Қазақ халқының аса бай қазыналарының бірі – қазақ тілі агглютинативті болғандықтан, әндер созылмалы болып келеді. Оны біз таңғажайып хикаяларды суреттейтін ертегілік әуеннен, белгілі бір оқиғаларға құрылған тарихи әндер, адамның ішікі жан-сезімін білдіретін, табиғаттың әсем көрінісін суреттейтін лирикалық әндер деп білеміз. Осы ерекшеліктеріне орай бұл әндердің көркемдік деңгейлері де әртүрлі болып отырады.

Қазақ халқының тарихында күрделі кезеңдер аз болмаған. Сол оқиғалар көп жағдайда ел аузында сақталып, халықтың көркем қиялы арқылы өнер туындыларына арқау болып отырған. Олардың өзі бірде ән, бірде жыр үлгісінде көрінеді. «Батыр Тәуке», «Исатай», «Қайран, елім» сияқты тарихи ән-жырлар соның айғағы. Әндердің тарихи із қалдырып келгенін жоғарыдағы нысанадан байқаймыз.

Тарихи әндер қазақ ән мәдениетінің жеке бір саласын құрайды. Олар бір ғана дәуірде тумаған. Сол себепті мазмұны мен музыкалық әуені жағынан бір-бірінен дараланады. Терме, толғау үлгісіндегі тарихи әндер әдетте термелеп айту дәстүріне негізделсе, әсем де созылмалы әндердің лирикалық сипаты басым жатады. Әндердің бірі – «Елім-ай».

Бұл ән 17-18 ғасырларда қазақ жерінде болған ірі тарихи оқиғалармен ерекшеленеді. Ол кезде үш жүздің төңірегіне топтасқан жеке-жеке хандықтар көп болған. Сол дәуірде қазақ пен қалмақтардың арасында ұзақ жылдарға созылған күрес туады. Оған негізінен жер, жайылым дауы себеп болған сияқты.

1723 жылы жоңғар әскері қазақ жеріне баса көктеп кіріп, бұл оқиға тарихқа «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» деген атпен енген. Алғаш жоңгар әскеріне төтеп бере алмаған қазақ елі Талас, Арыс, Сырдария бойына қарай үлкен шығынмен үдере көшкен. Елі, жерінен безіп Қаратаудың бөктеріне қоныс қоныс аударып бара жатқан осындай көштің қайғылы суреттемесі «Елім-ай» әні арқылы берілген:

Қаратаудың басынан көш келеді,

Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.

Қарындастан айрылған жаман екен,

Екі көзден мөлтілдетіп жас келеді.

Осы жолдар кейін сан алуан өзгеріске түсіп, ел аузында жырланатын болған.

Басынан Қаратаудың көш келеді,

Бір тайлақ көшкен сайын бос келеді.

Хабары Сыр-Дуанның естілгенде,

Мөлдір-мөлдір көзімнен жас келеді, –

деп келетін «Сыр-Дуан» әні осы «Елім-аймен» мазмұндас, бірақ әуені басқа. Мұны қазақтың қара өлең дәстүріне негізделген әншілік өнері дейміз.

«Елім-ай» – халық туындысы. Ел басына ауыр күн туғанда халықтың өз еліне деген сүйіспеншілік сезім арта түсіп, соны ән қуатымен сыртқа шығарып отырған. «Елім-ай» осындай кезеңде туып, сан рет қайта өңделіп, халықтың еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін, сол арқылы қайғы-қасіретін бойына жинақтаған қайғылы ән.

Әрбір тарихи кезеңде халық бұл әнді қайта жаңғыртып, мазмұнын сол жаңға оқиғаларға бейімдеп отырған. Ән әуені де үнемі даму, жетілу үстінде болған.

Олай болса, «Елім-ай» замана елегінен өте келіп ұшталған, шыңдалған, халық шығармашылығының ұжымдық қуатымен барынша көркемделген, айрықша айшықталған, үлкен рәміздік мән-мазмұнға,айта берсек, Қазақ халқының белгілі бір тарихи кезеңіндегі әнұранына айналған құдіретті ән,мұңды әуен.

«Қалмақ қызының әні». Ұзақ жылдарға созылған қалмақ-қазақ соғысына байланысты туған тарихи әндердің бірі – «Қалмақ қызының әні». Оны белгілі музыка жинаушысы Т.Бекхожина жазып алып,нотаға түсірген. Әннің қысқаша мазмұны мынандай.

17–18 ғ. үлкен бір қақтығыс үстінде қазақ әскерінің қолына қалмақтың әйгілі ханы Ғалдан Церенің сұлу қызы тұтқынға түседі. Қазақ ханымы Айкүнім өрімдей жас қызға жаны ашып, оны өз баласындай бағады.

Арада уақыт өтіп, екі жақ бітімге келген соң, қалмақ қызы өз еліне оралады. Сонда ол Қазақ халқаның асқан бауырмалдығын, өзіне көрсеткен ерекше ықыласын,қамқорлығын осы ән арқылы жеткізген екен деседі.

Айдарымды Айкүнім моншақтаған,

Қадірімді бұл елде кім сақтаған.

Биік таудың басына шығып тұрып,

Жоқтайыншы елімді ардақтаған, –

деп келетін ән әуені өте сазды, сағыныш сезіміне толы. Онда қыздың өзіне құрмет көрсеткен қазақ еліне деген зор сүйіспеншілігі, қимыстық сезімі анық байқалады.

«Еркем-ай». Көшпелі өмірге негізделген Қазақ халықының қонысы тұрақты болмағаны мәлім. Жаймашуақ жаз айларында ел көгі қалың шұрайлы жерлерді жайласа,аязы қатты қыс айларында жылы жақты паналаған.

Жем, Сағыз маңындағы қазақтар ертеде дәл осылайша күй кешіпті. Қыс түсе олар қарақалпақ жерідегі Қараылдиға көшіп,жаз шыға жайлауға қайта оралады екен.

Біздің елдің жайлауы жем болады,

Жем жағалай отырған ел болады.

Одан әрі өткен соң Темір Арқаш,

Арғы жағы сахара,шөл болады.

Бідің елдің жайлауы Қарақамыс,

Адыра қалғыр, қайран ел, қалдың алыс.

Одан көшіп біз келдік Хорезмге,

Жастарменен білісіп, болдық таныс, –

деп келетін «Елім-ай», «Қалмақ қызының әні», «Еркем-ай» әндері Қазақ жерінде болып өткен түрлі тарихи оқиғалардың ел аузында сақталып,келе-келе көркем шығармаларға өтіп отырғанын байқатады. Ән – халықтың көркем тарихы дегеніміз осы.

