Балалар оқуы – өзімізді қоршап тұрған әлемді әдебиеттің көмегімен тану жөніндегі баланың арнаулы таным қызметі. Баланың даму дәрежесіне және жас ерекшеліктеріне байланысты мектепалды, төменгі, жоғары сынып оқушылары және жасөспірімдер оқуы деп бөлінеді. Балалар оқуына түсінік беру үшін негізгі екі тұрғыдан: әдебиеттану және психологиялық – педагогикалық тұрғыдан қарау керек. Алғашқы жағдайда балалар оқуы – баланың оқу шеңберін құрайтын шығармалар жиынтығы ретінде қарастырылады. Ал екінші жағдайда балалар оқуы – баланы оқуға тартудың ерекше барысы, әдеби шығарманы терең және толық түсіне білу дағдысының қалыптасуы. Балалар оқуы едәуір дәрежеде олардың жас мөлшерінің әлеуметтік және психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Мұның өзі белгілі бір жас топтарындағы балалардың оқырмандық талабын, әдебиет таңдау мен кітап мазмұнын бағалай білу ерекшеліктерін сипаттайтын шартты нәрсе. Педагогтар мен психологтар балалардың көркемдік құралдарды (метафораларды, эпизодтарды, суреттеулер, салыстырулар, көрініс, әдеби бейнені) және көркем шығарманың ерекшеліктерін тану жолдары мен әдістерін білуге, олардың оқылуындағы әлеуметтік-психологиялық параметрлерді (қажетсінулерін, мүдделерін, мотивтерін) және оқудың әлеуметтік мәнді нәтижелерін зерттеуге ерекше көңіл бөліп отыр. Жасы әркелкі балалардың оқуы барысында мынадай негізгі компоненттер ерекшелігін ескеру керек: қабылдау, бейнені елестету, ойша сол оқиғаға араласу, эмоционалды қатынас және әдеби шығарманы бағалай білу. Сондай-ақ баланың аса маңызды психикалық қасиеттерінің (эмоциялық, еске сақтау, ойлау) рөлі де өте маңызды. Кітапханатану зерттеулеріне қарағанда балалар оқуын негізгі екі бағытқа жіктеуге болады:
- баланың жеке адам ретінде қалыптасуы барысында кітап пен оқудың алатын орнын белгілеу жөнінде көпшілік-әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық зерттеулер жүргізу;
- бала оқуының оның жас ерекшеліктеріне байланысты педагогикалық мәселелері қаралатын, балалардың қайсыбір жазушының шығармасына қатынасын, сан алуан әдеби жанрлардың қай түрін тезірек қабылдап, түсінетінін білдіретін психологиялық педагогикалық жұмыстар жүргізу. Оқырман балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты балалар оқуын зерттеу арқылы балалармен кітапханалық жұмыс жүргізу ісінің теориялық және практикалық негізін жасайды.
Кітапханадағы балалар оқуын ұйымдастырудың маңызды аспектілері:
- балаларды дамытудың психологиялық, интеллектуалдық және мәдени көрсеткіштері (көру қабілеті, есте сақтау, ойлау қабілеті, мәдени сөйлеу, мінез-құлқы, қарым-қатынас, шығармашылық қабілеті және т.б.);
- балалармен жұмыс істейтін, кітапхананың негізгі функциялары (ақпараттық, білім және т.б.) – жас ерекшелікке байланысты категориялары;
- кітапханалық жұмыстардың түрлері (жеке және көпшілік, көрнекілік, ауызша, баспасөз т.б.);
- кітапхананың құрылымдық бөлімдері (абонемент, оқу залы, АББ, компьютерлік сынып, кітап көрмесі, әдеби қонақжай т.б.);
- балалар оқуына ықпал ету үшін басқа мекемелермен қарым-қатынас (мектепке дейінгі мекемелер, оқу орындары, балалар шығармашылық орталығы т.б.).
Адамзаттың кітап мәдениетін жасауы және оқу феномені адам ақыл-ойының іргелі жетістіктеріне жатады. Өркениеттің дамуында кітап мәдениеті мен оның тасымалдаушысы – «Оқитын адамның» ерекше рөлі даусыз. Оқу және «оқу» сауаттылығы немесе жеке тұлғаның оқу мәдениеті бүгінде жоғары бағаға ие болып отыр және әлемдік қауымдастық жете түсініп, 2003–2012 жылдарды сауаттылық онжылдығы деп жариялады.
Бірақ Қазақстанда және ТМД елдерінде қоғамдық өміріндегі сан алуан және көп қырлы өзгерістердің нәтижесінде, соңғы екі онжылдықтағы бастан өткендер, оқу мәртебесі, оның рөлі, оған деген көзқарас айрықша өзгерді. 1990 жылдар кезеңінен бастап қоғам «әдеби орталық» болудан қалды, өткен ұрпаққа сүйеу болған тұрақты әдеби дәстүр біртіндеп құруда. Бұрынғы жазушылардың «адамзат жанының әміршісі» ретіндегі жоғары мәртебесі, «Оқитын адам» мәртебесі және көптеген әлеуметтік топтардағы оқу мәртебесі түсуде. Бүкіләлемдік жұртшылық пікірін әлеуметтік зерттеу орталығының деректеріне сәйкес ересек ресейліктің 34% оқымайды, 50%-дан астамы жылына бір де бір кітап оқымаған, кітапханаға негізінен іскери және көңіл көтеретін оқулар үшін хабарласады. Қазақстанда сондай көлемді социологиялық зерттеулер әзірге жүргізілген жоқ, бірақ олардың нәтижесі де ресейлік оқу картинасымен өте ұқсас болатынына күмән жоқ. Сол не басқа шараның дағдарысты үдерістері көптеген әлеуметтік топтарда кездеседі. ХХ – ғасырдың аяғы ХХІ – ғасырдың басы жаңа дәуірдің – жаһандық ақпараттық қоғам мен мультимедиалық мәдениеттің келуімен әйгілі болды. Кітап социализация мен жеке тұлғаның рухани дамуының факторын анықтайтын мәдениеттің негізгі тасымалдаушысы болуын тоқтады. Маңызды ақпараттық көз – теледидар мен Интернет болды. Кітап оқу жылтыр журналдарды қарауға ауысты. Оқуды ең аз дегенде мәдени байлықтар мен жеке тұлғаның өздігінен жетілуін меңгеруі жөніндегі рухани іс-әрекетке жатқызуға болады. Қазіргі уақытта жеке тұлғаны қалыптастырудың, оның мәдени көзқарасын кеңейту мен бос уақытын өткізудің негізгі тәсілі ретінде оқудан біртіндеп бас тартуға деген беталыс байқалады.
Балалар мен жасөспірімдер әлеуметтік топтарының, әсіресе, қолайсыз жағдайда өмір сүретіндер көпшілігінің оқу мәдениеті деңгейінің құлау үдерісі жүріп жатыр. Бала оқуының басты проблемасы – бұл келешек ұрпақтың болашағына тәуелді болатын оқу сапасы. Кітапхана қызметінің басты бағыттары оқырмандармен жұмыс барысында ақпараттық технологияларды енгізу, оқудың дәстүрлі мәдениеті залалына ақпаратпен тиімді жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру болып отыр. Біртіндеп оқу түсінігі де құнсызданды. Оқу білім беру басымдықтарынан шығарылды, оқу бағдарламаларынан сыныптан тыс оқу жоғалды. Балалар оқуы пайдакүнемдік сипатқа ие болды. Бала оқуының дағдарысы оқырман негативизмінен, көркем әдебиетті ерікті оқудан бас тартудан, төмен сұрыпты басылымдарды артық көруден, оқудың төменгі мәдениетінен, игілік беруші қызметті кітапты танудан бас тартудан байқалады.
Жас ата-аналар кезеңін қамтыған бала оқуының дағдарысымен бірге надандыққа және адамгершілік құлдырауына әкеп соғатын руханилық пен білімсіздіктің толық регрессивті ұлттарынан да байқалады. Зерттеушілердің пікірі бойынша қоғам мен адам өміріндегі оқу мәртебесін өзгерте отырып, құнды бағдарлар ауысымы, қоғамның руханилық деңгейлерін төмендету байқалады. Қоғамдық танымда құндылықтар жүйесінің ауысымы болып өтті. Жекелеген адамдар мен әлеуметтік топтардың басымдықтары қайткен күнде де жеке табыс, әлеуметтік жауапкершіліксіз материалдық сәттілік болды.
