Статистикалық әдісті қолдану мүмкіндігі қандай да бір себептер бойынша ұсынылмаса онда тәуекелдің деңгейін бағалаудың эвристикалық әдістері пайдаланылады.

Эвристикалық әдістердің және модельдерінің өзгешелігі алынатын шешімдердің математикалық дәлелінің болмауында.

Сараптамалық бағалау әдістері әртүрлі қызмет облыстарында (сараптамалар, консилиумдер, жиындар) кең қолданылады. Тәжірибелік қызметте даралар және дәл осылай сияқты топтық сараптамалар бағалары қолданылады. Дара сараптамалық бағалаулардың қолданудың негізгі мақсатты:

- оқиғалардың даму жүрісі және құбылыстардың болашақта, сонымен қатар олардың осы шақта бағалауын  болжауы;

- басқа эксперттермен ұсынылған нәтижелерді талдау және жалпылау;

- әрекеттердің сценарийлерін құрастыру;

- басқа мамандардың жұмысына және ұйымдарына тұжырымдарды беру (рецензиялар, пікірлер, сараптамалар).

Жеке сараптаманың жетістігі ақпаратты жедел алу және оған қатысты шығындар болып табылады. Ал кемшiлiктерге субъективтік деңгейінің жоғары болуын және тергеу кезінде бағаларды алу растылығындағы сенiмдiлiктің  жоқтығы болып табылады.

Ұжымдық сараптамалық бағалар осы кемшiлiктердi жояды. Топтық талқылау процеске, жеке бағалаумен салыстырғанда келесi өзгеше ерекшелiктер тән:

- ұжымдық бағалардың субъективтілігі;

- оның негiзіне қабылданған шешiмдер анықтықтың үлкен дәрежесіне ие.

Топтық сараптамалық шаралардың келесi түрлерi анықталады:

- тұрақты сұрақтарды ашық талқылаудан кейінгі  ашық немесе жабық дауыс беру;

- дауыс бермеу мен талқылаусыз еркiн сәйлеу;

- дауыс беру немесе сараптамалық сұрастырудың сауалнамаларын толтырумен келесi жабық талқылау.

Сараптамалық бағалауды ұйымдастыру. Сараптамалық бағалауды қолдану бойынша жұмысты ұйымдастырудың бiрiншi кезеңі басшылық ететін құжатты шығару және әзірлеу болып келеді, мұнда жұмыстың мақсаты да, және оны орындаудағы негізгі ережелер де құрастырылады:

• міндеттерді және эксперименттерді қою;
• эксперименттердің мақсаттары;
• эксперименттiң қажеттiлiгiн дәлелдеу;
• жұмыстарды орындау мерзімі;
• мiндет және басқару тобының құрамы;
• мiндеттер және тобының құқықтары;
• жұмысты қаржылық және материалдық камтамасыз ету.

Осы құжатты дайындау үшiн, және де барлық жұмысты басшылық үшiн сараптаманың жетекшiсi тағайындалады, былайша оған басқарудың тобы мен оның жұмысын ұйымдастыру үшін жауапкершілік жүктеледі.

Қалыптастырудан кейiн басқару тобы сараптама топбын таңдап алу жұмысын мына тiзбекте жүзеге асырады. Шешілетін мәселені табу, әр қызмет саласы бойынша сарапшылардың іскер құрамының анықтау мәселесімен байланысты қызметтің облыс ортасын анықтау, олардың орынын есепке алумен сарапшылардың алдын ала тізімін құрастыру, сарапшылардың сапасын талдау және топта қатысатындардың тізімін нақтылау, сарапшылардан жұмысқа қатысу келісімін алу, сарапшылар тобының нақты тізімін құрастыру.

Басқару тобы сарапшылар тобын құрастырумен қатар сарапшыларға сұрау жүргізу әдістемесін және ұйымдастыруды әзірлеуді жүргізеді, сонымен қатар мынадай мәселелер шешіледі.

