Жаңа заман - жойқын қоғамдық өзгерістің уақыты. Ең маңызды ниет-мақсаты бұл заманда адамгершілік көңілді жерге түсіру, шынайы өмірді көрсету болды. Жаңа заман этикасы мораль ғажайыптың бастауының идеясынан тартынады, ол эмпирияға, қоғамдық және дербес өмірдің сезгіш көріністеріне қарасты, сол сияқты тиімді қисынды ақылдың ұстанымдарын іздейді. Орта ғасырдың бағдарлауынан өзгешілігі ол көбіне стоицизмға, эпикуреизмге және скептицизмге қарасты. Методологиялық жоспарда ол математикалық қатал ғылым болуға үміткер.
Жаңа уақыттың философиясының аталары Фрэнсис Бэкон, Рене Декарт, Томас Гоббс өзінің этикалық жүйелерді жасамады және этика бойынша арнаулы туындыларды жазбады. Бірақ олар методологиялық, сонымен бірге маңызды шарада және маңызды этиканың дамуының жаңа кезеңін жазды.
Рене Декарт (1596 – 1650 жж.) философияны ағашқа ұқсатты (Философияның түбнегізідері. Кіріспе // Декарт. Шығ. 2 т. T. I. М., 1989), түптері - метафизика, дін - физика, ал тармақтар - практикалық ғылымдар, түйіні медицинаға, механикаға және этикаға тіреледі. Этика философияны көздейді, және оның ақиқаттық жөн-жосықтары ғылымдардың толық саяға жетпестен бұрын ашылады. Ал ол әлі істелмегендіктен, Декарт толықтай шешілмеген этикамен шектеледі және моральдың мезгілдіктің жөн-жосықтарын ұсынады (Әдіс туралы ойы. Б. III // Декарт. Таңд. шығарм. 2 т. Т. 1. М., 1982). Оның ішінде бірінші өзің ел заңдармен және салт дәстүрлермен сәйкес өмір сүру міндеттейді, ал үшінші – тағдыр емес, өзің өзінді жеңуге тырысады.
Ағылшын философы Фрэнсис Бэкон (1561-1626 жж.) этиканің, сондай-ақ әр ғылымның мақсатын «заттардың аса көрсету емес, олардың ішінде пайдалы және ақиқаттылықты табу» көреді (Ғылымдың құндылығы мен молайту туралы. VII кітап // Бэкон. Шығ. 2 т. T. I. М., 1977). Ол оны екі ілімге - арман туралы (немесе жақсылық бейнесі) және жанның басқарма және тәрбиесі туралы. Ф. Бэкон арнаулы этикалық туындыларды жазбады, және сол себептен оның үлесі этиканің дамуына онымен эмпиризмнің ұстанымын негізімен этикалық идеясының зерттемесі үшін Гоббс философиясына кіріспемен тоқулы.
Томас Гоббс (1588-1679 жж.) натуралистикалық этиканің негіздерін қалаушы. Әдептіліктің басы - әлдебір біртұтас түп, адами табиғаттан деген шығар- күрделі конструкция. Адами табиғат Гоббс пікірінше адамға табиғаттан берілген адами күшті және зейінді жиынтығы. Адамның табиғи икемдері ләззатқа, оның аусарлығына соқтырады. Табиғи күйде сол аусарлық үшін ие болу өмірлік игіліктермен күресте жүзеге асады. Нәтижеде «соғыстың күйі барлығына қарсылықтан» туады. «Дұрыс және дұрыс емес ұғымға, әділ және әділетсіздікке бұл жерде орын жоқ». Табиғи күй нанғысыз өмірде- ұзақ уақыт жасайды. Өзін өзі сақтап қалуға аусарлық табиғаттың бірінші заңы және табиғи ақылдың әмірі.
Осыдан Гоббстың тұжырымдамасы «Адам басқа адамдарға деген қатынасты сондай еркіндіктің дәрежесімен қанағаттандыру қажет қандай ол өзіне деген қатынасты рұқсат». Бұл ежелгі уақыттан келе жатқан «Басқаларға өзіне тілемейтің істі жасама» «инабаттылықтың алтын ереже»-ге сәйкес келеді.
