Вирустық аурулар


Қазіргі уақытта энтомопатогендік вирустардың 300-ден астам түрі сипатталған. Олар негізінен қабыршақ қанаттылар (барлық зақымдалған түрлердің шамамен 85 %-ды құрайды), кем дегенде басқа отрядтардың өкілдеріне әсер етеді: жарғаққанаттылар – 9 %, қос қанаттылар – 4 %, қатты қанаттылар – 1 %, тік қанаттылар және торқанаттылар – 1 %-дан аз. Жәндіктердің вирустары, басқа вирустар сияқты, ядроға немесе цитоплазмаға әсер ететін тірі организмдердің жасушасында ғана дами алады. Осыған байланысты ядролық және цитоплазмалық вирустар ажыратылады. Жәндіктер вирустарының көп бөлігі вирустық бөлшектерді қоршап тұрған полиэдрлар немесе түйіршіктер түрінде ақуыз қабықшалары болып табылатын иесінің жасушаларында қосылыстар түзеді. Осыған сәйкес полиэдр және гранулез вирустары ажыратылады.

Кейбір вирустық ауруларда тұрақты емес қосылыстар пайда болады. Сондай-ақ, иесінің жасушаларында денешік-қосындыларды түзбейтін вирустар анықталды.

Энтомопатогендік вирустар жәндіктерге бейімделген жоғары мамандандырылған топты білдіреді. Гранулез және ядролық полиэдроз вирустары ең ерекше сипатқа ие. Цитоплазмалық полиэдроз вирустары аз ерекшеленеді. Көптеген энтомопатогендік вирустарда қорғаныш қабығының болуы қолайсыз экологиялық факторларға ұшыраған кезде олардың өміршеңдігін сақтауды қамтамасыз етеді. Құрғақ жағдайда полиэдрлар өз тіршілігін 14 және одан да көп жылдар бойына сақтап қалуға қабілетті, гранулездің және цитоплазмалық полиэдроздардың қоздырғыштары 3–4  жыл бойына сақталады. Азық арқылы ішекке түскенде қорғағыш қабығы еріп, вирустық бөлшектер зақымданған жәндіктің жасушаларына енеді.

Вирустық инфекция көбінесе популяцияда жасырын күйде болады және жәндіктер үшін қолайсыз экологиялық факторларға ұшыраған кезде ғана аурудың жедел ағымын тудырады. Жәндіктер вирустары зиянкестердің кейінгі ұрпағына жұмыртқалары арқылы мүмкін.

Вирустар көбінесе жәндіктердің жаппай ауруларын тудырады (эпизоотия) және олардың санын төмендетуде шешуші рөл атқарады. Әр түрлі елдерде сарықанат жібек көбелегі және сарыкөбелек, шаңқан көбелек, долана көбелегі, орамжапырақтың түңгі көбелегі, түнгі көбелек, америкалық ақ көбелек, қарапайым және қызыл қарағай егегіштері және басқа да зиянды жәндіктердің жаппай вирустық эпизоотиялары байқалды. Кенелердің вирустық аурулары да анықталды.

Әдетте аурулардың қарқынды дамуы зиянкестердің жаппай көбею кезеңінде болатын популяцияның жоғары тығыздығымен байқалады.

XIX ғасырдың соңында Ивановский алдымен микроскоппен көрінетін барлық микроорганизмдер мен бөлшектерден тазарту үшін бактериологиялық сүзгілерден өткен ауру өсімдіктердің шырынын сау өсімдіктерге енгізу арқылы кейбір аурулардың таралу мүмкіндігін дәлелдей алды. Сондықтан, бұл жағдайларда қоздырғыштар фильтрлеуші организмдер болып табылады. «Вирус», «вируленттілік» атаулары бұған дейін тек «күш, фактор, қоздырғыш, жасырын себеп» деген мағынаға ие болған, осы терминдердің нақты мазмұны анықталмады. Фильтрлеуші «күштердің» ашылуымен бұл жалпы ұғым белгілі бір мазмұнға ие болды.