Қазақ халқының терең сүйіспеншілік сезімге құрылған лирикалық әндері өзінің көркемдік келбеті,әуездік құрылысы мен жырлаған тақырыбы жағынан аса қомақты. Олардың арғы дәуірлерденкеле жатқан үлгілері де жоқ емес. Мұндай әндердің әуез-сазы әдетте қысқа, өлең шумағы да ықшам, қос жолдық болып отырады. Сонымен қатар қара өлең өлшеуіне құрылған үлгілірі де баршылық.

Лирикалық әндердің басты ерекшелігі – адамның жеке басына байланысты сүйіспеншілік сезімге негізделуі. Сол себепті олардың туған кезеңін дөп басып айту қиын. Әннің мазмұны бірде ашық та айқын болса, бірде астарлы ойға құрылады.

Жаз болса жарқыраған көлдің беті,

Көгеріп толқындайды, япур-ай, алыс шеті.

Дірілдеп толқын басқан мөлдір суын,

Шайқайды жас баладай, япур-ай, желдің лебі, –

деп басталатын «Япур-ай» әні жайма шуақ жаз мезгіліндегі табиғат құбылыстарын аса бір нәзік сеззімен жарылыса:

Алтын бу ақ көбіктің бетін жабар,

Судан бу көкке төніп, япур-ай, маржан тағар.

Есіме ақ еркемді алған кезде,

Ақ маржан жылт-жылт етіп, япур-ай,жерге тамар, – деген келесі шумағында сол сезім табиғат аясынан шығып,сүйген жанның ішкі жан-күйін,толғанысын білдіреді.

Ән бастан-ақ біркелкі созылмалы түрде орындалады. Алғаш оның әсерлі әуені жоғары шарықтап,соңынан төмен түсіп, баяулап барып аяқталады. Бұл төменгі дыбыстың тұрақтылығына негізделген халық сазы.

Әннің осындай лирикалық мазмұнына сай әуен-сазы да барынша көркем,әсем әрі сырлы. Ол өлең әр жолының ой-мазмұнымен тығыз байланыста көрінеді. Халық әндерінің көне үлгілері сияқты «Япур-ай» сазы да ықшам,әрбір қос жол сайын әуені қайталанып отырады. Алғаш баяу басталатын ән әуені бірте-бірте котеріледі де,ұзамай қайта басылып, алғашқы сезім күйіне оралады. Әннің осы қарапайым құрылысы оның ел арасына кең таралуына себеп болған.

«Сусамыр – елдің жайлауы» – ел арасында тарап кеткен әндердің бірі. Соған қарамастан лирикалық әуені мен сөз саптауы оның нағыз халық туындысы екенін байқатады.

Айналайын қарағым, хал жақсы ма,

Сала берме көзіңді әр жақсыға.

Сусамыр елдің жайлауы,

Өмірдің бар ма байлауы, – деген жерде әннің негізгі шумағы да, қайырмасы да екі жолдан құралып тұр. Бірі – 11, екіншісі – 8 буындық өлшеммен берілген.

Әннің әуені мен мазмұны да назар аударады. Бұл әдеттегідей кең танысты саздардың бірі емес. Мұнда халықтың көшпелі тұрмысына, көркем ойлау жүйесіне тән бірқатар белгілер бар. Ән жастарды әсем сезімге бөлей отырып, орныққан ел дәстүрінен, әдептен озбауға үндейді. Оның астарында ер жігіт қандай болуы керек,сұлу қызға не жарасқан деген тәрбиелік мәні бар ұғымдар жатыр. Мұның өзі халықтың тәлім-тәрбиенің ән өнеріндегі көрінісі болуға тиіс. Әннің халық атынан айтылуының бір сары осында.

«Қоғалы-ай». Бұл да соңғы кездері жиі айтылып, ел арасына кең тараған әндердің бірі. Жері шұрайлы, шөбі шүйгін, малға жайлы қонысты, белгілі бір кезеңінің тыныс-тіршілігін суреттейтін ән. Әуені созылмалы, қайырмасы сазды, әсерлі.

Боз беткейлі, ендеше,бозбеткейлі,

Боз беткейден, ендеше, мал кетпейді.

Шөбі жұмсақ, шаруаға жері шүйгін,

Бағаналы мансарға жер жетпейді, – деп басталатын әннің өлең кестесі шалыс ұйқасқа құрылған Қазақтың қара өлең үлгісін еске салады.

«Аққұм» әннің ерекшелігі музыкалық әуенінен де көрінеді. Антикалық дәуірден жеткен мақамға (дориялық лад) құрылған әуен әннің аты орта тұсы мен қайырмасында айрықша дараланады. Дәл осы белгі әйгілі «Толқыма» әнінде де бар еді. Сонымен қатар әннің соңғы жағына қарай үшінші тұрағы (басқышы) құбылып, екі түрде қатар кездеседі: бірі негізгі басқыш болса, екіншісі жартылай жоғарылатылған,яғни мақамдық өзгеріске түскен басқыш. Осы екеуінің алмасып келуі ән әуеніне айрықша сипат беріп тұр. Халық әндеріне тән белгінің керемет бір үлгісі – осы.

«Гүлдерайым» – Қазақ халқының әсем лирикалық әндерінің бірі. Мұнда жігіттің аңсары ауған қызға, алыста қалған ғашығына деген құштарлығы шырқалған. Әннің:

Ақ көңіл ағызайық әннің майын,

Жас дәурен шалқып жатқан айдындайын.

Астынан алты қырдың шыққан даусым,

Жетсе екен құлағына қалқатайдың, –

деген қайырмасы бір әуенге құрылған. Негізгі шумағы анық қара өленге негізделсе,қайырмасы одан ықшамдау. Осы белгі оған ерекше сипат беріп, әннің негізгі шумағынан даралап тұр.

Қайталау мен ықшамдылық – халық әндеріне тән негізгі белгілерінің бірі. Олар әннің ел арасына жылдам әрі кең таралуына ықпал жасаған.

«Қалқа». Фольклорлық дәстүр аясында тарған лирикалық әндердің туған кезеңі белгісіз болғандықтан,қандай жағдайға байланысты шыққанында дөп басып айту қиын. Солай болса да елге ерекше танылған коптеген сырлы да сазды әндердің коркемдігі, әуезділігі және мазмұндылығы туралы бірқатар ойлар айттық.