Гоббс қоғамдық келісімнің қағидасының жақтаушысы болып табылады. Қоғамдық келісім қатынастарды адамдардың арасында реттейді, бас негізі жалпыға бірдей келісіммен қамтылады. Сондықтан, Гоббс бойынша мораль келісім туында пайда болды. Келісімнің сақтау кепілі, сонымен бірге моральдың да, келісімге негізделген мемлекет. Гоббс пікірінше мораль мемлекеттен тыс болмайды. Мемлекет жақсылық және жамандықтың ұғымдарына, әділдікке және әділетсіздікке жалпымаңызды сипатты бере алады. Ол татұлық және қауіпсіздіг үшін барлықтарына біртұтас заңдарды тағайындайды. Сондықтан, Гоббс «заңымен бекітілген барлығы – жақсылық, бекітілмеген -– жамандық» деп ойлайды.
Мемлекеттің жауапкершілігі үшін адамдық өмірді реттеп, Гоббс сонымен қатар мемлекет басқарушыларының міндеттеріне мемлекет өзін үшін емес, адамдар үшін туралы нұсқаулар қояды. Сол себептен мемлекеттік заңдар табиғи әділдік және табиғи құқыққа сәйкес болу керек, яғни адамдардың өмір сүру, дүние-мүлік, кәсіпкерлікпен айналысу құқық теңдігі, басқа адамдардың құқығын бұзбау үшін қорғау және кепіл беру керек. Сондықтан мемлекет құрылымында және оның заңдардың ішінде жоғары, табиғи және моральды заң болу тиіс.
Бенедикт Спиноза (1632–1677 жж.) рационализм негізінде жаңа этика құрастыру әрекеттерін жасады. Оның басты еңбегі «Этика» геометриялық аксиомалар, теоремалар, дәлелдеулер және қорытындылар негізінде жазылған. Спиноза тұлға этикасын құрастырады, бірақ оның тұлғасы барынша өмірден оқшауланып немесе өз еркіне бағындырып, өзін жекелікке бекітуге тырыспайды. Спинозаның этикасінің басты ұстанымы – азаттықты аффектінің адамның еркіндігінің ұстанымы, пассивтік-зар күйлердің, өзінің өзіне себепші болу зейіндері. Бұл адамның жаның мәнісің және билікті құрайтың таным арқылы, яғни жоғары тану әдісі - интеллектуалды интуиция – арқылы жетеді. Жанның күйі – жанның қанағаттануы Құдайға деген зияткерлік (интуитивтік) немесе табиғатты тану нәтижесімен жетеледі. Сондықтан, Спиноза бойынша, Құдайға деген интеллектуалды махаббат бұл рақат. «Рақат бұл рақымшылдықтың сый емес, бірақ өзі рақымшылдық», – айтады Спиноза (Этика. V, теорема 42).
Спиноза этикасы онтология және гносеологиямен органикалық бірлікте тұр. Сонымен қатар ол саясаттану, әлеуметтік ғылымдар және медицинамен байланысты емес. Спиноза этикасының саясат концепциясынан тәуелсіздігін ерекше атап кету керек. Бұл еуропаның зиялы тарихында сирек құбылыс болып табылады.
Дэвид Юм, моральдың негізгі бастамаларындағы айтыс-таласта адамға тән мәселелерді атап кетті, ол – адамға әлеуметтік сезімдер, моралды пікірлер адамгершілік, сүйіспеншілік сезімдермен байланысты. Сонымен қатар адамға жеке пайдаға және табысқа ұмтылыс тән. Пайда алу түсінігі ғибраттық бағалауда әрдайым орын алатының ескере отырып Д. Юм осы екі қағиданы скептикалық байқаумен байланыстырды, оның пікірінше пайда туралы ойлар әрқашан моральды бағалауда бар.
