Бұл сатыда клиентке өз сезіміне талдау  жасауға және мәселесін  түсінуге мүмкіндік  жасалады  реалды  жағдай  бағдарланып, мүмкін болатын шешімдер варианты қарастырылады.

Клиенттің қандай-да бір сәйкес келетін әрекеттер бойынша шешім қабылдауына жағдай жасалады.

Р.Мэй ( 1994)[3]   кеңес беру үрдісіндегі сұхбатты құрылым компоненттерге нақтылап бөлмесе де, оның еңбектерінде сұхбаттың төрт сатысы сипатталады:

1) клиентпен бастапқы контакт пен раппорт жасау;

2)  клиенттің баяндауы, берген мәліметі;

3)  клиенттен алынған мәліметтерді интерпритациялау;

4)  жеке тұлғаның дұрыс емес бағдарларына қажетті коррекция, мінез-құлкының трансформациясы.

Г.С.Абрамова (1995)[4]  психологиялық кеңес беру барысының бес сатылық моделін ұсынады.

Сұхбаттың бірінші сатысы - өзара түсініктің орнауы. Бұл сатыға «Сәлем!» деген белгі беріледі.

Сұхбаттың екінші сатысы – клиент мәселесі бойынша ақпарат жинақталады  мәселе нақтыланады. Бұл сатыға «Қандай мәселе?» деген белгі беріледі.

Сұхбаттың үшінші сатысы – клиенттің көздеген мақсаты, оның идеалы аңықталады. Бұл сатыға «Неге жеткініз келеді?» деген белгі беріледі.

Сұхбаттың төртінші сатысы – клиент мәселесіне орай шешімдер альтернативалары қарастырылады. Бұл сатыға «Осыған орай біз тағы не істей аламыз? « деген белгі беріледі.

Сұхбаттың бесінші сатысы – алдыңғы сатыларды жалпылау,клиентті үйретулен оның әрекет жасауға өтуі. Бұл сатыға «Сіз мұны орындайсыз ба?» деген белгі беріледі.

В.Ю.Меновщиков (2000)[5] зерттеуінде кеңес беру үрдісіндегі сұхбаттың төрт сатысы сипатталады:

1)  контактінің орнауы – бірінші ретті диагностика;

2)  клиенттен ақпарат алу мен оның мақсатын анықтау – екінші ретті диагностика;

3) болжамдарды   гипотезаларды  таңдау немесе шешімдер альтернативасын келтіру;

4) мәселе шешімін қабылдау;

5) контактіден шығу.

Ю.Е.Алешина (1993, 1996)[6]кеңес беру үрдісіндегі клиентпен сұхбатын шартты түрде төртке бөліп қарастырады:

1)  клиентпен танысу және сұхбатты бастау;

2)  клиенттен мәлімет алу, кеңес берудегі болжамдар жасап тексеру;

3)  клиентке коррекциялық әсер ету

4)  сұхбатты аяқтау;

Психологиялық кңес беру барысындағы сұхбаттасу кезеңінің маңыздылығы өте зор. Сондықтан жоғары аталған осы саланы зерттеуші ғалымдар кеңес беру үрдісіндегі сұхбаттың топтарын түрлі көзқараста қарастырды.

 

Бекіту сұрақтары:

1. Сұхбаттағы стандартты форманы түсіндіріңіз?

2. Сұхбаттағы еркін форманың жүргізілу барысы?

3. сұхбат барысында инициатива мен белсенділік кімнің тарапынан басымырақ болу керек?

4. Сұхбаттағы қосалқы құралдарға тоқталыңыз?

5. Й. Шванцара бойынша кеңес алуға келген клиентті қабылдау ерекшелігі?

6. Сұхбат кезінде қойылатын сұрақтардың үш тобына талдау жасаңыз?

7. Жанама және проекциялық сұрақтар барысын қарастырыңыз?

8. Г.Хэмбил бойынша писхологиялық кеңес беру сатыларын қарастырыңыз.

9. Р.Мэй бойынша сұхбаттың құрылымын сипаттаңыз?

10. Г.С.Абрамова бойынша  психологиялық кеңес беру барысының бес сатылық моделі.

11. В.Ю.Меновщиков бойынша сұхбаттың төрт сатысын талдаңыз?

12. Ю.Е.Алешина бойынша кеңесшінің клиентпен сұхбатын қарастырыңыз?

[1]Шванцара, 1978: Шванцара Й. и колл. Диагностика психического развития. Прага, "Авиценум", 1978

[2]Хэмбли Г. Телефонная помощь. Одесса, 1992.

[3]Мей Р. Искусство психологического консультирования: Пер.с англ. Т.К. Кругловой. -М.: Независимая фирма «Класс», 1994. 144 с.

[4]Абрамова Г.С. Практикум по психологическому консультированию. -Екатеринбург: Деловая книга, 1995. 119 с.

[5] Меновщиков, В. Ю. Введение в психологическое консультирование / Меновщиков В. Ю. - 2-е изд., стер. - М. : Смысл, 2000. - 107 с.

[6] Алешина Ю.Е. Индивидуальное и семейное психологическое консультирование. -М.: Социальное здоровье России, 1993. 172 с.

Алешина Ю.Е. Консультативная беседа/Жуков Ю.М., Петровская Л.А., Соловьева О.В.(ред.). Введение в практическую социальную психологию. -М., 1996.

3.6. Клиенттен мәлімет алу сатысы

Дәріс мақсаты:  студенттерді клиенттен мәлімет алу сатысының техникасын меңгерту. Локус шағым, диагноз қою түсініктерін қалыптастыру.

Дәріс жоспары:

1. Клиенттің локус шағымы.

2. Клиенттің өзінше диагноз қоюы.

3. Сұхбат кезіндегі клиенттің өз мәселесін жеткізуі.

 

1. Клиенттің локус шағымы. Психологиялық кеңестің екінші сатысы клиенттің жеке басына қатысты мәселенің баяндалу және клиенттің нақты жағдайын талдау,кеңес беруде жорамал жасап, тексеру процестерін қамтиды. Осылайша кеңес берудің екінші сатысының өзі де екі фазадан тұрады.

Клиенттің жеке басына қатысты мәселенің баяндалу фазаның басты мақсаты – клиентті сөйлету, оның әңгімесін тыңдау болады. Клиент монологі оның психологиялық кеңеске келуіне түрткі болған жеке бас мәселесін спонтанды әңгімелесу болып табылады. Бұл фаза 15-20 минуттай уақыт алуы мүмкін.

Клиенттің өз мәселесі бойынша спонтанды баяндалатын әңгімесін В.В.Столин, А.А.Бодалев (1989)[1] төрт компоненттен тұратын құрылым ретінде қарастырады: клиенттің локус шағымы; клиенттің өзінше диагноз қоюы; клиент мәселесі; клиент өтініші.

Аталған ғалымдар әрбір компоненттің өз ішіндегі түрлерін төмендегідей анықтап, сипаттаған.

а) Клиенттің локус шағымы екі түрлі болады:

-субъективті- клиенттің біреу(лер)ді айтып, шағымдануы;

-нысанды (объектілі) – клиенттің бір жай(лар)ға, нәрсе(лер)ге қатысты шағымдануы.

Клиенттің субъективті локусы бойынша бес түрлі шағымдар комбинациясы белгілі:

1. Балаға қатысты (оның мінез-құлқы, жетілуі, денсаулығы – бойынша);

2. Тұтастай отбасындағы жағдайға қатысты (отбасында «ештеме дұрыс емес», «барлығы мен ойлағандай емес»);

3. Жолдасына (оның мінез-құлқына, ерекшеліктеріне, әдеттеріне) қатысты және ерлі-зайыпты қатынас («өзара түсіністік, махаббат жоқ») бойынша;

4. Өз-өзіне (мінезіне, қабілетіне, ерекшеліктеріне және т.б.) қатысты;

5. Бөгде адамдарға, соның ішінде бір отбасы болып немесе бөлек тұратын ата-әжелерге қатысты.