Кең тынысты лирикалық әндердің ел арасына тарап кеткен жалпыхалықтық үлгілерімен қатар кештеу туған нұсқалары да болады. Олар да халық туындысы, халық қазынасы ретінде бағаланады.

«Қалқа» – сондай туындылардың санатына қосылатын ән. Оның шығуы былайша баяндалады.

Өткен ғасырларда ел аралап, ән салып, өнер жарыстырып жүретін бір жігіт болыпты. Ешбір жиын онсыз өтпеген. Той-думанның көркіне айналған жігіт өзіне тең таппаған соң,алыс жолға шығып,бағын сырт жерде сынап көргісі келеді. Солай сері жігіт ұзақ сапарға аттанады. Елден шыққанына біраз уақыт болғанда табиғаты әсем,жері шұрайлы бір қонысқа кез келеді. Жігіт жан-жағына көз жіберіп, өзін қоршаған тау-тастың, биік ағаштардың көркем келбетіне тамсана қарайды. Табиғаттың жайнап тұрған жүзі, құстардың сайраған үні, тамыз айының қайнаған күні жігітті айрықша бір сезімге болейді. Сол кезде сүйгені есіне түскен жігіт қолына домбырасын алып:

Бұл әннің кім біледі,аты Қалқа,

Қалқаны сағындым ғой айта-айта.

Қолға алып домбырамды шырқағанда,

Тырнақтан дым қалған жоқ тарта-тарта.

Қалқаның сағынғанда салған әні,

Үзілтіп, елжіретті толғағаны.

Сүйгенін, сүйінгенін есіне алып,

Жай таппас әнге салса кімнің жаны, –

деп шырқай жөнелген екен деседі.

«Назқоңыр» – мазмұны ел өмірімен тығыз байланысып жатқан әндердің бірі. Оқиғасы өткен ғасырдың аяқ шенінде болған деп шамалауға болады.

Бұл үлкен тойға Қазақ елінің сол тұстағы белгілі ақын-жыраулары түгелге жуық жиналған екен деседі. Ойын-сауық қызып,кезек өнер сайысына да жетеді. Әнші,күйші, ақын жыраулар жеке-жеке сынға түсіп, өз бойындағы өнерлерін ортаға салады. Бірақ бірінен-бірі озып кете алмай,сайыс ұзаққа созылады.

Сонда ақсақалдарының бірі: «Бұлардың өнерін біраз тамашаладық. Қай-қайсысына да мін тағу қиын. Ендігі жерде әркім жігіттік кезең, оның міндеті мен шарттары туралы ән шығаратын болсын», – деп, жаңа бір шарт қояды.

Өнерпаздар тағы да кезек-кезек сөз алып, жігіттік шақтың артықшылығын тілге тиек етеді. Кезек Мұхамеджан ақынға жеткенде, ол мүдірместен:

Жігіттің дәл жиырма бес жасы дейміз,

Ақыл мен ойға зерек басы дейміз.

Сабырлық, мінез, білім, ұят, әдеп,

Табылсын бір жігіттен осы-ау дейміз.

Жігіт бол, жігіт болсаң тал жібектей,

Қаттылық жараспайды тікенектей.

Ақылың Аплаттондай болсаңдағы,

Болмайды өз халқына қызмет етпейді, – деп шырқай жөнеліпті. Көп шығармалардың ішінен көпшілік осы әнді ұнатып, оған «Мұхамеджанның назқоңыры» деген ат қойыпты.

Қазақ халқының ән өнері өзінің мазмұны,пішіні мен құрылымы жағынан бірнеше салаға жіктеледі. Олардың әрқайсысына тән белгілері тағы болады. Сол ерекшеліктерін жинақтап айтар болсақ, олар мынаған саяды.

Халық әндерінің әуені сазды, толқымалы келеді. Ол бірде шарықтап көтерілсе, бірде баяулап, созыла орындалады. Халық әндерінен жеке авторлығы бар шығармаларға тән жұлқып айту, дауысты төменнен жоғарыға бір-ақ секіртіп әуелетіп айту сияқты белгілер кездесе бермейді.

Ел аузына іліккен әндердің басым көпшілігінің әуені қысқа келеді. Ол әдетте екі жолдық өлең кестесіне сай болып отырады. Халық әндерінің енді бір тобында осыған шағын ғана қайырма қосылады. Басты белгісі – ықшамдылық.

Халық әндерінің көне үлгілерінен олардың әуені мен өлең құрылысының бір-біріне сәйкес келмейтіні байқалады. Мұндай көркемдік жүйенің бірнеше үлгілері бар.

Халық әндерінің барлығы бірдей төменгі дыбыстан басталады. Қаншама биіктеп шарықтаса да, ән әуені өзінің алғашқы тұғырына қайта оралып отырады. Ән көбіне сол дыбыспен басталып,сонымен аяқталады.

Егер жеке шығарушысы бар «Жанбота», «Сырымбет», «Құлагер» сияқты әндердің дыбыс ауқымы кең болса, халық әндерінде ондай құрылым байқала бермейді. Себебі олар кәсіби орындаушылар емес, көпшілік ортасында дамып,жетіліп отырған.

Халық әндерінің барлығында бірдей арнайы қайырма бола бермейді. Әдетте ол кең тынысты, лирикалық әндерге жиірек ұшырасады. Терең толғаныспен шарықтай шырқалатын әнді аяқтау үшін арнайы қайырма қажет болған. Ол әсем де әсерлі әуенге негізделіп, әннің негізгі шумағындағы ойды қорытуға құрылады.

Ән қайырмасының пішімі де әрқилы. Көбіне ол әннің ішкі тынысына, созымдылығы мен қысқалығына байланысты болып отырады.

Мұның бәрін ғасырлар тереңінен жеткен әндердің халықтық сипатын білдіретін белгілер, сол шығармалардың уақыт пен кеңістікте өмір сүру ерекшеліктерінен туған стильдік, дәуірлік мәні бар құбылыстар деп қабылдаған жөн. Әрбір тарихи кезеңге орай әндер өзгеріп, жаңа көкемдік сипат пен мазмұнға ие болып отырған. Көптегн әндердің әуені мен өлең өлшеуінің арасындағы айырмашылықтарды осы негізде түсіну қажет.

Ән – халық мұрасы. Сан ғасырлар қойнауынан жеткен қалық әндерінің шығу тарихы,мазмұнымен қатар көркемдік, құрылымдық, аймақтың ерекшеліктерін анықтаудың да маңызы зор.