• сұрауды жүргізу орны мен уақыты;
• сұрақтар тобының саны мен міндеттері;
• сұрауды жүргізу құрамы;
• сұрау нәтижелерін жинау және тіркеу реті;
• қажетті құжаттардың құрамы.

Басқару тобының келесі деңгейі сұрау мәліметтерін анықтау болып келеді. Бұл деңгейде өңдеу мерзімін және міндеттерін, өңдеудің алгоритмі мен процедурасын, өңдеуді жүргізу үшін құралдар мен күштерді анықтау керек.

Сарапшыларға сұрау жүргізу және оның нәтижелерін өңдеу барысында басқару тобы әзірленген жоспарға сәйкес, мерзімі, құрамы мен ресурстармен қамтамасыз етумен оны қажетінше өзгертіп жұмыстар кешенін орындауды жүзеге асырады. Топ үшін жұмыстың ақырғы кезеңі жұмыстың нәтижесін рәсімдеу болып келеді. Осы кезеңде сараптамалық бағалаудың нәтижелерін талдау, есепті құру, нәижелерді қолдау және талқылау, жұмыстың нәтижелерін бекітуге ұсыну, сарапты ұйымдастырушылар мен тұлғаларды нәтижелермен таныстыру жүргізіледі.

Сарапшыларды іріктеу. Сарапшылар тобының процедураларын қалыптастыру үшін сарапшылық топты ұйымдастыру қажет. Жалпы талаптар бойынша сарапшылар тобын қалыптастыру кезінде сапраптың мәселесін тиімді шешу болып келеді.

Мәселені шешу тиімділігі сипатамаларыңың сенімділігімен және оған жұмсалған  шығынмен анықталады. Сараптама зерттеуінің сенімділігі тек қана мәселені дұрыс шешу негізінде және қорытындысын талдаумен анықталуы мүмкін. Сарапшыларды пайдалану ақпаратты алудың, қандай да басқа тәсiлдерінің болмауымен шартталады. Сондықтан сараптаманың сенімділігін бағалау, тек қана тәжiрибелi мәлiметтерден кейiн жүзеге асуы мүмкiн.

Егер де сараптама жүйелi түрде сараптың сол құрамымен жүргізілсе, онда сарапшылар тобы жұмысының сенімділігі бойынша статистикалық мәлiметтердi қорлану және сенімділіктің  орнықты сандық бағалау алу мүмкiндiгi пайда болады. Осы  бағалауды сарапшылар тобының сенімділігін деректер ретінде  келесi сараптамалар үшiн қолдануға болады.

Топтық сараптамалық бағалаудың сенімділігі, топтағы жалпы сарапшылар санына, топтағы әр түрлi мамандардың үлестiк құрамына, сарапшылардың  сипаттамасымен тәуелді болады. Сарапшыларды таңдап алу шарасы атап шыққан факторлардын сипаттамасын растылығын анықтау тәуелдігі  тағы бiр мәселе болып табылады. Сараптаманың нәтижесіне және жүрісіне мәнді әсер ететін сарапшының мінезділігі таңдау үрдісінің күрделі мәселесі болып келеді. Бұл сипаттамалар маманның ерекше қасиетiн және сараптамаға ықпал ететін адамдардың арасындағы мүмкiн болатын қатынастарды суреттеуі керек. Сипаттаманың маңызды талаптары осы сипаттамалардың өлшенуi болып табылады.

Сарапшылар тобында ең жоғары сан қаржылық ресурстың шектеулерінде тексеріледi. Сенімділіктің және сарапшылардың санның арасындағы және шығындарды төлеудің тәуелдiлігін анықтап, басқару тобы осы ақпаратты басшылыққа ұсынады, және мүмкiн болатын баламалы шешiмді қалыптастырады.

Мұндай баламалар болып не сарапшылар бағалауының сенімділікпен сарапшыларға төленетін шығынды шектеуді қамтамасыз ететін орындалулар дәрежесінің төмендеуі. Немесе бастапқы талапты сараптаманың сенімділігін сақтау және сарапшылардың төлеуге шығындарының көбеюі.