Нысанды локус бойынша клиент шағымдарының түрлері:

-   психосматикалық денсаулықтың немесе мінез-құлықтың өзгерісіне (энурез, қорқыныш, күдік және т.б.) байланысты;

-   жолдасының, балаларының, ата-ененің рөлдік мінез-құлқына (жынысқа, жасқа, статусқа сәйкес емес) байланысты;

- психикалық нормаға сәйкес емес деген көзқарастың негізіндегі мінез-құлыққа (мысалы, ақыл-ойының нормасы мен салыстырғандағы баланың дамуы) байланысты;

- жеке-дара психикалық ерекшеліктерге (баланың аса белсенділігі, жайбасарлығы, еріксіздігі, жолдасының эмоционалдық «кедейлігі», батылсыздығы және т.с.с. байланысты;

-   психологиялық жағдайға (контактінің, түсінушіліктің, жақындықтың болмауы) байланысты;

-   объективті жағдайларға (баспаның, жұмыстың жоқтығына, уақыттың қиындығына, сағыныш, уайым және т.с.с) баланысты.

2. Клиенттің өзінше диагноз қоюы. Клиенттің өзінше диагноз тағайындауы – отбасындағы қандай да бір күрделі жағдайларды клиенттің өзі, отбасы және адамдардың өзара қатынасы жайлы түсініктерін негіздеп өзінше бағалауы. Көбіне клиенттің өзінше тағайындаған диагнозы оның өмірдегі қиындықтарға немесе оның пайда болуына себепті-мыс дейтін адамдарға қатысын көрсетеді. Клиенттің өзінше тағайындаған диагноздардың белгілі түрлері [17]:

1.  «Кері тартпақ» - қиын жағдайға себепкер адамның негативті ниетін немесе осы адамның қандай да бір белгілі ақиқатты, ережені түсінбеуін және оларды түсінуге ниет етпеуін көрсету:

2. «Психикалық аномалия»- қиын жағдайға себепкер адамды психикалық тұрғыдан дені сау еместер қатарына жатқызуы;

3. «Органикалық дефект» - туғаннан мүгедек деп қиын жағдайға себепкер адамды квалификациялау;

4. «Генетиалық бағдарланған (Тегі жаман)» - қандай да бір мінез-құлықтың негативті көріністерін генетикамен байланыстыру;

5. «Жеке-дара ерекшелік» - мінез-құлықтағы кейбір ерекшеліктерді жағдайға байланысты нақты мотивтер емес, адамның тұрақты, қалыптасқан санасы, сипаты деп түсіну;

6. «Өз тарапымнан дұрыс емес әрекеттер» - клиенттің осы немесе өткен шақтардағы өз мінез-құлқын бағалауы (тәрбиеші, ана, әріптес- ретінде);

7. «Өз жеке басымның кемшіліктері» - мазасыздық, сенімсіздік, енжарлық және т.б. салдарынан дұрыс емес мінез-құлық;

8. «Басқалардың тигізетін кесірі»- ата-аналардың, жолдасының, ата-әжелердің, мұғалімдердің – бұрынғы және қазіргі кездерде тигізетін ықпалы;

9. «Қолайсыз жағдай» - клиенттің өзіне немесе тбасының бір мүшесіне қатысты ажырасу, қақтығыстар, қорқыныш, қажу, шаршау, ауру және т.б.;

10. «Бағыттау» - «Мені Сіздің қабылдауыңызға директор, жетекші, мекеме, жолдасым – жіберді».

Мәселе – клиент өзінің қалай әрекеттенсе де, тырысса да жағдайды өзгерте алмайтындығын атап көрсетуі. Оның түрлері:

1. «Батылсызбын, (бағалауда шешім қабылдауда және т.б.) сенімді, еркін, батыл болғым келеді»;

2. «Білмеймін, (ықпал етуге, иландыруға, қақтығыстарды басуға, орындатуға, шыдамды болуға және т.б.) үйренгім келеді»;

3. «Түсінбеймін, (баланы, оның қылықтарын, жолдасымды, оның ата-анасын және т.б.)түсінгім келеді;

4. «Не істеу керектігін білмеймін, (қалай кешіруді, жазалауды, емдеуді, кетіп қалуды және т.б.) білгім келеді;

5. «Менде жоқ, (ерік, батылдық, шыдамдылық, қабілет және т.б.) менде де болса деймін;

6. «Қалай істеу керектігін білемін, бірақ жүзеге асыра алмаймын, қосымша стимул керек;

7. «Менің шамам келмейді, бірақ жағдайды өзгерткім келеді»;

8. «Бәрі мандымайды, одан әрі не істеу керектігін, қалай өмір сүруге болатындығын білмеймін».

Өтініш – клиенттің кеңес беру барысынан күтетін көмек формасын (түрін) нақтылауы. Әлбетте клиент мәселесі мен өтініш бір-бірімен байланысты, мағыналас болады. Мысалы, клиент мәселесін «Білмеймін, үйренгім келеді»- деген формада атаса, оның өтініші «үйретіңіз» болады. Жоғарыда аталған зерттеушілер клиент өтініштерінің кең тараған түрлерін тағайындаған:

1. Эмоционалдық және моральдық қолдауды сұрау  («Менікі дұрыс қой, солай емес пе?»,  «Мен- жақсы адаммын, солдай емес пе?», «Мен дұрыс шешім қабылдадым, солай емеспе?»);

2. Талдауға көмек сұрау («Мен бұл жағдайды дұрыс түсінетініме сенімді емеспін, маған талдап білуге көмектесіңіз»;

3. Ақпарат, мәлімет беруді сұрау («Бұл жайлы не белгілі?»);

4. Дағдыларды қалыптастыруды сұрау («Мен оны істей алмаймын, үйретіңізші»);

5. Позицияны қалыптастыруға көмек сұрау («Ол мені алдап жүрсе, не істеу керек?», «Осы үшін баланы жазалауға болады ма?»);

6. Отбасының бір мүшесіне ықпал етуді немесе оның басқалар үшін өзгеруіне көмектесуді сұрау («Оған қорқыныштардын арылуға көмектесіңізші», «Балалармен қарым-қатынас жасауды оған үйретіңізші»);

7. Отбасының бір мүшесіне клиенттің өз жағдайы үшін өзгеруіне ықпал етіп көмектесуді сұрау («Мені жақсы көріп, құрметтейтіндей етіп көмектесіңізші», «Оны тыңдататындай өзгертіңіңізші», «Оның кері тартпақтығын жоюға көмектесіңізші»).

Клиент шағымы мазмұны бойынша айқын және жасырын деп бөлінеді (Елизаров, А. Н.2005) [18].Шағым мазмұнының айқын жән жасырын болуы жоғарыда келтірілген клиент шағымдарының параметрлерінің бірі бойынша талданады. Шағымның жасырын мазмұны болмауы да мүмкін,  ал бола қалса, оның шағымның айқын мазмұнымен сәйкес келмейтіні белгілі. Бұл сәйкессіздік локуста орын алады. Мысалы, локус шағым – жолдасының қылықтары мен қатынасы, ал шағымның жасырын мазмұны – клиенттің еріксіздік , өзіне-өзі батылсыздық танытатын позициясы мен мінез-құлқы.