Қазақ халқының ән мәдениеті аса бай, ауқымдық әрі қомақты. Оларды халық қазынасы десек, сол қымбат қазынасының қайнар көзі де халықта.

Сонымен қатар тарихи әндеріміздің бірі, үні өшпеген Үкілі Ыбырайдың гәкку әнәне шолу жасап өтсек. Қай заманда қазақ үшін ән өнердің ұшар басында тұрды. Көшпелілердің сахнасын өлеңмен ашу ата дәстүрі болса, сол рухани азығымыздың өрісі өрлеп, өркендей түсті. Сұлу саз, көркем сөз, асқақ ән дегенде, қазақтың сал-серілерінің бейнелері көзге елестейді. Бұл орайда әңгіме қозғалса сексен көлі толқыған аққулы өлке Есіл-Көкше еске түседі. Сол асыл өңірді әнмен көмкерген Сегіз сері, Шал ақын, Нияз сері, Біржан сал, Ақан сері, Үкілі Ыбырай әндері халқымыздың мәңгі өшпес рухани азығына айналды. Бұл жолы қазақтың ақтангер ақыны, ұлы композитор, өз заманында алдына жан салмаған әнші Үкілі Ыбырайдың бүкіл шығармашылық әлемін түгелімен қозғамай, «Гәкку» атты әні жайлы ғана ой өрістетпекпін.

Гәкку – арман, Гәкку – тағдыр, Гәкку – қазақ өнерінің сөнбес жұлдызы. Гәкку 1934 жылы (либреттосын Ғабит Мүсірепов жазған)  Е. Брусиловскийдің «Қыз Жібек» операсындағы Жібектің ариясы болып жарқ етті. Бұл ария бүкіл операның музыкалық негізгі әуенін, басты сарынын құрады. 1936 жылы Мәскеуде өткен қазақ өнерінің онкүндігінде Жібектің рөлінде ойнаған бұлбұл үнді Күләш апамыз «Гәккуді» бірінші рет орындап, КСРО халық әртісі атанды. Гәкку деген ән жұлдызы мен Күләш деген әншіліктің жұлдызы қатар жанды. Күләштің де, «Гәккудің» де атақтары айға жеткендей ұлттық өнер өрісі кеңейді. Қазақ деген өз атын жаңа иемденген халықтың әні – «Гәкку» әлемдік өнердің биік өресіне көтерілді.

Халық ақыны, Үкілі Ыбырайдың төл шәкірті, тамаша әнші Молдахмет Тырбиев «Гәккуді» айтқанда ерекше толғанатын. Әсіресе, қайырмасын қырық құбылтқанда естір жанды естен танғандай балқытып әкететін де, атақты ұстазының әншілік әлеміне апаратын. «Гәккуді» орындаушылар аз болған жоқ, олардың ішінде үздік орындап, қалыбына дәлме-дәл түсіруші ақиық ақын, асқақ әнші Иса Байзақовтың айтуымен нотаға түсірілген. Молдекең Күләш айтқан «Гәккуді» қуаттап, Иса ағамызға да алғысын айта отырып: «Ұлы ән ұшқыр қалпында, аққу-қаздың қаңқыл-саңқылындай құс үнімен үйлесіп, түпнұсқадан аумапты, тек қана Е.Брусиловскийдің операға икемдеп қайырмасын қанаттандыра түсетін сәл-пәл қосымшасы бар», – дейтін. Үкілі бабамыздың аруағы қолдап, бұл ұлы сапарға туған жиені, әйгілі ақын, үздік әнші Тайжан Қалмағамбетов барып, Күләш «гәк-гәкке» басып «гәккулетсе», ол сырнайын өзімен бірге сақ-сақ күлдіріп, нағашыдан бағы ашылған сәтін көрді. Дүние телегей теңіз «гәккушіл» әуенге толқып кеткендей көрінді. Қазақ әні шексіз биікке көтерілді.

ХХ ғасырдың қазақтың ұлы ақыны Жамбыл бабамыздың Тайжан мен Кененге: «Ыбырай марқұм бір аунап түскен шығар, уа, аруақ, қолдай бер, Күләштай бұлбұл қызымызды», – дегені де Тайжекеңе айтып жүрерліктей естелік болып қалды. Әттең, дүние-ай, 1937 жылы «халық жауы» атанып Тайжан да атылып кетті.

«Гәкку» әні осыдан кейін операдағы ария ретінде ел арасына тез тарады. Одақтық, республикалық радиодан Күләш «Гәккуді» өте жиі орындайтын. «Қыз Жібек» операсының ариялары ел ішінде кеңінен айтыла бастады. Ұлы Отан соғысы басталатын жылдың өзінде әйгілі опера күйтабақ күйінде алыстағы Көкшетау облысы, Айыртау ауданындағы ауылымыз Өскенге де жетті. Бұл ауыл Үкілі Ыбырайдың туған жері, қазір ұлы жерлесіміздің атымен аталады. Соғыс жылдары қаршадайымыздан біздерді жұмысқа салып, даладағы егістің қалың біткен сабақтарының арасындағы арам шөпті жұлдыруға апаратын. Түскі демалыс, қатты аптаптың кезінде бойжеткен қыздар мен ересек балалар Қыз Жібек болып әндетіп, Төлеген болып қамықтырып, Қаршыға болып ащы әнге басатын.

Тап осы орайда айта кетерлік бір шындық бар. Үкілі Ыбырайдың үлкен ұлы Есеп атайдың үйін «халық жауының» үйі деп ауыл белсенділері құбыжық етіп көрсететін. Тек қана халық ақыны Молдахмет Тырбиев ел аралап Өскенге соққанда біздің үйге түсетін. Ол кісі әкемнің ағасы еді. Солтүстік Қазақстан облысы Шал ақын ауданындағы «Еңбек» атты ауылдан келетін, ал біз соғыс жылдары анам мен інім үшеуміз нағашыны сағалап, осы Үкілі Ыбырай ауылында тұрдық. Молдекең күн батып, кешкі асқа отырарда ат жібертіп, Есеп ақсақалды алдыратын. Қызық әңгімелер мен өзге жерде айтылмайтын естеліктер де етек алушы еді. Ақын атамыз есік, терезені жаптырып тастап, Үкілі Ыбырайдың әндерін шырқайтын. Жастарға, оның ішінде шәкірті Тұрсынбек Кәкімов, өз баласы Сүният, Ақан серінің досы болған атақты Қожақметтің ұлы Кеңес, Үкілі Ыбырайдың немересі, менің туған бөлем Мұса мен маған жазықсыз атылып кеткен ұстазының өлеңдерін жасырып үйрететін. Құдай оңдап, сондай бір сәтте «Гәккудің» бір түрін және «Қарақат көзді, сым саусақты» үйреніп алып едім. Кейінде Нұрғиса Тілендиевке Шота Уәлихановтың үйінде «Гәккудің» төрт түрін айтып бергенім де бар. Алматыға барып айтыстарға қатынасып жүргенде Мұса күйтабаққа, нотаға да жаздырды. Сонымен, бала кезімізде Мағжан­ның атын естімесек те Сәкен мен Үкілі Ыбырайдың әндерін жасырын түрде жаттап алып, үйреніп кеттік. Кейін Үкілі Ыбырай ақталғаннан соң ол кісі жайлы молырақ хабардар болуға мүмкіндік туды. Ал негізгі мағлұматты Молдекең мен Мұсадан, өз әкем Айтахметтен және Молдекеңнің достары Жантілеуов Қошаннан, Бимырзаұлы Қасымнан, Сәрсенбайұлы Қожахмет ақсақалдардан естідім.