Вирустар үшін субмикроскопиялық өлшемдер тән, олар тек тірі жасушаларда ғана көбейіп, тіршілік етуге қабілетті және оларды жасанды қорек орталарында өсіру мүмкін емес. Вирустар өздерінің иелерімен еш туыстықтары жоқ және жұқпалы: олар белгілі ұлпаларда патологиялық өзгерістерді тудырады және өздерінің иелерін өлтіреді. Вирустар ұзақ уақыт бойына латентті, тыныштық кезеңінде болуға қабілетті. Олардың жасушалық құрылымы жоқ, сонымен қатар, жақсы байқалатын зат алмасу үрдісі болмайды. Вирустарда күрделі морфология болады, олардың біріншілік бөлшектері протеин молекулаларынан және нуклеин қышқылдарынан тұрады. Сондай-ақ, әрдайым қайталанатын формалары да бар. Вирустар иесінің жасушасының арқасында логарифмдік пропорцияда көбейе алады және мутацияға қабілетті.

Энтомопатогендік вирустар – бұл жәндіктерге бейімделген және оларды басқа вирустардан ерекшелейтін бірқатар қасиеттері бар вирустардың жоғары мамандандырылған тобы. Бұл, біріншіден, олардың тек жәндіктерге мамандануы, екіншіден, вирустық бөлшектерді түйіршіктер немесе полиэдрлар түрінде қоршап тұрған ақуыз қабықтарының болуы. Бұл полиэдрлі ақуыз түйіршіктері жәндіктердің вирустарын олардың этиологиясы белгілі болғанға дейін сипаттаған. Кориалиа мен Маэстри тұт ағашының жібек құртының құртында полиэдрлердің ашылуы туралы алғашқы зерттеушілер болды. Алайда, XVI ғасырдың соңында (1572 жылы) итальяндық ақын Виде ди Тремон өлеңдерінде жібек құртының құрттарында полиэдр ауруының көрінісі туралы айтылды. Болле 1894–1898 жылдары жібек көбелегінің ішек жолында полиэдрлердің еруін бірінші болып анықтап, вирустық шоғырының ұсақ дәндерінің шығарылуын байқады. 1918–1919 жылдары өлі жібек көбелегі құртының дене қуысынан сұйықтықты фильтрден өткізіп, полиэдроздың қоздырғышы фильтрлеуші вирус екенін дәлелдеді. Содан кейін Пейо, сонымен қатар Комарек пен Брейдл бактериологиялық сүзгілер арқылы сүзгілеу арқылы жібек көбелегі құрттарының полиэдрозының вирустық табиғаты туралы қосымша дәлелдер алды [11].

Сол кездегі ғылыми қоғамдастық полиэдроздың вирустық этиологиясына мүлдем сенбеді. Нелло Морио 1925 жылы ашытқының сүзгілеу кезеңдерін вирустар деп есептеді, ал Дель Гуэрчо 1929 жылы полиэдроздар туралы 315 беттен тұратын кітап шығарды, онда полиэдрлерді қарапайым өсімдіктердің шетінде орналасқан организмдердің жеміс денелеріне жатқызды. Сол жылы Поспелов пен Норейко құрттарды Debaryomyces tyrocola саңырауқұлақтарымен қоректендіріп, оларда полиэдрозды тудырып, Нелло-Марионың теориясын тағы да дәлелдеді,.

Вирустық бөлшектердің қандай болатынын алғаш таныған 1943–1947 жылдары Бергольд болатын. Одан кейінгі жылдары әдебиетте көптеген жарияланымдар мен сипаттамалар пайда болды, онда полиэдроздардан басқа гранулездер, ішек полиэдроздары, цитоплазмалық полиэдроздар және басқа да инфекциялар сипатталды, олар негізінен белгілі бір иесінің ұлпаларына артықшылық беруімен ерекшеленеді. Бұл кезең жеке ауруларды зерттеу барысында жинақталған мәліметтер барлық белгілі энтомопатогендік вирустар үшін жалпыланғандығымен ерекшеленді. Мұндай жалпылау вирустардың белгілі бір, бөлінген топтарын бөліп қана қоймай, сонымен қатар жәндіктер вирустарының таксономиясына назар аудару керек екенін көрсетті. Линнейдің қосарлы номенклатурасын вирустарға бірінші болып қолданған Пейо болды, ол 1926 жылы вирустық аурулардың үш қоздырғышына атау берді: Borrelina bombycis, B. pieris, B. flacheria [11].