Шағым мазмұны бойынша сәйкессіздік клиенттің өзінше диагноз тағайындауында да болуы мүмкін. Клиент жағдайдың қиындауына өзінің дұрыс емес әрекеттер жасауға мәжбүр болғандық деп санайтындай жасырын мазмұнды оның сөйлеу интонациясы, ым-ишарасы, қимыл-қозғалысы көрсетуі мүмкін.

Клиент шағымы мен оның мазмұнындағы сәйкессіздік мәселе бойынша да байқалуы мүмкін. Мысалы, «Не істеу керектігін білмеймін, білгім келеді»,- деп ашық айтылғанмен, жасырын мазмұны «Мен шешім қабылдауда батылсызбын, батыл, еркін болғым келеді».

Клиент өтінішін талдағанда да оның мазмұнында сәйкессіздіктер кездеседі.Өтініш «ол мені алдап жүр, не істеу керек?» - деп ашық айтылғанмен, жасырын мазмұны- клиенттің өз жағдайы үшін жолдасына ықпал етіп көмектесуді сұрау – «Мені тастап кетпейтіндей етіп көмектесіңізші» болуы мүмкін.

Клиент шағымының жасырын мазмұны санасыз ығыстыру емес, тек қана толық айтылмаған мазмұн екенін ескеру керек.

Клиентпен кездесудің бастапқы сәттерінен-ақ шағымның жасырын мазмұнын кеңес беруші сәйкесінше сұрақтар қоя отырып, айқындап алу дұрыс болады.

Психолог кеңес берудің  бұл фазасында клиент монологын тыңдап қана, үнсіз отыра бермейтіні түсінікті. Кеңес берудің бұл сатысында психолог жұмысының шартты түрде төрт бағытын бөліп көрсетуге болады.

1. Кеңесші клиентпен контакт жасап, оны өрбітуге жауапты болады. Ол үшін ең бастысы -кеңес беруші клиент әңгімесін аса зейін қойып, эмпатиялық тұрғыдан тыңдауы қажет. Клиенттің өз әңгімесіне бар ынта-ықыласын қойып тыңдағанын білуі үшін психологтің басын изеп немесе «Әрине», «Енді», «Иә-иә» типті қыстырма сөздермен құптап, қолпаштап отырғаны жеткілікті болады.

2. Кеңес беруші клиенттің өз мәселесі жайлы максималды ашық әңгімелесуіне стимул жасайды. Клиентке тікелей қойылатын сұрақтар арқылы оның өміріндегі өзекті мәселенің пайда болу тарихы, әңгімесіндегі адамдармен қарым-қатынасы, өз мәселесінің пайда болуы жайлы түсінігі, өмір жағдайындағы жақсару және қиындау кезеңдері туралы психологке қажетті ақпарат алынады. Ол үшін «Ол(ар) (клиент әңгімесінде есімі аталғандар) бұл мәселеге қалай қарайды?», «Бұл жағдайдың әлдеқайда жақсарып, Сіз/басқалар үшін тым қолайлы кездері болды ма және ол қалай, кім/не/ге байланысты деп санайсыз?», «Бұл жағдай бойынша әлдеқайда күрделеніп, Сіз басқалар үшін ыңғайсыз кездері болды ма және ол қалай, кім/не/ге байланысты деп санайсыз?», «Бұл жағдай бойынша кеңес алуға дәл қазір келуге не мәжбүр етті?. Неге ертерек немесе кейінірек болмайды?», «Маған араларыңыздағы қатынасты айтыңызшы», «Сіздің отбасыңыз қандай?», «Бұл қашан және қалай басталды?», «Бұл жағдай немен байланысты пайда болды?» деген «ашық» сұрақтар қойылады. Осы типтес сұрақтар клиенттің баяндамасына жақсы қолдау көрсетіп, стимул болады.

3. Кеңес беруші клиент әңгімесінің өрбуіне, тереңдеуіне, ашық баяндалуына жағдай жасайды. Ол үшін клиент әңгімесі бір-бірімен байланысты бөліктерге бөлініп, құрылымдалады. Бұл кеңес берушіге қандай болса, клиентке де сондай дәрежеде аса қажет. Кеңес берудің осы сәтінде не және қалай баяндалып, қарастыру керектігі жайлы клиенттің логикалық түсінігі болуы керек. Бұл клиенттің кеңес беру барысына психологтің ғана емес, өзінің де жауапты болатынын сезіндіріп, кеңес алуға қарсыласу рецидивтерінен құтылуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар кеңес беру барысын түсіну сұхбат кезінде клиент зейінін шоғырландыруға, оның эмоционалдық және ақыл-ой белсенділігін арттруға жағдай жасайды. Клиент әңгімесін мақсат бағдарлы құрылымдау психологке сұхбат уақытын тиімді қолдануға мүмкіндік береді. Себебі, егер клиент әңгіме кезінде қандайда тақырыптардың қайдан және қалай шығып жатқандығын, жаңа ойлардың немен нақты байланысты екендігін жеңіл аңғарып отырса, онда кеңес берушінің бір жайларды қосымша қайталауының немесе түсіндіруінің қажеті болмайды.

Клиент айтқандарына кеңес берушінің қысқаша түйін жасауы, қорытындылауы – клиент әңгімесін құрылымдаудың бір тәсілі. Оған мысалдар келтірейік: «Сонымен,Сіздің ойыңызша, бұл жағдайдың күрделенуіне құрбыңыздың әсері көп тиеді», «Сонда жолдасыңыз тапқан ақшасын тек өзіне ғана жұмсайды ғой», «Сонымен Сіз қазіргі кездегі қызыңызбен араңыздағы қатынасты баяндадыңыз», «Сонда басшыларыңыз сіздің пайдалы іс-әрекетіңізді ешқашан көрмейді, ескермейді ғой» және т.с.с. Психолог-кеңесшінің осы типті қорытындылауы, нақтылаулары клиенттің өз әңгімесін  бағалауға, маңызды жайттардың қалып қалмауын ескеруге, қосымша нелерді айту керектігін тексеруге мүмкіндік береді.

3. Кеңес беру үрдісіндегі сұхбат кезіндегі клиент өз мәселесін жеткізуі.

Клиентпен пікірлес болып, онымен диалготік қарым-қатынас құруы үшін кеңес беруші клиенттің есімін, ол әңгімесінде тоқталған әр түрлі жайттарды, детальдарды, атауларды, даталарды жадында сақтауы, естен шығармауы керек. Сонымен қатар, клиент айтқандарынан тікелей цитата келтіру, клиенттің бағдарын жедел өзгертуге, басқа да көзқарастардың, ойлардың пайда болуын оған көрсетуге мүмкіндік береді. Аса маңызды кейбір жайларды кеңес берушінің түріп, жазып отыруы олардың назардан тыс қалып қалмауын қамтамасыз етеді. Әрине, ол үшін ең алдымен клиенттің рұхсаты алған дұрыс. Алайда клиенттің жылап, қиналған сәттерінде, ішкі сырын ашқан кездерде жазу жазып, кеңес берушінің «іс тындыруы» әдепсіздік болары сөзсіз.

Клиент әңгімесіне барынша зейін қою үшін оның пауза жасар алдында айтқан соңғы сөзін кеңес берушінің іштей немесе естірте қайталауы пайдалы болады. Мұндай қайталауларды клиенттің ашыла әңгімелеуіне және онымен кеңес берушінің тығыз контакт жасауына тиімді стимул ретінде К.Роджерс (1999)[2] және оның шәкірттері белсенді қолданды.