Екі мәдениеттің шекарасында, «Гуттенберг пен Интернеттің арасында» бола тұрып, электронды ақпараттық шу тек дәстүрлі оқуды ғана ығыстырмайды, сондай-ақ ойлауды және адамның өзін де, шындық пен өтірік, ізгілік пен жауыздық, ғажаптылық пен сиықсыздық, адамзат пен космостық тіршіліктің мәні мәселелерін ойлауда оқырманды да ығыстырады. Ойлау және қайғыру қабілеттілігі адамды тірі табиғаттан бөлді. Ақпараттық технологиялар ойлауды ақпаратты қолданумен алмастыра отырып, жекелеген тұлғаның және толықтай социумның танымын алдауға алғышарт құрады. Ақпаратты тұтынушыларға кез келген тауарларды тұтынушылар сияқты оларға толық таңдау еркіндігін қалдыра отырып және оларды әлеуметтік жауапкершілік сезімінен айыра отырып, алдауға болады.
Компьютер технологияларын өмірдің барлық сапасына қарқынды енгізу, соңында жаңа техниканың мүмкіндіктеріне тәнті болу оны мойындау маманы болуға әкеліп соқты, ақпараттық технологияларды жаппай тарату оқу дағдыларына деген неғұрлым жоғары талапты көрсетеді. Ақпараттық технологияларды бар жағынан дамыту кезінде ақпаратпен адамның жұмыс істейтінін естен шығаруға болмайды, ал ол оны түсінуге, өзінше түсіндіре білуге, ықшамдауға, қорытынды шығаруға тиіс. Оқу дағдылары, мәтіннің сыни талдауы кез келген саладағы адамның табысты қызметінің алғышарттары болып табылады. Ғылыми ілімнің қарқынды өсуі, технологияның тұрақты жаңаруы білім беру парадигмаларының өзгеруіне әкеп соқтырды. «Өмір бойы білім беру» моделінің орнына «бар өмір ағымындағы білім беру» моделі келді, ол адам алдына білімді өз бетінше тұрақты жаңарту қажеттілігін қояды. Бұл мәселеде оқу да әмбебап техника болып қалады. Тәжірибе көрсеткендей, ең үздік оқырман Интернеттегі ең үздік тұтынушы, неғұрлым табысты адам, әртүрлі экономикалық, әлеуметтік және психологиялық жағдайларға бейімделуіне қабілетті болып табылады.
Қазіргі қоғам ақпараттық ресурстарды меңгерген және жауапты шешімдер қабылдаған адамның адамгершілік тұрғысынан дамуының жады жоғары талаптары мен деңгейін көрсетеді.
Посткеңістікте жылдам өзгеретін оқу проблемалары, әлемдік ақпараттық кеңістікке қоғамның кеңінен енуі кезінде тарихи пайда болған кітаби-мәдени дәстүрлерді сақтау мүмкіндігі бүгінгі күні ерекше өткірлікке ие болады. «Мәдени сабақтастықтан тыс ел бос кеңістікке айналады, өзін кез келген сараптамадан өткізу үшін ашу» еді ғой. Сонымен бірге оқу проблемасын ұлттық проблема сияқты гуманитарлық бағыттағы барлық мамандардың бәрі бірдей тани бермейді, ал бастысы – шешім қабылдаушы адамдар, әртүрлі деңгейлердегі мамандар тани алады.
Кітапхана ісіндегі мамандарға, теоретиктер мен практиктерге қоғамдағы оқудың дағдарысты жай-күйіне, жекелеген адамдар секілді, сондай-ақ қоғамды толығымен кемсітуге апарып соғатын маңызды салдарына қоғамдық кең шеңберлі назар аудартар еңбегі жатады.
Қазіргі қоғамдағы оқу дағдарысын белгілей отырып, гуманитарлық саладағы мамандар мен кітапханашылар алдына өмірлік маңызды әлеуметтік қызметтерді орындайтын әлеуметтік және мәдени құбылыс сияқты оқу туралы толық ұғым қалыптастыру қажеттілігін қояды.
«Оқу» ұғымын гуманитарлык, ғылымдар трактовкаларында қарастырамыз. Оқу барлығына белгілі санаттардың қатарына жатады, бірақ анықтамасы көп мағыналы және белгісіз. Орысша оқитын жұртқа ақын А.С. Пушкиннің «Оқу – міне, ең жақсы үйрету» деген сөзі жақсы белгілі. Қазіргі оқырманға «оқу деген не?» деген сұраққа жауап беру едәуір қиынырақ.
«Оқу» термині не мәдениеттанудың, не психологияның, не әдебиеттанудың категориялық аппаратына енгізілмеген, базалық оқулықтар мәтіндері және тиісті салалық терминологиялық сөздіктер не туралы куәландырады. Терминнің анықтамасын орыс тілінің түсіндірме сөздіктерінен, соңдай-ақ кітаптану, информатика және кітапханатану жөніндегі сөздіктерден тауып алуға болады. Оқу мәселесі педагогикада үдеріс ретінде оқуға үйрету әдістемесі ұстанымымен қарастырады.
Оқу – ең қарапайым терминдерде – үдеріс, ол жазбаша немесе баспа мәтінінен ақпарат арқылы алынады. Бұл үдеріс хат форматына байланысты және кез келген мәтіннен, егер мәтін ұғымын неғұрлым кең қарастырса, ақпарат алу үшін қолданылуы мүмкін. Әліпби жүйесін оқу үшін беттегі белгілер мен сөйлеу дыбыстарының арасындағы фонетикалық байланыстарды кодтауға тура келеді, сонымен бірге қытай тілі секілді логографикалық жүйені оқу үшін беттегі белгілердің (идеограммалардың) сөзбен не тіл ұғымымен арақатынасын белгілеу қажет. Оқу термині орфографиялық жүйелерге қарағанда әртүрлі когнитивті және перцептивті үдерістерді білдіреді.
Педагогикада оқу ұғымы, бәрінен бұрын, жазбаша сөйлеу құралы ретінде оқуға үйретумен байланысты. Бастапқы кезеңнен оқу дағдыларына оқыту, оқу үдерісінің өзін педагогтар «сөздің дыбыстық формасын оның графикалық үлгісі негізінде қайта жасау әрекеті» ретінде түсіндіреді. Беделді ғалым Д. Б. Эльконин сөздің дыбыстық формасын қайта жасауда оқудың әлеуметтік катынаста (тыңдау, қарау, сөйлей қарым-қатынасы) үдерісінде ақпаратты айқындаудың басқа да формаларынан ажырататын басты ерекшелігін көреді. Оқырман дамуы барысында кең жайылған оқудың бұл үдерісі үнсіздікке, жылдам оқуға дейін қысқартылады, бірақ «қиын» мәтінмен кездескен жағдайда оқу тіпті ең жақсы дамыған оқырманның өзінде кеңейтілген формасын қайта қабылдайды. Д. Б. Элькониннің пікірі бойынша: «...оқуға үйретудің бастапқы кезеңінде оқылғанды түсіну тек әрекеттің дұрыстығын бақылау рөлін ғана орындайды, түсіндім –дұрыс оқыдым дегенді білдіреді. Бірақ сөздің дыбыстық формасын қайта жасау әрекеті кезеңінде «техниканы» меңгеруге, сөйлемді ұғынудың өз бетінше танымды әрекетіне айналады, оқу міндеті –оқылғанның пәндік мазмұнын меңгеру пайда болады. Бұл кезеңде балаларды оқуға үйрету «балалар оқитын ғылыми-танымал және көркем әдебиеттер жиынтығы ретінде» (яғни оқу пәні), сондай-ақ балаларды әдебиетке тартуға бағытталған педагогикалық үдеріс ретінде түсіндіріледі, мақсаты кітапқа деген сүйіспеншілікке, оқығанды дұрыс және терең түсіне білуге тәрбиелеу болып табылады, соңғы нәтижесінде эстетикалық сезім, адамгершілікті қалыптастыруды дамытуға әкеледі» [60, 274б.]. Балаларды оқу мәдениетіне тәрбиелеу міндеті педагогтар мен кітапханашылардың күшін біріктіреді.
Кітапханатанудың оқу теориясында оқу түсінігімен қатар оқырман, оқу шеңбері, оқу басшылығы, оқу мәдениеті түсініктері де қарастырылады. Кітапханатану теориясында оқырман – бұл «рухани қажеттілікке жауап беретін жүйелі әрекет ретінде оқудың әлеуметтік субъектісі». Бұл кезде оқырман спецификалық оқырмандық психологиясымен сипатталады және автор, мәтін, таралу арналары мен баспа шығармаларын, әдеби шығармаларды насихаттау жағынан өзара әрекеттесу нысаны болып табылады. Оқырманның осындай түсінігі оқу үдерісін қарым-қатынастың субъектілі – объектілі үлгілеріне апарады және оны пассивті рөлге аударады, қазіргі кездегі зерттеулерде қайта қарастырылады. Қазіргі кітапханатанушылар, солардың қатарына жататын И. И. Тихомирова, В. А. Бородина оқырманды генетикалық, биологиялық, әлеуметтік, психологиялық және маңызды жеке, көп қырлы тіршілік қарекетінің барлық үдерісін қамтыған бірегей әмбебаптылық секілді адам деп қарастырады. Психологияда тұлғалықтың туылмайтыны, оның жүре қалыптасатыны айтылады. Кітапханатанушылар: оқырман болып туылады және қалыптасады деген ұстанымды ұстайды. Оқырман – орта мен оның бірегей тұлғалық оқу әлемін жасайтын игергендері арасында тұрақты даулар мен диалог болып тұратын шеңберде тіршілік қарекетінде дамып келе жатқан субъект. Бұл әлемге әсері сақтықпен, зиянсыз, қабылдаудың жағымсыз белгілерін қалыптастырмау болуы тиіс. Кітапханашылар мен оқырмандық дамуға қатысатын басқалардың да міңдеті жеке тұлғаның ерекшеліктерін ескере отырып, оқырман ретінде адамның жеке тұлғасын қалыптастыруда жеке тұлға болып тұруына көмектесуден тұрады.