Шоқанның досы әйгілі саяхатшы Григорий Потанин: «Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай» деген екен. Ал өз басыма бала кезімде Біржан сал, Ақан сері, Үкілі Ыбырай, Балуан Шолақ дүниенің төрт бұрышын әнмен көмкеріп тұрғандай көрінетін. Жоғарыда айтылған, үкілі Ыбырай ауылынан Ақан серінің ауылы алыс емес-ті, ал мәңгі ұйқыда жатқан зираты он шақырымдық жерде болатын. Біздің елде Ақан серіні «биден биік, ханнан жоғары» ұстап, ең беделді ақылман тұтатын, әніне, Құлагеріне деген сүйініш өзінше белгілі болса, ақынның парасатты әділдігіне зор баға беріп «Ақан аға» дейтін. Үкілі Ыбырайды «Ақан ағамыз» туған інісіндей жақын тартып, қасынан тастамай, жасынан сал-серілік үйірге қосқан екен. «Гәкку» әнінің дүниеге келген тарихынан сыр шертсек, ол да, Үкілі бабамыздың жалынды жастық шағында дарынды ақын, әнші ретінде шартарапқа атағы жете бастаған кезінде туыпты. Алдымыздағы үлкендер Ыбыкеңді жиырмадағы кезі дейтін.

Атақты әдебиеттанушы, сыншы Есмағамбет Ысмайылов, қазақтың ұлы композиторы, өнер зерттеуші Ахмет Жұбанов та осы мағлұматтарды қостайды. «Гәкку» Үкілі Ыбырайдың бір көргенде ғашық болған Кәкима атты сұлуға арнаған асыл туындысы. Бұл ән асқақ шабыттың қызған мезетінде алабұртып, үстірт туған әдеттегі ән емес, ол терең тебіреніс, үлкен толғаныспен ақынның жан-жүрегін қисапсыз қиындыққа салған, ең құдіретті шағында шыққан дербес әні. Бұл ән әуенінің әсемдігі мен көркемдігі, сиқырлы сарынының тартымдылығы, композиторлық шеберлігі жағынан қазақ әндерінің де жарқын жұлдыздарының арасынан көрінеді.

Кәкиманы жиын-топта алғашқы көргенде қыр мұрынды, қарақат көз, сым саусақ, ақсары жүзінің сұлулығы, кербездігі мен инабаттылығы өз алдына, әншілігі де ә дегеннен таңғалдырады. Әнші қыздың отты сезімді тәтті әуенге орап шырқауы Үкілі Ыбырайдың тұла бойын сиқырлы у шалғандай толғандырып кетеді.

Не деген шалқар тынысы,

Ақ маралдай жүрісі.

Өңменімнен өтті ғой,

Әсерлі әннің дыбысы, – деп қасындағы достарына сыбырлапты. Ыбекеңнің сол кездегі шын толғанысты сөзін жазушы Ғалым Молдыбаевтың жеткізуі бойынша айтсақ, ол «Гәкку» әнінің шығуын былайшы баяндайды: – Ән, жиын ... жын қуып жүрген кезім, Кәкима деген сұлу қызға әнмен өлең шығармақ болдым. Күндер, айлар толғанып жүріп, бір шілдеханада Кәкимаға осы ойымды білдірдім. Кәкима да домбырамен өлең айтатын. Домбыра кезегі келгенде сұлу қыз маған күлкілі көзін бір қадады да өлеңді қоя берді емес пе.

Ақынға неге керек құр мырзалық,

Сүйгенін жаутаңдатып ойға салып.

«Айтатын сертіңе жет» деген мақал,

Болмай ма ән шығарсаң өмірге азық, – деп Кәкима шырқай жөнеліпті. Сонда Ыбекең: Жаман қатты ұялдым, аузыма түскені: Таусылмас дариясы әзіл-наздың, Мамығы жаныма ем қоңыр қаздың. Қыл арқан ат мойнында шірімейді, Періште жауабыңа қарыздармын, – деп кете барыпты. Міне, тап осы қысылыстан кейін Ыбырай жатса-тұрса естен кетпес Кәкимаға лайық ән шығарғысы келеді. «Я, жасаған, аузыма жақсы ән сал, не осы арада мені ал», – деп жалбарынған кездерінде, талай тебіреніске түседі. Осындай бір тынышсыз түндерінде түсінде қаңқылдаған қоңыр қаздың дауысын естиді. Аққу-қазды көл шетінде аппақ келбеті жайнап Кәкима елестейді. Аққу сынды сұлу қыз елестегенде, оның атына балама ретінде аузына «Гәкку» деген ғажайып сөз түседі. Сол сәтте шабыттың үні басталады. Бұрын-соңды естілмеген жаңа ән арнап кел деген қыздың талабы да қызу қанды ақынның намысын қамшылайды. «Аққу», «Гәкку», «Кәкима» деп қайталап, ақ қағазға жаңа өлең жолдарын түсіреді. Түсіреді де, біресе сырнай, біресе домбырамен қосылып шырқай жөнеледі.

Құс салып айдын көлде дабыл қақтым,

Ән салып талай жердің дәмін таттым.

Жетсін деп осынау даусым «Гәккуіме»

«Гәккуді» қайтқан қаздай қаңқылдаттым, – деп толғанады да, есіне түскен елестерді, көкейіне қонған көріністерін топтастыра береді. Ең бастысы, әнге сай өлең шумақтары туады.