Психолог клиентке сұрақ қою, әңгімеге тарту арқылы оның жеке басындағы мәселелері мен өміріндегі күрделі жағдайларды әбден біліп, анықтап алған соң (15-20минут аралығында), кеңес берудің екінші сатысындағы екінші фазаға өтуге мүмкін болады. Бұл фазада кеңес берудің жорамалы жасалып , тексеріледі.

Әрбір кеңес барысындағы жорамал психологтің клиент жағдайын барынша білуге, түсінуге бағытталады.

Жорамал кеңес беру мақсатымен міндеттеріне байланысты анықталады. Алдыңғы тарауларда психологиялық кеңес берудің міндеті – клиентке позициясының конструктивті еместігін және оның дәл қай жағынан конструктивті еместігін көрсету, клиентке өз жағдайына қатысты әлдеқайда конструктивті позицияны ойластыруға және оны өмірде жүзеге асыруға көмектесу деп анықталып, қарастырылған еді. Сонда, кеңес берудегі жорамал – клиент жағдайына қатысты конструктивті позициялардың варианттары, клиенттің өз мәселесіне қатысын қайта қарауға мүмкіндік беретін ықтимал тәсілдер.

Кеңес беруші жорамалы клиент өзі және өз мәселесі жайлы айтқандарына негізделеді. Алайда, бұл жорамал жасау үшін база ғана болады. Кеңес берудегі жорамал жасау үшін психолог қандай да бір концепцияларға арқаланады. Олай болса, кеңес берушінің психология мен психотерапия салаларынан теориялық және тәжірибелік даярлығына жоғары талап қойылады.

Клиент айтқандарына қатысты жасалынған жорамалдарда идеялар неғұрлым көп болса, соншама кеңес берушінің жұмысы жеңілдеп, нағыз маман ретінде әс-әрекет жасайды. Компетентті кеңес беруші клиент айтқандарын түсініп, саралап қана қоймай, көмек сұраған адам ұғынып, қабылдайтындай, оның айтқандары бойынша белгілі болған жағдайды өзінше, өз көзқарасына қатысты жеткізеді.

Психологтің кеңес берудегі жорамалды вербальді жеткізуі интерпритация болып табылады. Кеңес беруші клиенттің конструктивті позициясын онымен бірлесе отырып ойластыратындықтан, кеңс беруші жасаған жорамал мен интерпритация барынша клиентке лайықталып, дараланады. Алайда психолог интерпритация жасамай тұрып, бірнеше кеңес беру жорамалдары ішіненен клиентке және оның жағдайына әлдеқайда сәйкес келетін біріне ғана тоқталады. Сондықтан кеңес берудегі жорамалды тексеру осы фазадағы жұмыстың басты мазмұны болып табылады.

Егер бірінші фазада психолог клиентке монологтік баяндауға итермелейтін сұрақтар берсе, екінші фазада сұрақтар сипаты принципиальді өзгереді. Сұрақтар кеңес берушіде пайда болған идеяларды нақтылауға, жауапты әлде қайда терең, дәлдеп алуға бағытталады. Бұл фазада клиентке қойылатын сұрақтар оның мәселесіне, жағдайына, шағымына тікелей қатысты болады. Ондай сұрақтарға мысал келтірелік: «Дәл қай кезден бастап сіз оның үйден кеткісі келіп тұратынын байқадыңыз?», «Аптасына неше рет ол үйде түнемейді?», «Дәл қашаннан бері оның мінез-құлқындағы өзгерістерді сездіңіз?», «Аптасына неше рет сізбен қақтығысып қала береді?», «Ол сізбен татуласуға қалай және неше рет ниет танытты?». Кеңесші қойған сұрақтар сипатына клиент жауаптарының сәйкес келуін, яғни жауаптардың дәлме –дәл, нақты болуын қадағалауы керек. «Өте жиі», «ертеректе», «сирек», «әр түрлі» деген типтегі  жауаптар кеңес беру жағдайына жарамсыз болады. Клиент жаубы неғұрлым нақты болса, соншама ол объективті болатыны сөзсіз. Психологтің өз жорамалдарын тексерудегі әлдеқайда сенімді тәсілдерді- клиенттің өміріндегі нақты жағдайларды талдау. Егер адам бір жайттарды барынша нақтылап, толық жеткізсе, әңгімеде нақты детальдар көп келтірілсе, баяндауда соншама субъективтілік  пен біржақтылық орын алмай, клиент қабылдайтын немесе мән бермейтін реалдылық аспектілерін кеңес берушінің аңғарып, түсінуі мүмкіндігі жоғары болатындығы белгілі. Жағдайдың ұсақ детальдарын ойдан құрастыру немесе өзгерту күрделі болады да, олар клиенттің аңғармай немесе бағаламай қойған ақпараттардың басқаша қабылдауға мүмкіндік береді.

Кеңес беруші төмендегідей жайттар бойынша клиент әңгімесінің барынша толық баяндалғанын анықтай алады[19]:

- Күрделі жағдай қай кезде басталады?

- Баяндалған жағдай неге байланысты орын алады?

- Бұл жағдай дәл қай жерде болды?

- Жағдайға кімдердің қатысы бар?

- Клиентпен жағдайға қатысы бар басқа адамдар нақты не айтты және не істеді?

- Клиентке оқиға барысында қандай ойлар келеді және ол өзін қалай сезінеді?

- Бұл жағдай қалай аяқталады?

- Бұл жағдайдың салдары қалай болады?

- Бұл жағдай қайтіп неге әсерін тигізеді?

Осыған сәйкес кеңес беру барысындағы жағдайдың бәрін мысал ретінде қарастыралық. Психолог қабылдауына басшымен қақтығыстық жағдайдағы қызметкер келді делік. Қызметкердің әңгімесі нақты жағдай ретінде қарастырылуы үшін, клиент өзінің және басшының қақтығысу алдында не істегендерін, қақтығыстың қай кезде, не себепті, қай жерде шыққанын, қақтығыс оқиғасы қалай өткенін, қақтығысушылардың бір-біріне не айтқанын, клиенттің қай кезде өзін тежей алмайтындығын сезінгенін және осы сезімнің оның пікірінше, немен байланысты, қалай пайда болғанын, клиент пікірінше, басшының қақтығыс себебіне нені жатқызғандығын, қақтығыс оқиғасы қалай және неге байланысты тоқталғанын, өзара қатынас қандай сипатта қалғандығын, қақтығыс оқиғасының салдары қандай және қалай көрінетіндігін баяндауы қажет.

Клиент әңгімесі осындай толық болса ғана, кеңес беруші жорамалды бекітеді немесе теріске шығарады. Мысалы, қызмет бойынша жауапкершіліктен қашып, жалқаулығы басым қызметкер, өзін қысымдағы құрбан етіп көрсету үшін, басшыға қарсы  шығып, қақтығыстың болуына өзі ықпал жасайды.

Клиенттің баяндамасы психологті қанағаттандыратындай жоғарыда келтірілген схемаға сәйкес, толық болмайтыны тәжірибеден белгілі.

Кеңес беруші клиент әңгімесінде үш типті «ақауды» кездестіруі мүмкін:

1. Клиент баяндауындағы шалалық. Клиент шағымы, өтініші, өзінше диагноз жасауы, мәселесін айтуы толық болмайды. Мысалы, клиенттің «Мазам әбден кетті» деген шағымы орын алғанда «Неден?», «Қандай себеппен ?» сияқты сұрақтар қойылады. Нәтижесінде клиент шағымының толық нұсқасы алынады. Алдыңғы келтірілген мысал бойынша ол «Оның қылықтары мен маған деген қатынасынан мазам әбден кетті» болуы мүмкін.