Гоббстың этикалық ілімдері XVIII ғ. француз материалистері Дени Дидро (1713–1784 жж.), Клод Адриан Гельвеций (1715–1771 жж.), Поль Анри Гольбах (1723–1784 жж.), Жюльен Офре де Ламетри (1709–1751 жж.) шығармаларында өзінің жалғасуын және дамуын алды.
Олардың этикалық оқытуының бастамасы – табиғи индивид. Табиғат адамның мінез-құлқын анықтайды және оны өзінің табиғи қажеттілік заңдылықтарына бағындырады. Барлық қажеттіліктердің мазмұны ләззәт алуға және бейнетке жеркену. Бұл негізде барлық адами қажеттіліктер, құштарлықтар мен сезімдер, тұлғаның мінезі мен іс-әрекеттерін анықтайды.
Табиғи адамның концепциясы олардың этиканің гедонистік бағдарын негізделеді. XVIII ғ. материалисттердің пікірі бойынша адами инабаттылықтың негізі мен ақиқаты – бақытқа тырысу. Адам ылғи бақытқа тырысады. Ол оның табиғатынан туындайды. Бақыт төзімді ләззат сияқты өзге болады.
Француз материалистерінің инабаттылық қағидасының байыпты кезі «рақаттың» ұстанымы болып табылады. Діни ғибратқа қарама-қарсы аскетикалық уағызды XVIII ғ. материалистері сезінушілік ләззаттарға шақырады. Олар табиғатпен күресу мағынасыз деп санайды. Тіршіліктің мағынасы қажеттіліктің қанағатында және рақатта. Алайда француз материалисттер азғындаушылықты және бұзылғандықты адалдамады.
XVIII ғ. француз материалистерінің этикалық ілімінің құраушысы пайдалылық немесе қызығушылық принципі болып табылады. Дербес немесе қоғамдық пайдаға деген аусарлық адамзаттың барлық адамдық және қоғамдық өмірінің ортақ заңын келтіреді. Барлық адамдар осы заңға бағынушылар, ал ағартушы адам онымен есті басқаруға керекке негізделген. Барлық дүние-мүлік, көріністер, қатынастар, мекемелер адамдармен жеке және қоғам пайдасы арқылы бағалану керек. Пайда – адам өзінің өмірлік жолын басқаруға керек құбылнама.
Француз материалистерінің этикалық ілімінің өзгешелігі қоғамдық пайданың және жеке адамның эгоистік аусарлығының моралдіқ регуляциянің ақиқаттық нысанының мәселесі болды. Француз материалистері осы мәселені «ақылды эгоизм» қағидасының айқындамаларынан шешеді.
Жөн тындырымды қоғамда, тәрбиенің дұрыс жүйесінде жеке азаматтың бақыты барлық қоғамның бақытымен қойын-қолтық тоқулы болуы керек. Ол үшін ортақ мүдделер жеке мүдденің құрамынан шығуы керек, адам көрнекі түрде оның меншікті игілігінің байланысы мен барлық қоғам игілігін көру керек.
Ақырында, француз материалисттерінің айтуынша, өзімшілдік, ақылды эгоизм, адамгершіліктің негізін қалайды. Өзімшілдіктің табиғи күшіне сүйене отырсақ, олар адам қоғамдық-пайдалы затпен табуға тырысты, өзі жеке мүдде қуа отырып, қоғамға пайда етуші еді.
Өзін-өзі тексеру арналған сұрақтары:
1. Жаңа заман философтарының этикалық еңбектері қандай?
2. Б. Спинозаның этикалық еңбегін қалай аталады?
3. Этика ілімінің дамуында XVIII ғ. француз материалистері кімдер?
4. Д. Юмнің этикалық қағидалары қандай?
5. Ағылшын философы Фрэнсис Бэконның этика ілімінің дамуына қосқан үлесі қандай?
Рефераттар тақырыбы:
1. Француз материалистерінің этикалық ілімінің даму қосқан үлесі
2. Гоббстың этикалық ілімдері
3. Натуралистикалық этика туралы
4. Томас Гоббс өмірбаяны
5. Рене Декарттың этикалық жүйелері