Үкілі Ыбырайдың өзімен дидарласып, «Гәккудің» дүниеге келу тарихын ауызба-ауыз естіген классик жазушымыз Сәбит Мұқанов та «Гәккудің» шығуына Кәкима атты сұлудың себеп болғанын, екеуінің танысып-білісіп қанаттасуларының арасында бірталай уақыт өткенін келтіреді. Сәбең Ыбырай туралы, «Гәкку» жайлы алғаш қалам тартқан жазушы болғандықтан, қыздың айттырған жігітімен де таныстырып өтеді. Ол жігіт те тегін емес, «сырнайлы өнерпаз» деп сипаттайды. Үкілі Ыбырайдың:

Таранған айдын көлде сіз бір аққу,

Мұндай сөз естіп пе едің бек ләззатлу.

Сырнай мен домбыраның арасында,

Балқыған қорғасындай қайран Гәкку, – деп келетін өлеңнің жалғасының да өз мағынасы бар. Сазды, назды ыстық сезімге толы ән сөзінің лирикалық кейіпкер­лерін: қызды да, айттырған жігітін де, өзін де келісті түрде көрсете білгені ақындық та, музыкалық та шеберлікке жетелейді. Аққу сынды сұлу қыз «Гәкку» аталып, сырнай мен домбыраның арасында шалқып, толқып, өмір дариясында еркін жүзіп, қоңыр қаздай қаңқылдаған әнге бөленеді. Сәті түсіп біраз уақыттан кейін айтулы бір жиын-тойда кездескенде Ыбекең: «Кәкимажан, мынау саған менің арнаған әнім», – деп толық айтып береді. «Гәккуді» аққу-қаздың түрлі-түрлі жағдайларында сипаттап, махаббат назын сарқыла төгілтіп, сөзімен де, әнімен де сұлу қызды рахатқа бөлеп, әбден разы етеді. «Гәккулетіп» бір жоғары, бір төмен кейде биік, әп-сәтте қоңыржай қалқытып ерке арудың айызын қандырады.

Таранған айдын көлде сіз қоңыр қаз,

Қалқаға көңіл сүйген айтамын наз.

«Гәккуді» қоңырлатып мен салғанда,

Үйренбес талабы бар қандай маңғаз.

Түрлентіп тоқсан түрлі ән саламын,

Жай тастап құлашымды кең жаямын.

Түскенде сен есіме ерке «Гәкку»,

Құлпыртып осынау әнді толғанамын, – деп төгілтеді. Үйездеген үйірдей үйіріле қалған жұрт сілтідей тынып, таңданады. Әсем сазға, асқақ дауысқа, құдіретті сөзге жан дүниесі малшынғандай Кәкима да балқып, толқып тәтті ләззатқа шомылады. Кәкима Ыбырайға сәтті күнде жолығып, «Әніңіз құтты болсын, аққу-қаз қонбас көл болмас, бұл әніңізді айтпас ел болмас, байғазысына «Ахау, Семейді» айтайын», – деп әндете жөнеліпті. Үкілі Ыбырайдың ғашық болып, ән арнаған қызы жалғыз Кәкима емес, одан басқа да сұлуларға көңіл артып, талай әндер шығарады. Той үстінде алып-қашып: «Сүйгенім кете барды қасыма еріп» - дегені де белгілі. Бірақ, Кәкимаға деген ықыласы, жүрегінде беріш болып қалған дерттей көп жылдар ұмыта алмай «Гәккуді» өмір бойы айтып өтсе де, әрқашан жаңа айтқандай шабыттаныпты. Қашан да Ыбекең «Гәккуді» айтқанда жан-тәнімен беріліп, ерекше толғанады екен. Бір сапарында әнші ақын Молдекең (Тырбиев) нағашы атам Қожағалиға бір тәулік аңға шығып көл басында қонып қайтуды ұсынды. Нағашы атам әйгілі аңшы, мерген, балуан болып, жүйрік ат, ұшқыр тазы, қасқыр алғыш мығым ит ұстайтын. Шешемнің інісі Ерғожа менімен құрдас болатын, ал Мұса бізден ересектеу болғандықтан, домбырасын тастатпай, оны да аңға ала шықтық. Ауылдан аса алыс емес көлдерден құс атып алып, «Қылыш» атты көлдің жағасында шатыр құрып қонбақшы болдық. Мұсамен екі ақсақал арбада, Ерғожа екеуміз салт атқа мініп ере шықсақ та, жолдағы көлдерге барып үйрек-қаз ата бердік. Айнала қоршаулаған ақ балтыр ақ қайыңдар судан шыққан сұлулардай жайнап тұр, қаз-үйрек қисапсыз мол. Бірақ бұл көлден ел құс атпайды, табиғи қорық сияқты керемет болатын. Балықты осы көлден ауладық, басқа жерден алған сауғамыз аз емес, бәрі де ойдағыдай болды. Ең қызығы, екі атамыз түні бойы Үкілі Ыбырай жайлы әңгімені үзбеді. Талай жылдар шәкірті болып қасында жүргенде, көрген-білгенін асықпай, саспай әңгімелеп берді. Аққу, қаздар түні бойы қаңқыл-саңқыл әндетіп, қиқу салып: «Қалқу, шалқу, гәкку» деп жатқандай болды. Молдекең: «Әй, Кәкіжан, домбыраны әкелші», – деп қолына домбыра тигенде отыра қалып гәккулетті. Күн батар алдындағы қас пен көздің арасы дейтін тамаша саялы да, самалды кез еді, біз үнсіз тыңдай қалдық.

Молдекеңнің айтуынша, «Гәкку» әні біреу ғана, ал әр түрлі орындаушылардың қабілеттеріне байланысты өзгерістер көп болады екен. Негізінде «Үлкен Гәккуді» таза үйреніп алыңдар», – деп Мұсаға қайталатқызды. Мұса ән салғанда құс базары қызып тұрған көл де тына қалғандай болды. Он төрт, он бестегі кезі ғой, дауысы зор әрі әдемі болатын. Мұсаға Молдекең үйретіп жатқанда мен де құлағыма сіңіре бердім. Өнер зерттеуші, музыка тарихының білгірі, марқұм Зейнұр Қоспақов Үкілі Ыбырайдың «Гәкку» атты ән жинағын құрастырғанда төрт түрлі гәккудің мәтіндерін нотасымен беріпті. Міне, ойлап отырсам, бұл шындықтың да төркіні Молдекеңнен тараған секілді. «Гәккудің» екінші түрі Кәкима ұзатылған жеріне тұрмысқа шыққанда туса керек, – деп Молдекең тағы да әндете жөнелді.