2. Клиент баяндауындағы жалпылық. Клиент шағымы өтініші, өзіне диагноз қоюы, мәселесін айтуы нақты сипатталынбауы, жеткізілмеуі кездеседі. Мысалы, «Қызғаншақ, іші тар адамдар кедергі келтіріп, шаршатты» деген сияқты клиент шағымы жалпылық формада болуы мүмкін. Оны нақты түрге келтіру үшін кеңес беруші «Ол қайдағы адамдар?», « нақты кім жайлы айтып отырсыз?» деген сұрақтар беру керек. Сонда шағым «Қызғаншақ, іші тар әріптесім кедергі келтіріп, шаршатты» - деп нақтыланады.

3. Клиент баяндауындағы бұрмалау. Клиент шағымын дәлелдеп жеткізбейді. Мысалы, біздің тәжірибемізде бір клиент «Жолдасымның қылықтары үшін одан қетіп қалайын десем, ертен ол ешкімге керексіз болып, қаңғырып қалама деп ойлаймын» деп өз жағдайын айтқанды. Бұл бұрмалау екені белгілі болды, оның пресуппозициясы «Жолдасымнан кетіп қалайын десем, қайда барып, кімге кіріптар боламын, қайтіп жалғыз жүремін» болды. Ал ресуппозиция «Ол қандай қылықтар?», «Анық кетіп қалсаңыз сіздің өміріңізде қандай жағдайлар болуы мүмкін? Кетпесеңіз ше?», «Кетіп қалсаңыз жолдасыңыздың жағдайы сіз үшін мәнді болып қала береді ме?» деген сұрақтар беру арқылы анықталады. Кеңес беруші осыдан соң клиентке «Сонда сіз жолдасыңыздан кетсеңіз жалғыздық, панасыздық қаупі болады ма?» деген сұрақ қояды.

Сонда клиент әңгімесінен кейін кеңес беруші жағдайды барынша анықтау мақсаттарымен сұрақтар қояды. Клиенттер өз жағдайына қатысты кейбір сәттерді ұмытып та қалғандықтарын айтады.Мұндай жағдайда кеңес беруші еске түсіруінше  барынша стимул жасайды. Онда мындай репликаларды қолданылуға болады: «Тым болмағанда бір нәрсені еске түсіріңіз», «Сіз өз өміріңізді білгендіктен, оқиғаны максималды елестетіп, сипаттаңыз, ол болған оқиғаға біраз келіспесе, уақасы жоқ».

Өзінің және жағдайға қатысы бар басқа адамдардың сезімі мен күйзелістерін кеңесшінің басты назарында болуы керек. Себебі адамның сезімі мен күйзелістері ақиқатты  әлде қайда тереңірек белгілейді., клиент мәселесінің негізінде жатқан аңғарыла бермейтін, санасыз, жасырын, түпкі ниет – тілектерін, қақтығыстарын, мотивтерін көрсетеді. Адамдардың арасында өз сезімін сипаттап, басқаға жеткізе алмайтындары  да болады. Ондай клиенттерге кеңес беруші альтернативалары ұсынылып, қолдап, көмектесіп отыруы керек. Мысалы, «Сонда сіз мұны естігенде қорқып кеттіңіз бе, әлде ашуланып қалдыңыз ба?», «Адам өмірінде ой ғана емес, сезім де бар ғой. Сондықтан бұл оқиға кезінде бойыңызды сезім билеуі мүмкін емес. Өзіңіз сезінген қалыпты сипаттап көріңіз», « Сонда неге жауап бере алмадыңыз? Ұялдыңыз ба?  Ренжіп қалдыңыз ба?  Толқып кеттіңіз бе?» - деген репликаларды қолдануға болады.

Кеңес беруші клиентпен жағдайға  қатысы бар адамдардың сезімімен қалыптасатын сипаттауды сұрағанда, «Қалай айтсам екен ?», «Не айтарымды да  білмеймін», «Бұған жауап беруге қиналамын» деген сияқты қарсылықтарға да кездеседі. Мұндай жағдайда клиентке өз пікірінше топшылап, жорамалдап айтсада жеткілікті болғандығына иландыру керек. Расында да, психлологке басқа адамдардың сезімдері мен мінез-құлықтары клиенттің оларды қалай қабылдап, бағалайтындығын анықтау үшін ғана керек[20].

Психолог-кеңесші өзі жасаған жорамалды бекіту немесе теріске шығаруы бір ғана нақты жағдайды талдау жеткіліксіз, талдауға екі-үш оқиға келтіру қажет.  Қарастырылып, талданған жағдайлардың бәріне де мінез-құлық пен сезімнің бір ғана  паттерндері байқалса, кеңс беруші жорамалды бекітеді немесе теріске шығарады.

Ал талдауға қажетті жағдайларды кездейсоқ таңдап ала салуға болмайды.Оның өзіндік талаптары бар:

1. Тандап алынған жағдайлар клиенттің шағымдарының мазмұнына, тұлғааралық қатынастарының  қиын, мәселелік жақтарымен  тығыз байланысты болуы керек.

2. Таңдалатын жағдайлар клиенттің өзара қатынас жасау ерекшеліктерін аңғаруға мүмкіндік беретіндей оның өмірінде жиі кездесетін типтік болуы қажет.

3. Қарастырылатын жағдайлар өзара әрекеттестік паттерндерін тұтастай сипаттайтындай  барынша толық болғаны дұрыс. Жолдасының бала тәрбиесіне мүлде назар аудармайтыны жайлы әйелінің шағымы нақты жағдайға мысал болмайды.Талданатын жағдай ретінде ерлі –зайыптылардың балаға қатынасы арасында болған даулы бір оқиға алынады.

Екі – үш нақты жағдай талданған соң, кеңес беруші қандай жорамалдың әлдеқайда дұрыс болатынын, клиенттің қандай мінез-құлқы оның өмірін қиындататын, оған жағдайға басқаша қарауға және соған сәйкес өзін ұстауына қалай көмектесуге болатынын сеніммен айта алады. Бұл айтылғандар кеңес беру үрдісінің келесі сатысына – психокоррекциялық әсер етуге, интерпритация жасауға өтуді қажет етеді.

Бекіту сұрақтары:

1. Клиенттің жеке басына қатысты мәселенің баяндалу фазаның басты мақсаты қандай?

2. Клиенттің локус шағымы нешеге бөлінеді?

3. Клиенттің субъективті локусы бойынша бес түрлі шағымдар комбинациясын талдаңыз?

4. Нысанды локус бойынша клиент шағымдарының түрлерін атаңыз?

5. Клиенттің өзінше тағайындаған диагноздардың түрлерін атаңыз және сипаттама беріңіз?

6. Клиент өзінің қалай әрекеттенсе де, тырысса да жағдайды өзгерте алмайтындығын байқататын белгілерді атаңыз?

7. Клиент өтініштерінің кең тараған түрлерін қарастырыңыз?

8. А.Н. Елизаров бойынша клиент шағымының түрлерін талдаңыз?

9. Кеңес берудің бұл сатысында психолог жұмысының шартты түрде төрт бағытына тоқталыңыз?

10. Клиент айтқандарына кеңес берушінің қысқаша түйін жасау, қорытындылану тәсілі.

11. Кеңес беруші клиент әңгімесінде қандай үш типті «ақауды» кездестіруі мүмкін?

[1]Общая психодиагностика: основы психодиагностики, немедицинской психотерапии и психологического консультирования/Под.ред. А.А. Бодалева, В.В. Столина. М.: Изд. МГУ. - 1987. - 304 с.

[2]Роджерс К. Консультирование и псиотерапия.Новейшие подходы в области практической работы: Монография.М.: ЗАО издательство ЭКСМО- ПРЕС, 199.- 464 с.