Кітапханатанудың оқу мазмұнын сипаттау үшін оны «жекелеген оқырман топтары мен жекелеген оқырманның оқу бағыттарын көрсететін баспа шығармаларының жиынытығы» ретінде түсіне отырып, оқу шеңбері түсінігі пайдаланылады. Оқу шеңбері әлеуметтік факторлардың, жеке тұлғаның даму деңгейі мен рухани қажеттіліктер өзгерістерінің, адамдардың мәдени сұраныстарының өзара әрекеттестігінде өзгереді. Кітапхана міндеті оқу шеңберін кеңейтуден, қоғамның маңызды мәселелеріне оқырман мүддесінің тереңдігінен жүйелі оқуды қалыптастырудың әсерінен тұрады.
В. Е. Кемеровтың редакциясынан шыққан «Қазіргі философиялық сөздікте» (1998) оқу «мәтіндермен жұмыс әдістемесі» ретінде анықталады. Мәтін (латын тілінен tехtus - арқау, өрімдеу) философиялык герменевтика, семиотика, мәдениеттану және басқа да гуманитарлық пәндердің кілт түсінігі болып табылады. Жалпы жоспардың өзінде мәтін – бұл жаңа ойлардың тууына себін тигізетін көп ұғымды құрылымды меңгерген дискурсивті бірлік. Тарихи мәтін мифтік әңгімелеп айтудан күрделі құрылған мәтінге әлеуметтік маңызды мазмұндарды сақтау және тапсыру мақсатында қызмет ете отырып, жазба базасына эволюция жолымен бірте-бірте дамыды. Өркениеттің бар тарихы мәтіндерге құрылған. Мәтіндер дәстүрлі кітапханалардың негізі болып табылады. Мәтіндерді оқудың дәстүрлі практикасы кейбір пайда болған негіздемелерге сүйенеді:
- бүтіндей және тұйық құрылым мен оқырмандар сияқты шығарамалар арасында белгілі ой қашықтығының болуы;
- автор мен оқырман, хаттың – авторы, оқырманның – оқуы арасындағы мәдениеттану практикасын бөлу («жазушы жазады, оқырман оқиды»);
- оқырман анықтама бойынша тауып алатын шығармалардың бүтіндей құрылымында ойдың міндетті түрде болуы;
- белгілеу бірлігі басқа мүмкін болатын белгілерге, басқа мүмкін болатын оқуларға белгілі бір күш салуда.
Мәтін мен оқу терминдері герменевтикамен белсенді талданады, бұл кезде герменевтика қазіргі заманғы философияға бағыт беру, белгілерімен, символдарымен және сөзбен, әсіресе, жазбаша тілмен, яғни мәтіндермен берілген тілдік сөйлеулер интерпретацияларының теориясы мен практикасы ретінде түсіндіріледі. Герменевтика «түсініктер» туралы үйрету (толығымен рухани жан дүниесімен қайғыру – соmргеndге) және жаратылыс ғылымдарындағы «түсіндіруден» (ехрligег) айырмашылығында гуманитарлық ғылымдардың әдіснамалық негізі ретінде танылады[61].
Постструктурализм шеңберінде оқу термині басым бола түсуде және хат, мәтін, интермәтінділік т.б. сияқты терминдермен қатар қарастырылады. Интермәтінділік бір мәтіннен екіншісіне қосылуды білдіреді және гетерогендік мәтінділіктің маңызды сипаттамасымен танылады. Терминді М. Бахтиннің жәрдемімен Ю. Кристева енгізген, онда полифондық құрылым ретінде әдеби мәтінді суреттейді[61]. Мәтіннің негізгі құрылымдық қағидасы интермәтінділік көзқарасы тұрғысынан оның ішкі біртекті еместігі, ашықтығы, көптігі, мәтіндер мен кодтардың шиеленісі негізінде, басқа мәтіндерді трансформаттау болып табылады. Бұл кезде интермәтінділік әдеби әсерлер туралы мәселеге апармайды. Кез келген мәтінде қосымша ой жасайтын әдістерді орайластыратын басқа мәтіндермен қиылысу кеңестігі бар. Интермәтінділік көзқарасы тұрғысынан мәтін (объекті) мен оқырман (субъекті), оқу мен жазу арасындағы оппозиция түсіріледі. Түсініктің тарихилығы, алдын ала түсіну мен интермәтінділіктің болуы интерпретациялар мен әрбір нақты мәтінді әрбір нақты оқырманның нақты сәтінде әртүрлі түсіну деңгейлерінің көптігі туындайды.
Ортаның өзгеруіне байланысты жазбаша мәтіндердің ақпараттық технологиялар әсерінен тұрмыстануынан мәтіндердің өзі де, оқу практикасы да өзгеруде. Мұндай жағдайларда қазіргі заманғы кітапханалық оқу теориясы герменевтика мен постструктурализм әдіснамасына, постмодерн философиясына және оқу теориясы ұғымдық аппаратын зерттеудегі басқа да ғылымдарға, оқудың әлеуметтік практикасы мен мәтіндердің тұрмыстануына сүйенеді.
Оқу мәселесіне деген әртүрлі гуманитарлық саладағы мамандардың жоғары мүддесі бірнеше факторларға негізделген. Олардың біріншісі – адам мен қоғамға ақпараттық технологиялар мен ақпараттың аса көп санын меңгеру бойынша нақты адамның психофизиологиялық қабілеттерінің шектеулігін беретін зор мүмкіндіктер арасындағы қарама-қайшылықтар болып табылады. Екінші қарама-қайшылық – қоғам өмірінің кез келген саласында дұрыс шешім таңдаудағы ақпараттың өсуші рөлімен және ақпаратпен жұмыс жасай білмейтін адамның жіберетін қателіктерінің жоғары бағасымен байланысты. Үшінші қарама-қайшылық – адамзаттың өсуші қажеттіліктерімен және өркениет дамуы ресурстарының шектеулігімен, «тұтыну қоғамы» идеалдарынан бас тарту қажеттілігімен, қарсы тұру саясатымен және экстенсивті дамумен байланысты.
Адамзат планетарлық танымды қалыптастыруға мұқтаж. Жаңа экологиялық ойлау сыни ойлай білумен, тірі және өлі табиғаттың ауруын сезіне алу қабілеттілігімен, тек жақынның ғана емес, сондай-ақ алыстың да проблемаларымен байланысты. Жаңа ойлау қазіргі қоғам мен экосаланың осалдығын танып білуге, бар тепе-теңдіктің тұрақсыздығын түсінуге және өз қажеттіліктері негізінде шешім қабылдамау қажеттілігіне, ал барлық планета, барлық адамзат үшін мүмкін нәтижелерді талдауға негізделген.
Зерттеушілер тек оқитын қоғам ғана ойлай білетін қоғам болып табылады деген қорытындыға келді. Оқу дамыған және әлеуметтік құңды адам сапасын қалыптастырады. Көптеген факторларды толық қамти алатын, талдап, жағдайды дәлме-дәл бағалай білетін, жылдам бір ғана сенімді шешім қабылдайтын және ол үшін жауапкершілікті мойнына алатын адам қалыптастырады. Оқитын адамның еске сақтау қабілеті терең болады, сөйлеу тілге бай, өз ойын анық жеткізе алады, сыртқы таным мен мінез-құлықтың алдап-арбауына оңайлықпен тап болмайды. Бұл – адамгершілік деңгейі жоғары, ерікті, сыншыл адам. Оқу әмбебап мәдени техника іспетті, тек ақпараттық сауаттылық мәселесін шешуге ғана себін тигізбейді, сондай-ақ мәдениеттің, адам мен ұлттардың зияткерлік дамуының сабақтастығын сақтауға әсерін тигізеді. Сонымен бірге оқу фактісінің өзі маңызды емес, оқу мәдениеті, оқу мақсаты мен мазмұны маңызды.