Сарапшыларды таңдау бойынша жұмыстың келесі деңгейі алдын ала сарапшылар тізімін құрастыру болып табылады. осы тізімді құрастыру барысында сарапшылардың сапасын талдау жүргізіледі. Сарапшылардың сапасын есепке алудан басқа олардың орны және таңдалған мамандардың сарапқа қатысуы анықталады. Сапасын бағалауда сараптамаға жататын кондидаттарды білетін адамдардың мағынасы есепке алынады.

Сарапшылар тобын құрастырғаннан кейін оларға сарапқа қатысу үшін хат жолданады. Хатта сарапты жүргізу мақсаты, мерзімі, жүргізу реті, жұмыс көлемі және сыйлықақы беру шарттары түсіндіріледі. Хатқа сарапшылар туралы мәліметтер және оның құзыреттілігінің өзіндік бағасы қосымша беріледі.

Сарапшылардан жауап алғаннан кейін басқару тобы сарапшылардың нақты тізімін құрастырады. Тізімді құрастырып бекіткеннен кейін сарапшыларға олардың сарапшылар тобының құрамына қосуы туралы хат хабар жіберіледі. Егер сараптық бағалау сауалнамалаудың әдiсiмен жүргізілсе, онда барлық сарапшыларға сараптамалық тобына қосу туралы мәлiмдемесiмен бiрге олардың толтыру үшiн қажеттi нұсқаулықтардың сауалнамасы ұсынылады. Сарапшыларға оларды сараптамаға қосу туралы хабарлама жіберумен сарапшыларды таңдау бойынша жұмыс аяқталады.

Сарапшыларды сұрау. Сұрау – бұл басқару және сарапшылап тобының кешенді жұмысының деңгейі. Сұраудың негізгі мазмұнына мыналар жатады:

- міндетті қою және сарапшыларға сұрақты ұсыну;

- сарапшылардың жұмысын ақпараттық қамтамасыз ету;

- сарапшылармен бағалау, ұсыныс пікірлерін өңдеу;

- сарапшылар жұмысының нәтижелерін жинау.

Сұрау үрдісінде шешілетін міндеттердің үш түрін атауға болады:

• берілген объектілердің сандылығы немесе сапалығы;
• жаңа объектілерді құрастыру;
• жаңа объектілерді құрастыру және бағалау.

Ұжымдық сараптама кезінде сұраудың келесі негізгі түрлері қолданылады:

• пiкiрсайыс;
• сауалнамалау;
• интервью алу.

Сауалнамалау керi байланыспен немесе олсыз өткiзілуі мүмкiн; Кері сауалнамалауда сараптарды сұрау бірнеше деңгейде, өткен кезеңдегі сұрау нәтижелерін сарапшыларға жеткізумен, жеке сарапшылардың бағасын және оның хабар ошарын жеткізумен жүзеге асырылады. Сұрауды ұйымдастырудың бастапқысы сарапшылардың дербестігінің шығармашылық белсенділігін максимум қамтамасыз ету болып келеді.

Әр сарапшыға талданатын көрініске қатысты сарапшылар және сауалды ұйымдастырушылар білетін барлық ақпаратты, сарапшының шығармашылығы мен белсенділігінен айырмай жеткізуге тырысу қажет. Бірақ та, ақпаратты өңдеу бойынша сарапшының мүмкіндігі шектеулі, оның нәтижесінде сарапшы қолда бар барлық ақпаратты қолданбай шешім қабылдауы мүмкін. Одан басқа, жаңа ақпарат адамғы ішкі кедергімен қабылданады. Және ол бар субъективті бағалауға бірден әсер етпейді. Осы психологиялық өзгешеліктен техникалық құралды пайдалану жазуын жүргізу жолымен түскен ақпаратты белгілеу үшін сарапшылап мүмкіндікті ұсынуы қажет, сонымен қатар ақпаратты алдын ала өңдеп оны сарапшыларға қабылданатын формада ұсынуы керек.