3.7. Сұхбаттың психокоррекциялық әсер ету сатысы

Дәріс мақсаты:студенттердің кеңес беру үрдісіндегі сұхбаттың психокоррекциялық әсер  ету сатысы техникалары бойынша дағдыларын қалыптастыру.

Дәріс жоспары:

1. Кеңес беудегі жорамал

2. Кеңес беру үрдісіндегіпсихокоррекциялық әсер ету

 

1. Кеңес берудегі жорамал.Психологиялық әсер ету клиенттің мінез-құлық, жүріс –тұрыс пен қатынас салаларында коррекция (түзету) жасау нәтижесін береді.Сондықтан консультация жағдайында психологиялық (психокоррекциялық )әсер ету өте күрделі мәселе.Себебі кеңес берушінің әсер етуі ешқашан кеңес беру, нұсқау жасау формалары арқылы болмауы керек.

Кеңес беру барысында психологиялық әсер ету тәсілдері әр түрлі.Алайда олардың барлығы клиент мәселесіне қатысты нақты өмір жағдайларын талдауға мүмкіндік беруі қажет.

Психологиялық эффект беретін тәсілдердің  ең қарапайымы – клиенттің өз-өзіне қайшы келуіне акцент жасау.Клиент әңгімесіндегі қайшылықтарға акцент жасау үшін оның айтқандарын бекітіп, қайта құрап, комментарий беру жөн болады.Оған мына типтес кеңес беруші ұсыныстары жатады: «Қызыңыздың өз ойларымен бөліспей, сізді жақын тартпай, қылықтарымен жатық танытатынын айттыңыз ғой. Ал қазір оған ақшаны қалай үнемдеу, қалай киіну, адам өзін қалай ұстау керектігі, кімдермен ғана қарым-қатынас жасаудың дұрыс болатыны жайлы үнемі нұсқау беріп отыратыныңызға тоқталыңыз.Қызыңыз ондайда тындайтыны белгілі болды. Осы жайттар бойынша өзіңіз не ойлайсыз?» Клиенттің өз жағдайын жаңаша  қабылдауына осындай сәл ғана түрткі де жеткілікті болуы мүмкін. Себебі кеңес беру барысында психолог қана жұмыс жасамайтындығы белгілі. Клиент  те өз өмірінің  жаңа жақтарын аңғарады.

Психологиялық кеңес беру сатысында клиенттің мәселесіне қатысты мінез- құлықтағы ерекшеліктерді тереңдете талдау басты әрекет болады. Мұнда кеңес беруші клиенттің қатынас арқылы қандай қажеттіліктерін қанағаттандыра алатынын айқындау қажет. Басқаша айтқанда, клиентті қақтығысқа не итермелейді, ол нені көздейдідеген сұрақтарға жауап керек болады. Себебі кез келген ыңғайсыз адекватты емес невротикалық мінез-құлықтың жағдайларға себепші мінез-құлық клиенттің қандай да бір қажеттіліктерін қанағаттандырады. Бұл психотерапияның әр түрлі тұрғыларында аксиома ретінде қабылданады.

Кеңес берудің бұл сатысында психолог оқиғалардың ерекше тізбегін дұрыс аңғара алу керек.Басқаша айтқанда, клиент қатынастарының даму логикасы анықталады. Егер клиентте  де соны саналы түрде білуі қажет.  Тек сонда ғана психокоррекциялық әсер толығымен жүзеге асырылады деп санауға болады.

Сонда кеңес берудің психокоррекциялық әсер ету сатысында клиент өз мінез-құлқының және эмоциялық жағдайлардың өзара қатынас сатысын қаншалықты өзгертетінін, бұзатынын жеткілікті түсінеді.Осыдан барып дұрыс, позитивті мінез-құлық варианттарын қолдау керек болады.  Алайда олардың қандай болатынын клиент өздігінен біле бермейді.Осы кезде психолог-кеңесші көп көмек бере алады. Әрине ол нақты ақыл мен нұсқаулардан тұрмауы керек. Тек клиенттің өзі ғана қандай әрекеттер көмектесетінін түсініп, бағалай алады. Ал психолог ролі мұндай міндеттерді шешуге клиентке  мінез-құлықтың мүмкін болатын альтернативаларын келтіруге көмектесу  болады. Одан кейін кеңес беруші келтірілген альтернативаларды жан-жақты талдайды,бағалайды.Соңынан ең қолайлысын  тандап алуға көмектеседі.

Психолог-кеңесші клиентке психологиялық әсер ету үшін беделді адамдардың өмір сүру жағдайына сілтеме жасайды, әдебиеттерде келтірілген жайттарға жүгінеді, ғылыми мәліметтерді пайдаланады, күнделікті өмір жағдайларын мысал ретінде келтіреді.

Мұнда кеңес берушінің басты мақсаты клиенттің мүмкін болатын мінез-құлық, әрекеттер варианттарын  барынша көп келтіруіне көмек беру болады. Клиент позитивті варианттарды неғұрлым көп келтірсе,  соншама оның мінез-құлқын , жағдайға қатысын қатысын өзгерту шансы болады.

Алайда кеңес беру барысында  мінез-құлықтың, позитивті варианттарын жан –жақты талдап, екшеп алу мүмкіндігі бола бермейді.

Психокоррекциялық әсер әрқашан психолог ойластырғандай болмайды. Оны  жүзеге асыруда кейде қиындықтарда кездесуі мүмкін. Психолог қосымша әдіс –тәсілдерді, құралдарды пайдаланады. Олардың бірі-  клиенттің өз жағдайын терең, кеңінен, жан –жақты қабылдауға мүмкіндік беру. Ол үшін клиентке :

1. Жағдайды оған қатысы бар басқа адамдар позициясынан қарап сипаттау.

2. Сол адамдар тұрғысынан жағдайға қатысты өз  мінез-құлықтарын бағалау ұсынылады.: « Сіз қызыңыздың үй жағдайындағы міндеттерін оның өз пайдасына бола күнделікті ескертіп отырамын дейсіз. Қалай ойлайсыз, осындай сіздің ниетіңізді, әрекеттеріңізді қызыңыз қалай қарайды, қалай  қабылдап, бағалайды?».

2. Кеңес беру үрдісіндегі психокоррекциялық әсер ету.Кейбір клиенттер үшін басқа адамдар позициясын көре алу қиын болу мүмкін. Оларға басқа адамдар мінез-құлқы, әрекеттері түсініксіз болып қала береді. Клиенттің мұндай типі үшін өздерінің жағдайға қатысты қылықтары мен әрекеттері әрқашан бірден –бір дұрыс шешім ретінде қабылданады[1]. Бұл жағдайларда кеңес беруші өз тұрғысынан аса табандылық, белсенділік таныту керек. Ол үшін мынадай формада сұрақтар беру тиімді болады: «Өзіңіз қалай ойлайсыз, егер сізге үнемі үйдегі міндеттерді ескертіп, бағалап отырса, қалай қабылдар едіңіз, қандай әрекеттер жасар едіңіз?»Клиенттің мінез-құлқы өзгеріп, оның өз жағдайын жақсартуда тиімді болатын варианттарына күдікпен қарап,сенімсіздік танытатын кездерінде психолог арнайы техникаларды пайдалануы керек. Ол психотерапиялық техникалар болып табылады. Алайда конфронтация психологиялық кеңес беру барысында  да қолданылады. Конфронтация кеңес берушінің клиент қарсыласуы  орын алғанда тұжырым,ескертулер жасауы арқылы жүзеге асырылады. Кеңес берушінің «конфронтациялық» стратегияларына мысал келтірелік:

Клиент: «Сіз маман ғой деп әдейі келдім. Енді нақты кеңес беріп, көмектесіңіз!».