Мамандар кітаптың өркениет дамуының басты көрсеткіші болғанына және бола беретініне күмәнданбайды. Ұлт міндеті – кітапты білім пәні мен көзі ретінде сақтау. Оқу мәдениеті, окуға машықтану сақталуы және ұрпақтан ұрпаққа жалғасуы тиіс. Оқу такырыбы күннен-күнге өзекті бола түсуде және алаңдататын сипатқа ие. Ол ұлттың, адам экологиясының зияткерлік әлеуетін қорғау мәселесімен бір қатарда тұр. Егер жақын арада кітапты қорғау мен оқуды қолдау жөнінде шаралар қолданылмаса, біздің қоғамымызды адамгершілікті жоғалтудың жаппай вирусы жайлайтын болады.
Кітапханатану үшін оқу қызметін, қоғам өміріндегі оның рөлін сезіну социумдағы кітапхананың рөлі мен орнын анықтауды білдіреді: кітапхана білім қоғамындағы тек қана коммуникатор, ақпараттық канал, немесе рухани орталық, тәрбие институты және жеке тұлғаның интеллектуалды дамуының модераторы бола алады ма?
Балалар және мектеп кітапханасы үлкен мән білдіреді. Оларсыз баланың оқырман ретінде қалыптасуы мүмкін емес. Олар оқуға ынталандырудың стимуляторы рөлін ойнайды, өйткені дамып келе жатқан заманымызда, бала кезден бастап нағыз оқырман болып үлгеру керек, әйтпесе, әрі қарай өмір бұл үшін уақыт қалдырмайды.
Оқудың тағдыры көбінесе гуманитарлық ғылым мамандарының философиялық ойлауларына, қоғамның оқудың маңызды әлеуметтік қызметтерін сезінуіне, кітапханалардың, білім беру ұйымдарының, қоғам өмірінің барлық субъектілерінің нақты мақсатты қызметіне байланысты.
С. Ш. Исақанованың сөзінде: «Келе жатқан «білім экономикасы» қоғамында оқу және оқитын адам ұлттық игілік, рухани және әлеуметтік құңдылық ретінде сезіледі. Бірақ, оқуға қандай да үлкен мән берсек те, ол қара бастың қамы емес» [61, 111б.].
Оқу мәдениеті дегеніміз жеке бастың мәдени дәрежесінің бір бөлігі. Оқу мәдениетіне оқырманның жүйелі оқуы, кітап оқуға деген ынтасы, оқу мақсаты, кітапты іріктеп алуда және кітапты жүйелі оқуда игерген шеберліктері, дағдысы яғни осы салада жинақталған білімінің барлық комплексі жатады. Оқу мәдениетінің құрамдас бөлімі – кітапханалық-библиографиялық білімді игеру.
Қоғам талаптарына сәйкес кітапхана оқырмандарымен жұмыс жүргізу барысында жеке бастың адамгершіліктік және әлеуметтік тұрғысынан дамуын көздейді, жеке адамның қоғамның толық құқылы мүшесі ретінде өмір сүруіне қажет қағидаларды, ережелерді және рухани байлықтар жүйесін меңгеруіне көмектеседі.
Кітапханашылар жас оқырман топтарының талап-тілектерін өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып әр оқырманмен жеке кітапханалық-библиографиялық жүргізуге міндетті.
Жас оқырмандармен жүргізілетін жеке жұмыстардың мақсаты мен міндеттерін мынадай үш топқа бөліп қарауға болады:
- жас оқырманның жеке басына байланысты зерттеу жұмыстары,
оқырман туралы жалпы мәліметтер алу, оқу мақсаты, оқу ынтасының мазмұны, оқу жүйесі, кітапханалық – библиографиялық білімді игеру деңгейі т.б;
- оқу мәдениетінің құрамдас бөлімі жас оқырмандардың оқуға деген қажеттіліктері мен құштарлықтарын қалыптастыру, оқырман бойында күнделікті оқуға деген қажеттілікті қалыптастырып оқуға деген құмарлықтарын тереңдетіп, жан-жақты дамыту, көркемдік талғамын ұштау т.б.;
- оқу мәдениетінің құрамдас бөлігі – библиографиялық білімді
игеруге тәрбиелеу (кітапхана қорын, библиографиялық құралдарды, каталогтар мен картотекаларды, кітап көрмелері т.б.оқырманның өз бетінше еркін пайдалануға мүмкіндіктер беретін және тиімді оқу жолдарын көрсететін тәсілдерді үйрету);
- осы көрсетілген міндеттердің барлығын кітапханашы жеке оқырманмен жұмыс жүргізу барысында іске асырады. Осы күрделі де жауапты істі жүзеге асыру кезінде кітапхананың кітаптар қорының байлығына және ұсыныс – библиографиялық құралдарға сүйенеді.
Оқу мәдениеті жоғары оқырмандар үшін жақсы ұйымдастырылған кітапхананың ашық қорынан, анықтамалық-библиографиялық аппараттарының, кітап көрмелерінің алатын орны ерекше.
Оқу мәдениеті әлі қалыптаспаған оқырмандардың оқу барысына жетекшілік ету жұмысы алға қойған мақсат пен міндеттер бірлігін қамтамасыз ете отырып дамытуды қажет етеді. Кітапханашы ең алдымен оқырмандардың осы тобымен жүргізілетін жұмыстың нақтылы мақсатын белгілеп алады. Оны оқырман формулярындағы «Кітапханашының байқаулары» деген графаға жазып немесе түрлі-түсті индикаторлармен белгілеп қояды.
Кітапханашының оқу мәліметі әлі қалыптаспаған жас оқырмандардың барлығымен жеке жұмыс жүргізіп, оқу барысына жетекшілік етуге мүмкіншілігі жоқ. Сондықтан жас оқырмандар арасынан жеке жұмыс жүргізуді керек ететін оқырмандарды іріктеп алады. Кітапханашы оқырманның оқу мәдениетінің дәрежесі туралы бірінші мәліметті кітапханаға жазылу кезінде алады. Кітапханашылар әр жаңа оқырманды кітапханаға жазу кезінде оларға ерекше назар аударып, кітапханалық-библиографиялық қызметтердің түрлерімен таныстырады.
Кітапханашылар жас оқырманды кітапханаға алғашқы жазған кезінде оның оқу барысында жетекшілік етудің қаншалықты қажет екенін анықтап, ал кейінгі келулері барысында қандай бағыттар бойынша жүргізуі керек екенін белгілейді.
Мысалы: оқырманмен кітапханашы қандай жұмыс істеуі керек? Әрине көп нәрсе кітапханашының мамандық дәрежесіне, тәжірибесіне және оқырманның мінез-құлқына байланысты, осындай жағдайда туатын кітапханашының іс-әрекетінен екі нұсқаны алып талдап көрелік:
1 – нұсқа. Кітапханашы оқырманды кітапханаға жазады. Кітапты тауып формулярына жазып береді. Кітап басқа оқырманның қолында болған жағдайда оны кезекке қойып, әзірге басқа кітаптарды алып оқуды ұсынады. Оқырман оларды алмаса, кітапханадан кітапсыз кетеді.
2 – нұсқа. Кітапханашы оқырманды кітапханаға жазады. Оны кітапхананың ашық қорымен анықтамалық-библиографиялық аппаратымен, кітап көрмелерімен таныстыру барысында ол сұраған автордың кітаптарына, басқа да шығармаларға оқырманын назарын аударады.
Бұл екі жағдайда кітапханашылар шын ниеттерімен оқырманның сұранымын қанағаттандыруға ұмтылады. Себебі оқырман кітапханадан сұрағанын алмаса оған қайтып келмейтінін біледі.
Екінші нұсқада кітапханашы жас оқырман психологиясы мен қажеттігін терең түсіне қызмет көрсете білді деуімізге болады. Кітапханашының кітап көрмелері, анықтамалық-аппараттар туралы тартымды әңгімесі, кітапханашының өзінің кітаптарды жақсы білуі оқырманның кітапхана байлығынан сусындауға деген талпынысын тудырады. Оқырман бала кеткен соң кітапханашы оның формулярына оқуына жетекшілік етуге пайдаланатын жұмыстарының әдістерін белгілеп, оның оқуына қажетті деп тапқан кітаптар көрсетілген оқу жоспарын жасайды. Оқырман баланың келесі келген кезінде оның өзімен ақылдаса отырып оқу жоспарына өзгертулер енгізеді.
Жас оқырманның белсенділігі кітапханадан кітап алып тұруына және көпшілік шараларға қатысуына қарай анықталады. Оқырманды кітапханаға жазу және экскурсия өткізу кезінде оқырманның оқу мәдениетінің дәрежесі байқалады.