Қыздан да қылықтымын жүрген жерде,

Ханнан да қадірлімін туған елге.

Ақ тамақ, шұбар бауыр қоңыр қазым,

Сала алмас Гәккуіме ешбір пенде.

Сыланған дарияға сен қоңыр қаз,

Әнімді толқытайын айтып бір наз.

Айырылып сенен сәулем қалған күні,

Дұшпаным масайрады-ау болып бір мәз, – деп басталған өлеңнің талай шумағы айтылды. Мұса жапа-тармағай жазып алып жатты. Молдекеңнің айтуы бойынша, Үлкен Гәккуден айырмашылығы бар үшінші түрі «Қайран Гәкку». Кәкима барған жерінде көп ұзамай қайтыс болыпты, міне, сол кезде Ыбекең қайта толғанып, Гәккудің үр жаңа түрін дүниеге әкеліпті. Енді өлең тоқталды, Молдекең Қажығали атамның сұрауы бойынша бұл өлеңнің де шығу тарихын айтып берді.

Бірде Шоқанның әкесі Шыңғыс төре жайлау тойын жасап, ел абыздары мен бекзаттарын шақыртса керек. Бұл жиынға Ақан сері мен Үкілі Ыбырай да қатысыпты. Жаңа Гәкку көкірегіне ұялап жүрген кезі болса керек, Ыбекең Ақан серіден қалыстау жүріп ақырын әндете беріпті. Ақыры Жалғызтаудың ық жағындағы Жарқын көліндегі Шыңғыс төренің жайлауына келгенде ел жиналып, Ақан ағаны аттан түсіріп, кілемге отырғызып, ақ үйге апармақшы болғанда егде тартқан қарт ақын: «Енді мені кілемге салып, көтеріп әуре болмаңдар, жасым жетіп, құдайға құл­дық еткен шағым ғой. Артта Үкілі Ыбырай тобы келе жатыр, соны әдемілеп қарсы алыңдар, ендігі Ақандарың да, Біржандарың да сол болады», – депті. Ақанды қолтықтап, қасындағы серіктері мен қонақты үйге алып кетеді. Ал, Ыбырай қасын­дағы жігіттерді ел отырған жерде қалдырып, өзі қарсы алған топқа бұрылмай, қол сілтеп Жалғызтау жаққа Тортөбелімен жүре беріпті. Сол кеткеннен таң ата бір-ақ келіп, ас ішпестен жата қалыпты.

Бұл хабарды естіген Шыңғыс көңіліне ала бастағанда, Ақан сері «Хан ием, құлдық, ол жай кеткен жоқ, бір ән қинап жүр. Алла жазса, ертең, сәскедегі таңғы шайда кездесіп, жаңа туындысының тұңғыш тыңдаушылары болармыз. Өз басымнан талай өткен дүние ғой, кейде ән келгенде анау Ерторы ініме айтып берем, ол жаттап алып өзіме қайталайтын. Ал, кейде оған айтарлық та олжа түспей, мың-мың қайталап әрең дегенде кемеліне келтіруші едім. Менің жаттап алғыш зерегім Ерторы - досым Қожахмет серінің немере інісі болып келеді, ал туған інісі Молдахмет Ыбырайдың соңында жүр, ол да әнші, ол да қайталап беруге өте шебер. Хал осылай, ренжімейік», – деп төрелердің көңілін басса керек. Айтқандай-ақ, ертеңіне сәске кезінде келген Ыбекең үлкен үйге кіріп сәлемдесіп, сұхбаттасып, кешірім сұрап, жаңа әнін шырқай жөнеліпті. Ол ән «Қайран Гәкку» екен. Негізінде Үлкен Гәккуден бірер жылдан кейін туған бұл әнде қоңыр наз, салиқалы ой басым.

Қайырмасының да ерекшелігі бар, қоңыржай толқып, аспанда қалықтап тұрған ғайып құстай «га... гәкку» деп тына қалып, қайтадан «гәкку-га-га-лап» төмендеу сатыға қалқып түсіп сағыныш та, өкініш те, қимастықтың назы да адам жанын жылытып баурап алады. Алғашқы поэмаларымның бірі осы «Қайран Гәккуге» арналып еді. Сол бала күндегі ақсақалдардың әңгімелері жадымда қалған ғой. – «Гәккудің» шапағаты тиген Ыбекеңнің тағы да бір өлеңі бар, ол «Қарақат көзді, сым саусақ». Бұл өлеңді Ыбекең Кәкиманың еліне, оның қатынасқан той-думандарына барып жүріп, сағыныштан түн ұйқысын төрт бөлген кездерінде шығарса керек.

Қарақат көзді, сым саусақ,

Лебізің сенің бал қаймақ.

Жолыңа сенің сарп етпей,

Неге де керек малды айдап.

Қайырмасы:

Қарақат көзді, ақ білек,

Айтайын бір сөз үлгілеп.