Сұраудың құрылуының әрбіреуінде өзінің жетістіктері мен кемшіліктері бар, оның шығармашылығындағы ұйымдар мен сарапшылардың арасындағы ақпаратпен ауысу, қандай да бір сұрауды таңдау, көптүрлі фактімен анықталатын сараптың мақсаты мен міндеті.

Талданатын мәселенің қиындығы – сұрау нәтижесінде алынған ақпараттың жеткіліктігін және көлемін талап ететін бастапқы ақпараттың толықтығы мен сенімділігі, жалпы сарапқа және сұрауға кеткен уақыт, жалпы сараптың және сұраудың құны, сарапшылар саны, басқару тобы мүшелерінің мінезділігі.

Сұрау өткізгеннен кейін сарапшылар тобы бастапқы ақпараттың нәтижелерін өңдейді, өңдеу үшiн сарапшылардың бағалауын көрсететін, және осы бағалаулардың мазмұны бар сандық мәліметтерді қолданады.

Өңдеудің мақсаты сараптау бағаларының жабық түріндегі жаңа ақпаратты және қорытылған мәліметтерді алу болып табылады.

Өңдеудің нәтижесі негізінде мәселені шешу құрылады. Сарапшылардың мағынасы және сандық мәліметтері сарапшылардың томтық бағалау нәтижелерін өңдеудің сандық және сапалық әдістерін қолдану қажеттілігіне әкеледі. Осы әдістердің үлес салмағы сараптық бағалаудың мәселелерін шешу сыныбына  тәуелді.

Барлық мәселелерді екі сыныпқа бөлуге болады.

Бірінші сыныпқа тәжірибе мен білімнің жеткілікті болатын, яғни қажетті ақпараттық әлеуеттің шешімдерді шешу мәселелері жатады.

Осы сыныпқа жататын мәселелерді шешу барысында ол сарапшылармен жақсы орташа өзгерістер деп қарастырылады. Көптеген сарапшыларүшін олардың мағынасы шынайыға жақынырақ топталады. Осыдан, бірінші сынып үшін мәселелерді шешуге сарапшылардың топтық нәтижелерін өңдеу керектігі көрінеді.

Жеке жұмыс істейтін әр сарапшы үшін мүмкін тәуекелдің тізімі және мына төмендегі бағалауларға негізделетін олардың болу мүмкіндігін бағалау ұсынылады:

- 0 – жеңiл желпi тәуекел;

- 25 – тәуекелдi жағдай мүмкін болмайды;

- 50 – тәуекелдiң мүмкiндiгi туралы ештеңе айтуға болмайды;

- 75 – тәуекелдi жағдай мүмкін болмайды;

- 100 – тәуекелдi жағдай қалайда болады.

Содан соң сарапшылардың бағалауы олардың қарама-қайшылығына талданады және келесi ережеге қанағаттандыру керек: тәуекелдiң кез-келген түрi бойымен екi сарапшылардың бағасы аралығындағы барынша ықтимал айырмашылық 50-ден аспауы керек, бұл сарапшылармен бағалауда жеке тәуекелдiң шабуылы ықтималдығының түрлі айырмашылықтарын жоюға мүмкіндік береді: 

  (6.1)

мұндағы a, b – әр екі сарапшының бағасының векторы.

Үш сарапшы кезінде үш бағалану жүргізілу керек: бiрiншiнiң  және екіншінің пiкiрлерiн жұп бойынша салыстыру үшiн; i – бағаланатын тәуекелдiң түрi.

Мысалы, егер үш сарапшы бір тәуекел туралы келесі бағалауды берсе: А – 25; В – 50, онда бұл жағдайда бағалаудың айырмашылығы мынаны құрайды: АВ = 25 және BC = 25, бұл шартты қанағаттандырады.