Оқыған кітаптарына жазбаша немесе ауызша берген жас оқырманның пікіріне қарай кітапханашы оның мүддесін, әдебиеттерді түсіну қабілетін және оқырмандық іс-әрекетінің қандай бағыт бойынша оқырманның формулярына жазылған кітаптар бойынша оқырманның оқу мүддесін, оқу барысының дәйектілігін түсінуге болады. Кітапханашылар жас оқырман формулярын, олардың кітаптар туралы айтқан пікірлерін, көпшілік шараларының хаттамаларын талдау жасау арқылы, «Жыл бойынша оқып шыққан кітаптарым» атты конференция өткізу, кеңестер мен бақылаулар жүргізу анкета тарату, сұхбат алу арқылы әртүрлі әдістерін пайдалана отырып оқырманның оқу мүддесін біліп, олардың оқуына жетекшілік етіп оқуға деген қажеттіктерін дамытады. Әр жас оқырманның оқуына жеке жетекшілік етіп оқуға деген қажеттіктерін дамытады. Әр жас оқырманның оқуына жеке жетекшілік жасау үшін кітапханашы өз жұмысының негіздері мен салаларын өте жақсы білулері керек. Оған: кітапхана қоры, анықтамалық – библиографиялық аппараттар, кітапхана жұмыстарының әдістері мен түрлері жатады.
Кітап қорын білу – кітапханашылар қордың орналасу тәртібін, бөлімдерін, олардың мазмұнын, қорға түсетін әдебиеттерді, кітапхана алатын мерзімді басылымдарды, әдебиеттер кешенін (қоғамдық – саяси, техникалық, көркем әдебиет т.б.) ерекшеліктерін, ғылым классиктерінің еңбектерін, көрнекті жазушылардың еңбектерін, жиі сұралатын басылымдарды жете білулері керек. Кітапханашының ашық кітап қорын және кітапхананың негізгі қорын жақсы білуі оның кітапты тез тауып беруіне жол ашады. Кітап қорын жақсы білуге оқырмандар қайтарған кітаптарды күнделікті қорға орналасып отыруда көмектеседі.
Кітаптар қорын жүйелі ұйымдастыру, бөлімдер ішінде кітаптарды дұрыс орналастыру, бөлгіштер жүйесін, көрсеткіштер мен нұсқауларды жеткілікті дәрежеде безендіріп беру – оқырманмен жеке жұмыс жүргізудің жұмысы. Кітапханашы күнделікті кітапханаға түскен барлық мерзімді басылымдарды, оның ішінде «Кітап жаршысы =Друг читателя», «Книжное обозрение» газеттерін және басқа ақпараттық – библиографиялық басылымдарды оқып отыруы керек.
Жас оқырманның оқуына жетекшілік ету жұмысына ұсыныс библиографиялық құралдарды кеңінен пайдалану керек. Белгілі тақырыптар мен мәселелер бойынша шыққан әдебиеттермен, жеке кітаптармен танысуға, оқырманға ұсынатын кітаптарды таңдап алуға ұсыныс библиографиялық құралдар көмектеседі. Тақырып бойынша кітап іріктеп алуға, оқырманның сұраған кітабы кітапханада болмаған кезде мазмұны жағынан сәйкес келетін басқа кітапты таңдап беруге көмектеседі.
Жас оқырмандар сұранымы және оны қанағаттандыру. Әр оқырман балаға жеке қызмет көрсету арқылы оқырманның кітапқа деген сұранымы қанағаттандырылады. Жас оқырманның кітапқа деген сұраным процессі оны кітапханаға жазудан басталады. Кітапханаға жазылған әр жас оқырманға арнайы тіркеу карточкасы және формуляр толтырылады. Оқырманды кітапханаға жазғаннан кейін кітапханашы оған мынадай қызмет көрсетеді: оқырман сұранымын орындайды, оқырмандарға қажетті библиографиялық анықтамалар мен сұраған кітаптарын береді. Жас оқырманның өз сұранымын кітапханашыға айтып жеткізуіне қарай – оқу мақсаты айқын белгілі сұраным және оқу мақсаты белгісіз сұраным болып бөлінеді.
Оқу мақсаты айқын белгілі сұраным деп оқырман өзін қандай тақырып немесе нақтылы кітап, баспасөз шығармасы қызықтыратынын атайды. Мақсаты белгілі сұранымның өзі нақты және тақырыптық болып келеді. Нақты сұранымға оқырмандардың мынадай сұранымдары жатады:
- библиографиялық мәліметін толық білетін нақтылы кітапты сұрауы;
- библиографиялық мәліметінен кейбір элементтері ғана білетін нақтылы кітапты сұрауы;
- белгілі оқиғаға, тарихи болған адамға, мекемеге және басқа фактілерге байланысты мәлімдеме сұрауы;
- белгілі тақырыпқа байланысты құрастырылған кітаптар тізімі бойынша кітаптарды беруін сұрауы.
Оқырман сұранымын қабылдау кезінде кітапханашы оқырманмен
әңгімелеседі, сұранымының мақсатын, білім саласындағы білім дәрежесін, оған керекті баспасөз шығармаларының түрін кітапқа, газет-журнал мақалаларына және т.б. анықтап алады. Оқырман сұранымын орындау барысында кітапханашы ол сұраған басылымды, мәліметті іздестіруді кітап қорының кітаптарын, мерзімді басылымдарын, электронды каталогы, картотекаларды, библиографиялық құралдарды, энциклопедияларды, сөздіктерді, анықтамаларды және т.б. анықтамалық-библиографиялық аппараттар элементтерін қарау негізінде жүзеге асырады.
Оқу мақсаты айқын емес сұраным кезінде кітапханашы оқырманға өз сұранымын айқындап, нақтылауға көмектеседі. Ол үшін әңгіме барысында кітапханашы оқырманның нендей мақсатпен кітап оқығысы келетінін, айналысатын әрекеттерін бұрын оқыған кітаптардан алған әсерін біліп алады. М. Я. Дворкинаның пікірінше: «Ұсыныс библиографиялық құралдарды және электронды каталогтарды, картотекаларды пайдалана отырып оқырманның оқу талабына сай келеді деген кітаптарды ұсынады»[62, 3–4,7 б.]. Оқу мәдениетін тәрбиелеу – оқырмандармен жүргізілетін жұмыстардың маңызды бір бөлшегі. Оқу мәдениеті дегеніміз жүйелі түсінік болып отыр, әдебиетті таңдау, оны қабылдау, алған білімін орнымен пайдалану сияқты түсініктердің жиынтығынан құралады және олар жасөспірімнің ой-өрісінің, мүддесінің, сұранысының белгілі бір белсене негізі болады. Іс-тәжірибелерден байқағанымыздай оқырмандардың жан-жақты дамуының жиынтығы болып саналатын оқу мәдениеті ғана оларға сапалы қызмет көрсетудің бірден бір белгісі деп есептелінеді. Мәдени деңгей бойынша оқырмандар бірнеше топқа бөлінеді. 1–ші топқа оқу мәдениеті толық жетілмеген оқырмандарды кіргізуге болады. Олар: аз оқитындар, оқымайтындар, ара-тұра оқитындар, жүйесіз әр саланың басын бір шалып жүйесіз оқитындар. Бұл топпен жұмыс жүргізгенде оқу мәдениетінің төмен екенін ескере отырып, кітапты меңгеру мәдениетін төмен екенін ескере отырып, кітапты меңгеру мәдениетін оқырманның бойына дарыта білуіміз керек. Ол үшін кітапханашы кітаптағы қызықты кейіпкерге тоқталып, тартымды тұсын оқырманға таныстырып оқуға еліктіреді. Әдеби шығармалардың мазмұнына негізделіп түсірілген көркем суретті фильмдердегі бас кейіпкерлердің рөлдерін орындайтын артистер арқылы кітапқа деген ықылас туғызуға болады. Кітапханашының іс-әрекетінің қайсысы болмасын оқырманды оқуға тартуға негізделуі тиіс. Жоғарыда аталған топпен кітапсыз шаралар қолданылады: әр түрлі ойындар, кино көрсетулер т. б.
2–ші топқа белгілі бір тақырыпқа арналған әдебиеттерді ғана оқитын оқырмандар жатады. Бұл топтағы оқырмандардың ертегілерді, әңгімелерді, шытырман оқиғаларды әдебиеттерді оқиды. Оқырманның талғамын ескеріп, тілегін орындаған дұрыс.
3–ші топтағы оқырмандардың барлығы әртүрлі тақырыптардағы әдебиеттерге құмар. Олар кітапты таңдап алудың дұрыс жолын білмесе де, әрдайым кітапты өздері таңдап алуға тырысады. Басқа топтағы оқырмандарға қарағанда олар белгілі бір білім саласымен, автормен, тақырыппен, кітаппен жұмыс істейді.