Психолог-кеңесші: «Менің берер  кеңесім: Сіз менімен жұмыс жасауда барынша белсенді болыңыз. Себебі тек өзіңіз шешім қабылдап, сол бойынша әрекет жасауыңыз қажет болады. Өзіңізге тек сіз пәрменді көмек бере аласыз. Ол үшін екіжақтан барлық мүмкіндіктерді қарастыру керек».

Сонымен, психокоррекциялық әсер арқылы клиенттің өзіне, өз қылықтары мен мінез-құлқына, әрекеттеріне қатынасын өзгертуге жағдай жасалады. Психокоррекциялық әсер арқылы ғана клиент мәселесі шешіледі. Осыдан барып клиент өмірінде позитивті өзгерістер бола алады.

Бекіту сұрақтары:

1. Кеңес берудің бұл сатысында психологқа қойылатын басты талаптар?

2.Психолог клиентке мінез-құлықтың мүмкін болатын альтернативаларын келтіруге көмектесу  жолдарын қарастырыңыз?

3. Кеңес беруші клиентке психологиялық әсер ету үшін қандай әдістер қолданады?

4. Бұл сатыдағы кеңес берушінің басты мақсаты?

5. Психокоррекциялық әсер етуді жүзеге асырудағы қиындықтар?

6. Конфронтация қандай жағдайда жүзеге асырылады?

[1]Хухлаева О.В. Основы психологического консультирования и психологической коррекции. - М.: Изд. центр «Академия», 2006

3.8. Кеңес беру үрдісіндегі сұхбаттың қорытынды сатысы

Дәріс мақсаты:  студенттердің кеңес беру үрдісіндегі сұхбаттың қорытынды сатысы техникалары бойынша дағдыларын қалыптастыру.

 

Дәріс жоспары:

1. Кеңес беру үрдісіндегі сұхбатты қорытындылау.

2. Психологиялық кеңес беру барысындағы үй тапсырмасы

 

1. Кеңес беру үрдісіндегі сұхбатты қорытындылау. Психологиялық әсердің тиімділігі сұхбаттың қорытынды сатысын ұйымдастыруға да байланысты. Мұнда психолог бірқатар әрекеттерді ойластырып, жүзеге асыруы қажет[21]: Олар:

1. Сұхбатты қорытындылау(сұхбат барысы бойынша қысқаша жалпылама жасау)

2. Клиенттің психолог-кеңесшімен немесе басқа  мамандармен осы кеңестен кейін де байланысуына қатысты мәселелерді қарастыру.

3. Кеңес берушінің клиентпен сұхбатты аяқтауы.

Осы әрекеттердің әрқайсысына ретімен жекелей тоқталамыз.

Кеңес  сонында психолог пен клиенттің бір шешімге келулері қажет. Бұл шарттың орындалуына клиенттің өміріндегі нақты жайттар негіз болады.

Клиенттің сұхбат кезінде маңызды деген жайттарды ұмытуы,түсінбеуі де орын алады. Бұл оның психологиялық әсерге қатысуы болып табылады. Осыдан барып  клиент өзара бағытталған идеялар  мен жолдарды кеңес берушінің негізсіз, түсініксіз шешім ретінде  қабылдайды. Кеңес берушімен бірлесе отырып, белсенді жұмыс жасаған кейбір клиенттердің  сұхбаттан кейін қандай тақырыпта әңгімелескендігін ұмытып қалатындары да кездеседі. Осындай мәселелер орын алмас үшін сұхбат соңында кеңес беруші қорытынды жасауы керек.  Мұнда сұхбаттың не жайында, қандай мақсатпен болғаны жаопыланады.Қорытындылауда психолог сұхбаттың негізгі логикасын құрады. Кеңес беруді қорытындылау қысқаша болуы керек. Ол клиенттің тез қабылдап, түсінуі үшін үш-төрт сөйлемнен тұруы керек. Кеңес беруші сұхбат барысында қарастырылған жайттар бойынша ғана жалпылама жасауы керек. Сонымен қатар сұхбатты түсінікті ұғымдар арқылы клиент  қабылдауына қарай ыңғайлап, оның диалектісін ескеріп қорытындылау маңызды болады.

Сұхбат барысы бойынша қысқаша жалпылама  жасауға мысал келтірелік: «Біз жолдасыңызбен араңыздағы өзара қатынас бойынша сұхбаттастық. Екеу ара қақтығысының негізгі жолдасыңыздың сізді өз туыстарына оның тапқан табысын есепсіз тарата береді деген күмәншіл түсінігі мен оның осыған жауабы сияқты өз жағындағы туыстарына барынша қаржылай жәрдем жасауы болатындығын айттық.Ал сізде өз отбасыңыздың таршылықсыз өмір сүруін алға қойып, туыстарға да жанашыр болғыңыз келетінниет –тілектер орын алады екен.  Біз сіздің онымен есептескенше, өз ниетіңізді, пиғылдарыңызды, сезіміңізді, ойларыңызды мазасыздану себептеріңізді жолдасыңыздан жасырмай, жайлап жеткізе алсаңыз, онда өзара қатынасыңыз  да жақсарар еді деген қорытындыға келдік. Ендеше бір мәселе шешімі өз қолыңызда екен!». Мұндай резюмеден соң клиенттің ішкі ойларын тиянақтау үшін пауза жасау да тиімді техника болып табылады.Көп жағдайда психолог-кеңесші мен клиент кездесуі бір реттік болады.

Әрине бір ғана кездесу аздық етеді. Дегенмен бір реттік сұхбат –ақ адамның өзінің және басқа адамдардың әрекеттерімен қылықтарын терең талдап, түсінуге, жеке бас мәселесіне қатысты психологтерден көмек алуға түрткі болады.

Егер аса бір себеп болса, психологтің клиентпен одан кейін сұхбат ұйымдастыру қажет емес. Тек қана клиенттің өзі қажет етсе, оның психологтен  әрқашан көмек алу мүмкіндігі болатындығын  білсе  жеткілікті. Ол үшін психолог-кеңесші өзінің қабылдау орындары, күндері мен уақыттары, келесі сұхбаттың ақысындағы жеңілдіктер жайлы  ескертіп кеткені жөн.

Кейде сұхбат барысында клиенттің өзі немесе жақын адамдарының бірі психологтен басқа мамандардың көмегін қажет ететіндігі белгілі болады. Психологиялық кеңестен  кейін клиентке көмегі қажет болатын мамандар қатарына психиатрлар мен заңгерлер жатады. Консультант осы жағдайды ескере отырып, клиентке нақты кімге, қай күндері, қай уақытта, қандай адрес бойынша баруға болатындығын тиянақтап, толық ақпарат жолдама береді. Сонымен қатар психолог-кеңесші клиентке мәселеге қатысты пайдалы әдебиеттерді де қарастыруды ұсынуға болады. Мұнда әдебиет авторы,оны қайдан алуға болатындығы т.б. жайлы толық мәліметтер беріледі.

Келесі кездесулерді жоспарлағанда клиентке қолайлы орынды, күндерді, уақытты негізге алуы керек. Үнемі бір күнді, бір орында және бір уақытта кездесу де кеңес берудің тиімді өтуіне септігін тигізеді.

Өмірде кездейсоқтық аз болады. Сондықтан психолог-кеңесшінің байланыс телефон номерін клиентке белгілі болғаны жон. Егер клиент қажет десе өз телефон номерін психолог-кеңесшіге  беріп қоюға болатындығын ескерту керек.