Сараптамалық әдiстiң бiр түрлiлігі Дельфи әдісі болып келеді. Ол анонимдықпен және басқарылатын керi байланыспен бейнеленедi. Комиссия мүшелерiнiң анонимдығы физикалық бөлiну жолымен қамтамасыз етiледi, бұл оларға қойылған сұрақтарға жауапты талқылау мүмкiндiгiнен айырады. Мұндай бөлiнудiң мақсаты - топтық шешiм қабылдаудың «қақпанынан» құтылу, баскөсшінің пiкiрiнің басымдық болуынан құтылу. Нәтижені өңдегеннен керi байланыс арқылы өңдегеннен ол кейін әр комиссия мүшесiне хабарланады. Негізгі мақсат – кім ақпараттың беруіне қарамастан қысымға ұшырамай комиссияның басқа мүшелерінің бағасымен танысуға көмектесу. Осыдан кейін бағалау қайталануы мүмкін.

Кәсіпкерлік тәуекелді сараптық бағалауда сарапшыларды таңдауға көп көңіл бөлі керек, өйткені олардың дұрыс бағалауынан қандай да бір кәсіпкерлік тәуекелді таңдап алу шешімі қатысты болады.

Тәуекелді зерттеудің тағы бір ең маңызды жері – «шешімдер ағашы» көмегімен таңдау міндетін моделдеу. Бұл әдіс қабылданатын шешімнің нұсқаларын кестелік құруды болжайды. «Ағаш» бұтақтарына мүмкін жағдайлардың объективті және субъективті бағаларын қатыстырады. Құрылған бұтақтың бойымен жүріп және мүмкін есептемелердің арнайы әдістерін пайдаланып әр жолды бағалайды, және неғұрлым тәуекелі аз жолды таңдайды.

Бұл әдістің теріс факторлары да бар, олар оны қолдануды қиындатады:

• өте сыйымды әдіс;
• «ағашта» тек қана кәсіпкер жасайтын әрекеттер ғана, және оның ойынша орны бар әрекеттер ғана есепке алынады.

Дегенмен, кәсіпкерлік фирмаға қоршаған сыртқы ортаның әсер етуі есепке алынбайды, ал кәсіпкер серіктестер мен бәсекелестердің әрекеттерін көре алмайды.

Сәйкестік әдісі. Бұл әдіс басқа әдістерді қолдану мүмкіндігі болмаған жағдайда пайдаланылады. Сәйкестікті пайдалану барысында осыған ұқсас жобалар мен мәмлелер, жобалы зерттемелік мекемелердің зерттеу жұмыстарының тәуекелі туралы деректер қоры қолданылады. Осындай жолмен алынған мәліметтер жаңа кәсіпкерлік жобаны немесе мәмлені жүзеге асыру әлеуетті тәуекелді есепке алу мақсатымен аяқталған жобалардағы тәуелділікті анықтау үшін өңделеді.

Сарапшылар құзыретінің коэффициенті – біз барлық У-сарапшылардың пікірлерінің қосындысын есептейміз.

Салыстырмалы құзыреттілік коэффициенттерін есептейміз

Кi = 1/У *∑(Х*Кj),                                 (6.2)

мұндағы X – сарапшылардың пікірлері;

               Кј-барлық сарапшылардың құзыреттілігі, 1-ден басталады.

Салыстырмалы құзыреттілік коэффициенттері 2,3,4 ретті, олардың қосындысы 1-ге тең болғанша есептеледі. Сарапшыларды таңдаңыз.

Конкордация коэффициентін есептеу – сарапшылардың келісу дәрежесін көрсетеді. Тәртібі есептеу:

- жиынтық кестені, сарапшылардың пікірлерін толтырыңыз;

- әр спортшы алған дәрежелердің сомасын есептеңіз;

- қатарлардың орташа арифметикалық қосындысын есептеңіз-HSR;

- әр спортшының дәрежелерінің қосындысының дәрежелердің орташа арифметикалық қосындысынан ауытқуын есептеңіз = (Х-Хср);

- әр спортшының дәрежелерінің қосындысының ауытқуын квадраттаңыз және алынған сандарды қорытындылаңыз, s = (X-HSR)^2 табыңыз.