4–ші топқа оқырмандары көбіне оқу процесі барысында әдебиеттерді өздері таңдап алады, талап-тілектері ауқымды, жан-жақты болып келеді. Кітапты таңдау және меңгеру белгілі бір мақсатқа ұмтылу арқылы сипатталады. Кітапханашының міндеті – жасөспірімдерге мәдени өсуіндегі кейбір қайшылықтарды жеңіп, оқырмандық тәжірибесін арттыруға көмектесу. Оқыған кітаптары жайлы құрбыларымен, клуб мүшелерімен, ұстаздарымен, ата-аналарымен пікір алысуға деген бейімділік қалыптастыру өте маңызды. Осындай қарым-қатынастар, жасөспірімдердің келешекте рухани баюына, оқу мәдениетінің жан-жақты жетілдіруіне көмегін тигізеді. Оқырманның ықыласы тез өзгергіш. Әртүрлі хикаяларға толы кітаптарды оқуға құмар оқырман, кітапханашының ұсыныстарымен тарихи – көркем шығармаларға прозаларға ықылас білдіруі мүмкін. Оқырмандарды әртүрлі топтарға бөлу кітапханашының мақсаты емес, оқырманға, оның ерекшелігін ескере отырып, белгілі бір шаралар қарастыру. Оқырман кітапханаға алғаш келгенде әрі қарай нені мақсат ету керек екендігін анықтау. Кей жағдайларда кітапханашы өзінің оқырманға деген ықыласын анықтап болашақта істелетін жұмыстардың жолдарын іздестіреді.
Жас оқырмандарды танып-білу жолдары. Оқырмандарды танып-білуге арналған шаралардың ішіндегі маңыздысы деп, бірден оқырмандардың ой-пікірін, сұранысын кітапханаға деген көзқарастарын білуге болатын түрлері есептелінеді. Олар оқырмандардан жауап алу (анкета және сауалнама), оқығандары жайлы жазбаша түскен ой-пікірлерімен танысу. Анкета сауалдаманы әдетте жоспарлауға қажетті мәліметтер жинағанда жиі қолданады, оқырман ықыласты мәселелер мен насихат тәсілдері анықталады. Әртүрлі үйірме жетекшілері сауалдамалар арқылы болашақ сабақтың тақырыпты қамту керек екені жайлы ой-пікірлерін білу үшін де керек.
К. К. Қоштаеваның пікірінше: «Оқырманды танып-білудің сенімді тәсілінің бірі – оқырманды бақылау. Бұл жағдайда кітапханашыға қажет оқырманның мінез-құлқы ескеріледі: каталогтарды, анықтамалық-библиографиялық аппараттарды пайдалана ма, кітапты қалай таңдап алады, ашық қордың кітаптарын пайдаланып, ақыл-кеңес сұрайма. Жеке оқырманның бағалы қасиеттері жайлы түсінікті кітапханашы үйірме, клуб жұмыстары, басқа көпшілік шаралардың барысында бақылай алады. Оқырманды сыртынан бақылау оңай жұмыс емес. Оқырманнан жауап алу сияқты бұл әдісте арнайы дайындықты талап етеді. Оқырманмен қарым-қатынас жасағанда туатын күтпеген жағдайларды бірден талдай білу. Мысалы: жасөспірім оқырманды бірден әңгімеге тарту өте қиын екенін жиі көріп отырсақ, ал пікір таласта жан-жақты айтысқа қызу түсіп кететінін көреміз» [63, 12–16 б.].
Соңғы жылдары, кітапхананың қоғам өміріндегі маңызы туралы жаңа пікірлер қалыптасты. Бұрыңғы кезеңде, кітапхана тек идеологиялық мекеме ретінде қарастырылса, қазіргі уақытта жергілікті тұрғындардың талап-тілектері мен сұраныстарын қамтамасыз ететін, яғни жеке тұлғаның жан-жақты ақпараттық қажеттіліктерін ескеретін әлеуметтік институт ретінде сипатталады. Кітапхана арқылы балалар мен жасөспірімдердің ішкі жан дүниесімен мәдени рухы, адамгершілік қасиеті, эстетикалық талғамы, өмірге деген қөзқарасы, сана-сезімі қалыптасады. Академик Д. С. Лихачев былай деген: «Кітапхана – бұл мәдениеттің фундаменті» [64, 166 б.]. Ғалымның пікірінің маңызы мынада: жалпы қоғамның және жеке адамның мәдениеті де осы негізге байланысты дамиды. Көптеген зерттеулерге сүйенсек, адам кітап оқу арқылы рухани ой-өрісі дамытқан, жан-жақты білімді және әлеуметтік сапалы тұлғаны қалыптастырады. Себебі, ауылдық жерлерде мәдениеттің басқадай инфрақұрылымы онша көп емес, сондықтан өздеріне қажетті ақпаратты тек кітапханадан ғана ала алады. Ауыл кітапханаларының қызметін зерттей келе, олардың жұмысының негізгі бағыттары мыналар – оқушыларға, жастарға көмек, тұрғындарға құқықтық ақпарат беру, өлкетанулық жұмыс.
Осы бағыттардың ішіндегі – оқушы балаларға, жасөспірімдерге ақпараттық көмек көрсету жұмысы қалай жүзеге асырылады, осы жөнінде тоқталып өтуге болады.
Ауыл кітапханалары оқушы балаларға, жасөспірімдерге мектептегі оқу пәндерін меңгеруде ғана емес, одан да кеңірек көлемде көмек көрсетеді. Оқушылар кітапханадан білім процесіне және мамандық таңдауға көмек ретінде ақпарат алумен қатар, құрдастарымен пікіралмасу орталығы ретінде де оның рөлін жоғары бағалайды. Мұнымен қатар, кәсіби білікті маман ретінде кітапханашыдан түрлі өмірлік жағдайларға байланысты туындайтын сұрақтарға да жауап ала алады. Қазіргі кезеңде, ауылдық кітапханалар, мектептермен тығыз байланысты жұмыс істеуге көңіл бөлуі қажет.
Қоғамның ақпараттануына сәйкес, ақпараттық-білімдік модель қалыптасты. Кітапхана қызметіне компьютерлік техника енгізілді, бұл арқылы өте көптеген мүмкіншіліктер жүзеге асырылуда.
Кітапханаларда жаңа жағдайды ескере отырып, кітапхананы пайдаланушы жас оқырмандардың ақпаратты тұтыну ерекшеліктеріне сәйкес жұмыс түрлерін ұйымдастыруда. Бірақ, кітапхананың ең басты қызметі – ақпаратты бір жерге топтастыру, жинақтау және насихаттау.
Республикадағы ауылдық және мектеп кітапханаларының материалдық базалары, қалалық кітапханаларымен салыстырғанда жалпылама алғанда өте жақсы деп айта алмаймыз. Бірақ, бұл кітапханалардың алдындағы міндеттер, қалалық кітапханалардың міндеттерімен бірдей. Бүгінгі күні, балалардың, жасөспірімердің өмірлік құндылықтарға – дінге, мәдениетке, білімге, өнерге деген көзқарастары өзгерді. Ауыл оқушыларын білімге дайындықтарын қалалық құрдастарымен салыстырғанда, әрине соңғыларының білімдік деңгейлерінің жоғары болатындығы сөзсіз, себебі олардың компьютерлік технологияны және т.б. жаңа ақпараттық технология түрлерін қолдану мүмкіншіліктері жоғары.
Қалалық жерлерде басқада ақпараттық инфрақұрылымдар көп – мұражайлар, театрлар, ақпарат орталықтары, көрме залдары және т.б.
Ал, ауылдық кітапхана – ауыл балаларының, бірден-бір біліми, мәдени, ақпараттық орталығы ретінде біршама қызмет атқара алады.
Философиялық, психологиялық, жаратылыстану – ғылыми сипаттағы, көркем әдебиет және т.б. ғылымдар бойынша кең көлемдегі ақпараттарды қолдану арқылы кітапхана балалардың, жасөспірімдердің біліми және мәдени дамуындағы сұраныстарына жауап беруге тырысады.
Жеке жас оқырманның немесе топ оқушыларының өмірлік көзқарастарын қалыптастыратын мәселелерге арналған шаралар ұйымдастыруға болады, тақырыптары: «Адамгершілік – асыл қасиет», «Мемлекеттік тілді білу – өмір талабы», «Үшінші мыңжылдықтың ғылымы», «Білімді жастар – ел болашағы» және т.б.
Жастардың алдыңда тұрған міндет – мамандық таңдау күрделі мәселелердің бірінен саналады. Бұл мәселені дұрыс шешуде ауылдық кітапхана оқушылар мен ұстаздарға төмендегі бағытта қызмет көрсете алады:
- мамандық таңдаудың негізгі аспектісі туралы психологиялық, заңдық, экономикалық, медициналық және т.б. сипаттағы материалдарды жинақтап, ақпарат ұсынады;
- жергілікті еңбек нарығы туралы мәліметтер және жақын маңдағы жоғары оқу орындары, оның қабылдау шарттары туралы мәліметтер жинақтау;
- мектеппен бірлесе отырып, мұғалімдердің көмегімен мамандық таңдау мәселелеріне арналған лекторийлер құру;
- мұғалімдер мен оқушыларды әртүрлі сала өкілдерімен, олардың өнімдерімен таныстыру.