Егер психолог-кеңесшінің жағдайы болмаса клиентпен кездесуін кейінге шегіндіргені дұрыс. Ол үшін әріптес психологтермен байланысу керек. Психолог клиент пен бір әріптесінің келісімі бойынша келесі кездесулерді өз уақытындаұйымдастыруды реттеуі қажет.Кеңес беруші  мұндай өзгерістер себебін  клиентке міндетті түрде түсіндіреді. Ал әріптесіне бірінші кездесу бойынша міндетті түрде психолог ақпарат беруі керек. Сонда клиент бірінші жолы босқа уақыт пен ақша кетті деп санамайтын болады.

2. Психологиялық кеңес беру барысындағы үй тапсырмасы.Бірінші сұхбаттан кейінгі кездесулерді жоспарлау клиенттің өздігінен белсенді түрде әрекет етуіне, ойланып жағдайды түсінуіне түрткі болады. Оған бірінші кездесуден кейін психолог-кеңесшінің клиентке үй тапсырма беруі көмектеседі. Үй тапсырмасы арқылы клиенттің сұхбат негізінде болған өзгерістерін байқау мүмкіншілігі болады. Үйге берілетін тапсырманың орындалғаны (орындалмағаны) жайлы есеп беру қажеттілігі ескеріледі. Орындалмаса немесе шала орындалса оның себептері кезекті сұхбат кезінде талданады. Клиенттің үйде орындайтын тапсырмасы оны өмірде өзгертетін, түзетуге болатын немесе терең түсінуді қажет ететін жайттарды байқауға немесе әрекеттерді жаттықтыруға негізделеді. Үй тапсырмасы жазбаша  орындалуы мүмкін. Клиентке күнделік жазу немесе бір жайтты жазбаша  баяндау тапсырылады. Кейде клиентке бір жағдайды ойластырып келу тапсырылады. Сонымен қатар үй тапсырмасы ретінде клиентке бір әрекеттерді жүзеге асыру да жүктеледі. Әрине сұхбат сонында кеңес беруші клиентке үй тапсырмасын қалай, қай формада орындау керектігіне міндетті түрде тоқталып, түсіндіріледі.

Кеңес берушінің сұхбатты аяқтауы клиентті шығарып салумен жүзеге асырылады. Мұнда кеңесші клиентпен шығар есікке дейін еріп барғаны дұрыс. Клиентті есімімен атай отырып, ретіне қарай жылы бірер сөз айтып, қолдап-қолпаштап қою керек.

Психологиялық кеңес беру арқылы болған жағдайды да ескерелік. Психологтің кеңес беру үрдісіндегі сұхбат ақысын өзі алмағаны жөн болады. Кеңес беру кезіндеделдалдылық көмек беретін диспетчер тағайындау пайдалы. Сонымен қатар төлем ақының сұхбат соңында алынғаны да дұрыс шығар. Ал ақы көлемі клиенттің материалдық жағдайына, мәселесінің ерекшелігіне, мекендегі психологиялық қызмет бойынша  жасалған тарифқа және т.б. қатысты болады.

Сонымен кеңес беру үрдісіндегі сұхбат жүргізу ерекшеліктері  мен психолог- кеңесші әрекеттеріне қатысты талдау  жасадық.  Психологиялық  кеңес беруді тиімді жүргізуде бұл жеткілікті бола қоймайтындығы белгілі.  Кеңес беру үрдісін толық меңгеруде әрбір психологтің шәкірттік сабақ алуы (супервизор жетекшілігімен жұмыс жасау) аса пайдалы  болатындығын ескертеміз.

 

Бекіту сұрақтары:

1. Кеңес беру үрдісіндегі сұхбатты қорытындылау сатысындағы психолог әрекеті?

2. Сұхбатты қорытындылау барысының ерекшелігіне тоқталыңыз?

3. Клиенттің психолог-кеңесшімен немесе басқа мамандармен байланыс орнату мәселесі жайына тоқталыңыз?

4. Кеңес берушінің клиентпен сұхбатты аяқтауы.

1. Үй тапсырмасы арқылы клиенттің сұхбат негізінде болған өзгерістерін байқау мүмкіншілігін қарастырыңыз?

3 нші бөлім бойынша ұсынылатын әдебиеттер

1. Петухова Л.Г. Основы психологического консультирования: вопросы теории и практики. Учебное пособие для студентов старших курсов психологических факультетов и отделений университетов. - Северодвинск, 2001. - 112 с.

2. Обозов Н. Н. Психологическое консультирование (методическое пособие).–:Санкт-Петербургскийгосударственный университет. Ассоциация лекторов. Центр прикладной психологии,1993.- 49 с.

3. Обозов Н.Н., Щекин Г.В. Психология работы с людьми, Киев, 1999.- 193с.

4. Барчина Е. Аспекты супервизорской работы: Материалы конф: «Проблемы деятельности телефонного доверия и пути их решение». Щелково 1999. С. 75-84

5. Абрамова, Г. С. Психологическое консультирование : Теория и опыт:Учеб.пособие для студ.высш.пед.учеб.заведений / Абрамова Г. С. - М. : Академия, 2001. - 238 с.

6. Немов Р.С. Основы психологического консультирования: Учеб. для студ. педвузов . –– М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1999. - 394 с.

7. Бадхен, А.А. Мастерство психологического консультирования / А.А. Бадхен. - М.: Речь, 2014. - 368 c.

8. Нельсо-Джоунс Р. Теория и практика консультирования. – Спб.2001.

9. Пиз Аллан. Язык телодвижений: как читать мысли других людей по их жестам /. Аллан Пиз. - М., 1995. - 257с.

10. Кочюнас, Р. Психологическое консультирование и групповая психотерапия : учеб. пособие для вузов / Кочюнас Р. - 3-е изд., стер. - М. : Академ. Проект, 2004 ; Трикста. - 464 с.

11. А.А. Бодалева, В.В. Столина; Науч .--исслед. ин-т общей и педагогической психологии Акад. пед. наук СССР.—М.: Педагогика, 1989. — 208 с.

12. Меновщиков В.Ю. Психологическое консультирование: работа с кризисными и проблемными ситуациями. М., 2002.

13. Обозов Н.Н. Психологическое консультирование (методическое пособие).— СПб.: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2001. – 240 с

14. Реньш, М. А. Психологическое консультирование : учеб. пособие для студ. вузов / Реньш М. А. ; М-во образования и науки РФ [и др.]. - Екатеринбург : Изд-во Рос. гос. проф.-пед. ун-та, 2004. - 118 с.

15. Карандашев В.Н. Как стать психологом: введение в профессию. Учебное пособие. - Вологда, издательство «Легия», 1999. - 134 с.

16. Мэй, Ролло Искусство психологического консультирования / Ролло Мэй. - М.: Институт общегуманитарных исследований, 2015. - 224 c

17. Гусакова, М. П. Психологическоеконсультирование : теория и практика / М. П. Гусакова. - Москва : Эксмо, 2010. - 286 с.

18. Елизаров, А. Н. Психологическое консультирование семьи : учеб. пособие для студ. вузов, обуч. по направ. и спец. психологии / Елизаров А. Н. - М. : Ось-89, 2005. - 400 с.

19. Трунов, Дмитрий Индивидуальное психологическое консультирование / Дмитрий Трунов. - М.: Этерна, 2013. - 384 c.

20. Айви А., Айви М.Б., Саймек-Даунинг Л. Консультирование и психотерапия. Сочетание методов, теории и практики - М., 2013.

21. Андронникова О. О. Основы психологического консультирования: учеб. пособие. М.: Вузовский учебник: НИЦ ИНФРА-М, 2013. 415 с.