Конкордация коэффициентін анықтау

 (6.3)

мұндағы m – сарапшылар саны;

                S – дәрежелер сомасының ауытқу квадраттарының қосындысы.

Сарапшылар пікірлерінің маңыздылық дәрежесіне байланысты конкордация коэффициенті 0-ден (келісімділіктің толық болмауымен) 1-ге дейін (сарапшылардың абсолютті бірауыздылығымен) болады.

Тәжірибелік сабақтарға арналған тапсырмалар

Тәжірибелік тапсырмалар

1 Жеке және топтық сараптама әдістері: ұқсастықтары мен айырмашылықтары.

2 Тәуекелдерді бағалау кезінде сараптамалық әдістерді қолданудың күшті және әлсіз жақтары

3 Сарапшылардың құзыреттілігінің салыстырмалы коэффициенттерін есептеу Сарапшылар тобының құрамы туралы төрт сарапшыны зерттеу нәтижесінде сарапшылардың жұмыс тобына кіруі туралы әрқайсысының пікірі бойынша мәліметтер алынды (x ij).

Бұл деректер 6.1-кестеде жинақталған.

6.1-кесте – Сарапшылардың пікірлері

	Нысан 1	Нысан 2	Нысан 3	Нысан 4	Х орташа	S барлығы
Эксперт 1	1	1	1	1
Эксперт 2	0	1	0	0
Эксперт 3	1	0	1	1
Эксперт 4	0	1	1	1

Сарапшылар тобын құру үшін сарапшылар тобының құрамы туралы сарапшылардың қорытындылары негізінде құзыреттің салыстырмалы коэффициенттерін есептеңіз. Есептеулер ағымдағы тапсырыстың құзыреттілік коэффициенттері 0,01 дәлдігімен алдыңғы тапсырыстардың құзыреттілік коэффициенттерінен өзгеше болмайынша жүргізіледі.

СӨЖ тапсырмалары

Келісу коэффициентін есептеу

Сапалы талдау барысында жобаны жүзеге асыру барысында оған ұшырауы мүмкін жеті қауіп түрі анықталды. Сарапшылардың алдында осы тәуекелдерді шығындар деңгейіне әсер ету дәрежесіне қарай саралау қажет (маңыздылығы бойынша: 1-дәреже ең қауіпті жобаға тағайындалған).

Бес сарапшының осы тәуекелдерді бағалау нәтижелері кестеде келтірілген. Келісу коэффициентін есептеу және сараптамалық қорытындылардың дәйектілік дәрежесін сипаттау қажет. Тәуекелдерді бағалау дәрежесі

Эксперттер	Тәуекел түрлері
	1	2	3	4	5	6	7
1	1	2	3	4	5	6	7
2	2	1	3	4	6	5	7
3	1	3	2	4	5	7	6
4	1	2	3	5	4	7	6
5	1	3	2	4	5	6	7
Xi
Xi-X
(Xi-X)2

Есептеу реті:

1 Жиынтық кестені, сарапшылардың пікірлерін толтырыңыз;

2 Әр спортшы алған атақтардың қосындысын есептеңіз;

3 қатарлардың арифметикалық ортасын есептеңіз – Xav;

4 Әр спортшының қатарларының қосындысының дәрежелер қосындысының арифметикалық ортасынан ауытқуын есептеңіз = (X-Xav);

5 Әр спортшының қатарлары қосындысының ауытқуын квадрат етіп, алынған сандарды қосып, W табу керек.

Сарапшылардың пікірлерінің маңыздылығына байланысты сәйкестік коэффициенті 0-ден (келісілмеген жағдайда) 1-ге дейін (сарапшылардың бірауыздылығымен) өзгереді.