Ауылдық кітапхана мектеппен және т.б. ұйымдармен, бұқаралық ақпарат құралдарымен тығыз байланыс орнатқаны жөн. Кітапхана қоғамдық ұйымдармен байланыс жасай отырып, оқушылар арасында салауатты өмір салтын насихаттауға, ЖҚТБ сияқты ғасыр дертінен сақтануға арналған шараларды көптеп өткізуге назар аударуы қажет. Қазіргі кезеңде, ауылдық кітапханалар оқырмандармен жұмыстың дәстүрлі және даму түрлерін қолдана отырып, кітапханалық қызмет көрсетеді. Көптеген ауылдық мектеп кітапханаларында клубтар қызмет істейді. Мысалы: «Жас тарихшы» клубы, «Жас фантастар» клубы т.б. тақырыптық көрмелер, әдебиеттерге шолулар ұйымдастырылады.
Оқырмандар конференциялары, лекторийлар, викториналар, кештер, әдеби қонақжайлар сияқты түрлері көп таралған. Соңғы кездері қалалық кітапханаларда «Психологиялық көмек кабинеті», «Сенім телефоны» сияқты түрлері де дамып келеді.
Ауыл кітапханалары жасөспірімдерге ақпараттық қызмет көрсетеді, пән оқушыларына тәрбиешілерге, мектеп басшыларына арналған ақпараттау қызметін жүргізеді. Әр тоқсанда жаңа әдебиеттердің тізімін жариялайды, «Баспаның жаңа басылымдары», «Журналдан оқыңдар» атты бюллетень шығарып тұрады.
Оқу процесіне көмек ретінде кеңестік қызметтер жүзеге асырылады, мына тақырыптарда: «Рефератты қалай құрастыруға болады?», «Кітапхананың анықтамалық, аппараттық, лекторийлары», «Оқу мәдениеті деген не?», кітапханада экскурсия өткізуге болады.
Көптеген кітапханалар «Библиография күндерін», «Ақпарат күндерін» өткізсе, кейбіреулері кітапханалық емес қызмет түрлерін – шет тілдерді үйрену үйірмесі, сурет салу, тоқу, қуыршақ, кітап театрларын ұйымдастыруда. Кітапты насихаттаудың мұндай ерекше түрлері жас оқырмандардың қызығушылығын туғызады, әрі ауылдық кітапханалардың оқырмандар арасында беделін өсіреді.
Ауылдық жерлерде қызмет істейтін кітапханашылар оқырмандармен жұмыста жақсы қарым-қатынас орнатуға тырысады, олармен әңгімелесу, пікіралмасуда педагогикалық әдептілік, кәсіби шеберлігін танытады. Оқырмандардың жан-дүниесіне бойлай білуге үлкен мән береді.
Кітапханада балалармен, жасөспірімдермен өткізілетін шаралар жас ұрпақтың мәдени және әлеуметтік сана сезімін дамытуға, олардың көңіл-күйлік, эстетикалық дамуына ықпал етуге тәрбиелейтін шаралар болуы тиіс.
Ы. Есенқызының айтуынша: «Ауыл кітапханалары, ұстаздарымен, мектеп басшыларымен, ата-аналармен тығыз байланыста қызмет істегенде ғана, жас ұрпақ тәрбиесіне кітап арқылы үлкен үлес қоса алады. Сондықтан да, ауылдық кітапханалардың кітапханалық – ақпараттық жұмысының деңгейін қазіргі кезең талабына сәйкес ұйымдастыру үшін төмендегі мәселелерге назар аударылса деген ұсыныстар бар:
- олардың материалдық базасын нығайтуға үлкен мән беру қажет;
- дәстүрлі және жаңа түрдегі құжаттармен қорларын толықтырып отыруға жағдай жасалса;
- ауылдық кітапханаларды компьютерлендірумен қамту және олардың жалпы ақпараттық кеңістікке қосылуына жағдай жасалса;
- ауыл кітапханашыларының үздіксіз білімін жетілдіруге көңіл бөлу қажет. Осы айтылған шаралар жүзеге асырылса, ауылдық кітапханалар шын мәніндегі қоғамдық-ақпараттық және мәдени орталық міндетін атқарады деп айта аламыз»[65, 9–11б.]. Оқырмандар сұранымын қанағаттандыру процесінің маңызды кезеңі оқырманмен тіл табысу. Кітапханашы оқырман алдында кітапхана атынан қызмет көрсетеді. Содықтан кітапханашының оқырманмен қарым - қатынасы өте жоғары мәдениетті талап етеді. Кітапханашы өзіне жүктелген міндетке жауапкершілікпен қарап, іс-әрекеті – сөйлеген сөзі ізетті, оқырман алдында байыптылық, сыпайылық таныта білулері керек. Оқырманды зейін қойып тындап, оны сөзге тарта білу керек. Сонымен қатар кітапханашы оқырманға өз ойын жеткізе білуге, оған түсінікті сөйлеуге машықтануы қажет.
Павлодар қаласының орталықтандырылған кітапханалар жүйесіне қарайтын №3 балалар кітапханасы 1960 жылы құрылды.
Кітапхана Кутузов көшесі, 285 – 121 бейімделген ғимаратта орналасқан, аумағы 61,3 шаршы метр, оқу залындағы орын саны –12. Кітап қоры – 11157 дана, мемлекеттік тілде 2226 дана басылым. Оқырман саны – 2300 адам, кітап берілімі – 50038, келушілер саны – 19625. Оқырмандарға қызмет көрсетудегі жаңа технологиялар: 1компьютер, 1принтер, «РАБИС» бағдарламасы, ДБ «Цифровая библиотека Комиссии по правам человека при Президенте РК».
Балалар кітапханасының негізгі бағыты – балалар кітаптарын, газет-журналдарын сақтау және дамыту, балалардың білім алуына, бос уақытын тиімді ұйымдастыруға және тәрбие ісіне көмек, балалардың ақпаратқа қолы еркін жету құқығын қамтамасыз ету. Кітапханадан балалар тіршілікке қажетті рухани қазынаның бәрін табу қажет. Адамгершілік қарым-қатынас, ортақ мүлікті мәдениетті түрде пайдалана білу, басқалар алдындағы жауапкершілікті сезіну, оқыған нәрселерді түсініп, талдап үйрену және өз пікірін дәлелдей, қорғай білуді балалар кітапханадан үйренеді. № 3 балалар кітапханасы мүмкіндігінше жаңа талаптарға, сұранымдарға сай жұмыс істеп келеді. Оқырманның әдебиетке деген қызығушылығын арттыру, кітаптың қадір-қасиетін балаларға ұғындыру, кітапты насихаттау мақсатында балалар кітапханасында көптеген жұмыстар жүргізіледі.
Кітапханада балалар бір-бірімен танысып, кітап, журналдар оқып, керек анықтамаларын алып, уақыттарын қызықты өткізеді. Кітапхана қызметкерлері әр уақытта оқырмандарға қызмет көрсетуге дайын. Кітапханада «Ойын – маңызды іс» мақсатты кешендік бағдарлама бойынша жұмыс жасайды. Ойын – өмір серігі, еркін шығармашылықпен айналысудың бір түрі.Орта жастағы балалар үшін жаңа ойын түрлерін жасауды жоспарлаймыз. Бағдарламаның мақсаты: «Оқыту танымдық-интеллектуалдық ойын арқылы әдебиеттерді насихаттау», міндеттері:
- оқуға, білімге қызығушылықты арттыру;
- туған өлкеге деген сүйіспеншілікке, табиғатқа күтіммен қарауға тәрбиелеу;
- мемлекеттік тілді насихаттау;
- құқықтық тәрбие;
- мәдени іс-шараларды ұйымдастыру;
- шығармашылық қабілетті дамыту.
Кітапханашылар оқырмандарды білім нәрімен суарып қана қоймай, олардың жүрегін жақсылықпен ізгі қасиеттерге толтыруға тырысады. Психологтардың тұжырымы бойынша оқырманның алғашқы келуінде саяхат өткізген дұрыс, себебі алғашқы алған әсер әр уақытта қызық әрі мол болады.
Біздің жұмыстың негізгі бағыттарының бірі өлкетану болып саналады. Өлке тарихы жайлы материалдар дайжест-папкаларға жиналды, өлкетанушы күндері өткізіледі. «Киіз үйге саяхат» мерекесі өткізіліп, оған «Менің жерім» атты балалар шығармашылығынан суреттер қойылды.
№ 3 балалар кітапханасы қала мектептерімен, Павлодар қаласының ЭМБ (Этно-мәдени бірлестіктер) өкілдерімен, туберкулезге қарсы облыстық балалар санаториясымен, Павлодар қаласының әлеуметтік қызмет көрсету орталығы мүгедек балаларымен тығыз байланыста. Мекемелерде өтетін түрлі іс-шараға қатысып, көрме, шолу жасауға көмектеседі. «Әдебиет және балалар шығармашылығы» атты кең көлемді кітап көрмесі ұйымдастырылады. Оқушылардың өздері кітаптарға шолу жасайды. Бұл олардың дарындылығын дамытуға көмектеседі.
Мектепке дейінгі балалар мен төменгі сынып оқушыларымен кітапханаға саяхат жасалынып оқырманға қабылдау өткізіледі. «Көңілді поезбен», «Кітап оқу» қаласының кітаптар қорына саяхат жасайды. «Оқу қалашығында», «Ертегілер елі», «Өлеңдер үйі» бар. «Қош бол, Әліппе!», «Сәлеметсіз бе, Кітап!» мерекесінде жүргізіледі. Мереке барысында кітапханашы балаларға «Оқу қалашығына шақыру қағазын» тапсырады. Кітапханамен танысу «Ойлан, ізден, жасап көр!» деген көрмемен басталады. Көрмедегі заттарды әр тоқсан сайын өзгертіп отырамыз. Кітапханашы балаларға кітапхана және кітапхананың адам өміріндегі маңызы жайлы әңгімелейді. Бұл жұмыстың тиімділігі балалар кітапханаға қайтадан келіп, оқырман болып жазылған кезде айқындалады.
Кішкентай оқырмандар үшін көпшілік жұмыстардың барлығы да ойын түрінде, театрланған көріністер арқылы, музыкалық көркемдеу арқылы өтеді. Кітапханада 2004 жылдан бастап «Балақай» қуыршақ театры жұмыс істейді. Мақсаты: Әрбір баланың шығармашылық мүмкіншіліктерін ашып, қолдау, тәрбиелеу. Біздің қуыршақ театрымыз – ақыл-ойды, адамгершілікті дамытып, кітап пен кітапхана арқылы балалардың шығармашылық қабілеттерін қолдау. Қуыршақ арқылы кішкентай оқырмандарды кітапқа деген қызығушылықтарын арттыру. Кітапханаға жаңадан келіп түскен әдебиеттерді жарнамалауда ең кішкентай оқырмандар үшін ойын-көрме, жұмбақ-көрме, сайыскөрме ұйымдастырылады. Қойылымдар: «Қоянға суық тиіп қалыпты», «Ең әдемі», «Гришканың кітаптары», «Қызыл Телпек және мейірімді қасқыр», «Бақшашылар», «Неге қызанақ қызыл болды», «Алтын жұмыртқа», «Ерке қыз», «Түлкі-оқушы».
Балалардың оқу мәдениетін дамытуға байланысты кітапханалық сабақтар жүргізіледі. Тақырыптары: «Жас, көңілді, қызықты» («Дружные ребята» газеті, «Кітапты пайдалану ережесі», «Кітап құрылымы», «Кітапхана мен кітап туралы», «Қазақстандағы кітапханалар және кітаптың тарихы».
Л. Байтенованың айтуынша: «Жыл сайын сәуір айында «Балалар мен жасөспірімдер кітап апталығы» өткізу үрдіске айналған. Балалар кітабының апталығы «Кітап менің досым және жақсы серігім» тақырыбында ұйымдастырылады. Апталықты өткізу жұмысына дайындық жыл басынан басталады. Өткізілген шараға демеушілерді тарту мақсатында қаланың беделді мекемелеріне хаттар жіберіледі. Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы хабарламалар беріледі. Апталықтың бағдарламасы, шақыру қағаздары, сыйлықтар алдын-ала дайындалады.
Қала мектептеріне көрнекті етіп үлкен хабарландырулар ілінеді: «Ертегі королі» ертеңгілігі (Х. Андерсен туралы), «Сенің алтын сөрең» кітап көрмесі, «Кітаптан артық досың жоқ» ауызша журналы өтеді» [66, 19–22 б.].
Б
үгінгі таңда қай буынды алып қарасаңыз да, көркем шығарма оқитындар аз. Көркем шығармадан нәр алмаған ұрпақтың рухани дүниесінің дамып жетілуі, көркем мінезді тұлға болып қалыптасуы, қазақ тілінің мол қазынасынан сусындап өсуі мүмкін емес.
Оқырмандарды көркем әдебиет оқуға бағыттау, тәрбиелеу –кітапханашылардың қызметіндегі негізгі бір бағыттарға жатады. Өткір де өжет, шыншыл, имаңды да ибалы, сабырлы, ақыл-ойы терең тұлғаны қалыптастыруымыз үшін міндетті түрде әрбір баланы көркем шығармамен сусындатуымыз қажет. Бүгінгі қоғамда, әрине, бұл істі жүзеге асыру біршама қиындық туғызары рас.
Оқырманның көркем шығармаға деген қызығушылығын арттыру мақсатында кітапханада әртүрлі тәсілдерді қолданып, тапсырмалар беру арқылы шараларды өткізу керек. Мәтінді аяқтау, ертегі құрастыру, мәтінді сахналау, жағымды кейіпкердің образына кіру, жағымсыз кейіпкердің де бойынан жақсы қасиет іздеп табу, т.б. «Мәтінді аяқта» ойыны кезінде бір тақырыпқа мәтінді бастап, оны оқырманға аяқтату ұсынылады. Балалар таласа отырып жауап береді. Әр бала өз ойын дәлелдеуге тырысады. Сюжетті суреттер бойынша сұрақ-жауап арқылы әңгімелесе отырып сөйлем құрастыртқан жөн.
Мәселен, «Бақта» суретімен жұмыс кезінде мына сұрақтарды қоюға болады. Бақ қайда орналасқан? Бақ қандай? Онда кімдер жұмыс істейді? Бақ ауылдың шетінде. Бақ өте үлкен. Бақта ауыл адамдары жұмыс жасайды.
Осы мақсатта баланың өз сыныбы, мектебі, отбасы, бауырлары туралы әңгіме өткізіп, сурет салдыруға болады. Осы тақырыптарға арналған дайын мәтіндерді оқып, суреттерін көрсетіп, ақындардың өлеңдерін оқуға болады. Баланың көркем шығармаға деген қызығушылығын арттыру үшін дұрыс талап қоя білу керек.
Осы тұрғыдан балаларға сауалнама жүргізу арқылы да кітап оқуға құлшынысын байқауға болады:
- оқыған шығармасының аты, саны;
- жағымды кейіпкерлер мен жағымсыз кейіпкерлер туралы баяндау;
- сөздік қорына енген жаңа сөзді жазып отыру;
- шығармадағы өзіне ұнаған кейіпкердің атын жазу;
- кейіпкердің жақсы қасиетін атап көрсету;
- шығармадағы мақал-мәтелді теріп жазу, мағынасын ашу.
Бұдан балалардың оқу мәдениеті, сөздік қоры дамиды, көркем шығарма оқуға деген қызығушылығы арта бастайды. Көркем шығарма оқыған әрбір бала өзін-өзі тәрбиелеуге үйренеді. Ұлтқа тән қоңыр мінез, байсалды сөз саптау, адалдық, өзгенің ала жібін аттамау сынды тәрбиені бойына жинап өсе бастайды. «Кітап – өмір ұстазы. Сондықтан әрбір оқушы оқуды күнделікті әдет қылуы тиіс. Кітап оқымай өмірді білу, білім алу мүмкін емес»,– деп С. Қожамқұловтың айтқанын: «...бала санасына сіңіре білсек, көзделген мақсатқа жетуге болады»[67, 50–51б.].
Кітапхана мен оқырмандардың арасындағы қарым-қатынасы мен кітапхананы тұтынушының кітап оқуына қандай ықпалдастығы бар екендігін анықтау үшін келесі зерттеулер іске асырылды.
«Кітапхана сенің өмірінде», «Сіздің отбасыңыз не оқиды?» атты сауалнамалар өткізу арқылы балалар өміріндегі кітапхананың орнын анықтау, оқырмандар мүдделерін зерттеу мақсаты, сонымен қатар «Кім ол біздің оқырман? Оның қызығушылықтары, кітапхана жайлы ойлары», «Біз қандай кітаптар оқимыз?», «Бала. Кітапхана. Ата-аналар» тақырыптарында жүргізілген сауалнама арқылы кітаптың және кітапхананың оқырмандар үшін рөлі қандай екені анықталды.
Нәтижесінде 52%-ы оқырман кітапты бос уақытында, 32%-ы танымдық әдебиетті, 26 және 23 %-ы фантастика мен шытырман оқиғалы әдебиеттерді, 15%-ы классиканы оқитынын көрсетті. «Қазіргі оқырмаң мен қазіргі оқу» тақырыбына зерттеу жүргіздік. Зерттеуге 100 сұхбаткер қатысып, оқу бағдарламасы бойынша, ақпарат алу үшін ғана 76%, дүниетанымын кеңейту үшін кітап оқитындар саны 45%-ы болды.