Қайғың алды денемді,

Жүректің шетін тілгілеп, – деп толқып, содан кейін көлге қонған қоңыр қаздай баяу сарынға салып, жүректі шымшып алардай «га... га... га-лап» тоқтай қалады. Ыбекеңнің композиторлық бір ерекшелігі, оның әндері биік шырқаумен басталып, толқымалы әдемі назбен аяқтала қалады. Тоғызыншы сыныпта оқып жүрген кезімде Айыртау ауданындағы «Бірлестік» ауылындағы біздің үйге ақындықпен ел аралап жүрген Молдекең келді, қасында Мұса, Тұрсынбай, Кеңес, Сүният бар. Әкем онда Қамсақты ауылдық кеңесінің төрағасы, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болатын. Молдекең ауылды қыздырып, нөкерлерімен әнге бөлеп, елдің мейірімі қанған кезде әкем: енді балаларға ән үйретіңіз. Бір-екі күн ешқайда бармай, осында болыңыз деп қолқа салды. Біздің ауыл Молдекеңді «Бота» дейтін. Ботам «иә, бәрекелді, бір демалып балаларыма ән үйретейінші» деп бәрімізге қағаз, қарындаш дайындатты. Дөңгелек үстелге айнала отырғызып, әннің сөзін жаздырады, сонан соң үш рет әдемілеп айтып береді. Сол дайындықтан кейін Мұсадан бастап бәрімізді тыңдайды, кім ән әуенін дәл келтірсе, соны алып қалады да, оңаша үйретеді. Осы тәртіппен Мұса «Көкшетауды», Тұрсынбай «Аңшының әнін», Кеңес «Толқынды», Сүният «Дүниені» үйреніп алғанда, құдай оңдап, менің еншіме «Қарақат көзді, сым саусақ» тиіп еді. Ботамның бір шарты әнді әр әннің жаңа үйреніп алған иесі ғана айтады. Ол тіріде өзгемізге айтуға мұрсат жоқ. Тұрсынбай – жазушы, журналист болатын, дүниеден ерте өтті де «Аңшының әнін» нотаға түсіріп, күйтабаққа жаздыра алмай кетті. Қытайдан келген тамаша әнші Дәнеш Рақышев радиодан айтып жатқанда Тұрсынбай есіме түсуші еді, жаттап алмадым деп өкінуші де едім. Бірақ бәрін де олар жоқта ептеп айтып жүрдім. «Қарақат көзді, сым саусақ» менің еншіме тиді. Бұл әнді Қайрат Байбосыновқа 1980 жылдары Мәскеуге келген сапарында үйреттім. Қайраттың өзі айтып жүрген Ыбекеңнің «Қарақат көз» атты өлеңі бар. Ол өлең алты тармақты шумақпен бітеді де, қайырмасы мүлде ұқсамайды. Сондықтан «Қарақат көздің» екі түрі бар деп бекіп кетті, дұрысында екеуі екі бөлек ән, сөздерінде ұқсастық бар және алдыңғы шумақтың әні де егіздей ұқсас. Екі түрі де тамаша айтылып жүр. Айта берсек, сұлудан туған көркем қыздардай операға кірген «Үлкен Гәккуден» тараған қайырмалары «гәккулеп» аяқталатын әндер баршылық. Оларды негізгі гәккумен шатастырмау шарт.

1983 жылы 8 желтоқсанда қазақтың ұлы дарыны Нұрғиса Тілендиев Мәскеудегі П. И. Чайковскийдің концерттік залында «Отырар сазы» оркестрімен шығармашылық кешін өткізердің алдында «Мәскеу» қонақүйінде жатып, Тихон Хренниковті қонаққа шақырды. Ол кезде орыстың озық композиторларының бірі атанған ақсақал КСРО Композиторлар одағын басқаратын. Менің Мәскеуде қызметтегі кезім еді. Қоярда қоймай, оңаша отырғанда солақай домбырасын оңқай түзеп беріп, маған ән салдырды. Ертеректе Шота Уәлихановтың қырық жасқа толған тойында өлең оқып, ән салғаным бар еді. Онда Тұманбай Молдағалиевтің сөзіне жазылған Нұр-ағаңның «Құстар әнін» шын ынтыға айтушы едім, оған қоса «Гәккудің» екі-үш түрін орындағанмын. Бұл жолы «Құстар әні» мен «Гәккуді» және «Қарақат көзді, сым саусақты» өз әлімше айтып бердім. Хренников Нұрғисаға: «Әнің тамаша, қысқаша айтсам, бір әнің бір симфонияға татиды екен, ертең сағат он бірде кабинетіме келіңдер, сонда жаздырып аламын», – деді. Айтқанын орындадық. Кабинетінде екі рояль бар екен, ноталарды жайып жіберіп, «Құстар әнін» орындатты. Мұндайды көрмеген басым, қызыға бастадым. Тихон ақсақал «Гәккуді» білемін, оның нотасы да «Қыз Жібектің» партитурасында бар ғой, ал кешегі екінші әнді домбырамен қайтадан айтшы деп қолқа салды. Орындап бердім. Сонда орыс композиторы: «Нұрғиса, твоя песня хороша, великолепна, но песня Ибрая отличается от наших с тобой песен да и от других. Дело в том, что мы поем и пляшем на одном музыкальном горизонте, а Ибрай как птица в полете то стремится ввысь, то плавно опускается на другой уровень, другой горизонт. Надо эту песню немедленно передать профессиональным исполнителям и представить нам, а мы дадим возможность распространяться на весь мир», – деп сөзін аяқтады. Мен «Гәккудің» кереметін содан кейін айқынырақ түсіне бастадым. Расында да солай екен-ау! Ыбекең «Гәкку-га... га» – лап бірде жоғары, бірде төмен толқытып, бір деңгейде қалмайды екен. Музыкалық ырғақ жаңа деңгейге шығып кетіп, қайта асқақтап, қайта-қайта «гәккулетеді» екен. Бұл кездесудің нәтижесінде «Отырар сазы» атты поэмам туды, «Гәккудің» сиқырлы сазына құныға түстім, қызыға түстім, оңашада ән салсам қайталай берем, жалықтырмайды.

«Гәккудей» тамаша әнді әңгіме етіп, не себеппен туғанын әрлі-бері толғанып, бірсыдырғы айтып өтсек, оның түп тамырына ой тоғытпай тоғыз ауыз сөздің тобықтай түйініне жете алмаймыз. Біріншіден, Ыбырай Сандыбайұлы – текті әулеттен шыққан табиғи дарыны мол өнерпаз. Оның арғы атасы Сәбден батыр Абылайдың жорықтарына қатынасып, аты шыққан әрі батыр әрі он саусағынан өнері тамған шебер ұста. Ол – қылыштан инеге дейін, ат-тұрманды безендіруден, сақина жүзікке дейін жасай білер атақты зергер. Сандыбайға да тұқым қуалай келіп, осы ұсталық өнер қонған. Сәбденнен Деріпсал, одан Әбіле, Маңдай, Сандыбай туды. Сандыбайдан Бөбіш, Шалғымбайдан Ыбырай туған. Бөбіштен (Мейіз) атақты Тайжан Қалмағамбетұлы туды. Маңдайдан тараған Асайыннан Смағұл, Мырзағұл тараса, Мырзағұлдан ақын Мұса туды, оның шешесі Бағи апам менің шешемнің туған апасы. Мұса керемет әнші болса, оның әкесінің ағасы Смағұл ақсақал әрі ұста, әрі зергер еді. Ол кісіні көрдім. Зергердің Сталиннің 70 жасқа толуына арнап, өте кішкентай герб жасап Мәскеуге жібергенін білуші едім. 1950 жылы орта мектепті бітіріп, Түсті металл және алтын институтында оқып жүргенде Мәскеудегі «Сталинге сыйлықтар» мұражайында Смағұл қарттың алтын мен күмістен жасап жіберген, өте әдемі гербін көрдім. Мұса бабасына тартып, асқақ әнші, шешен де тапқыр айтыс ақыны болып Жамбыл атамыздың 125 жылдығына арналған республикалық айтыстың жеңімпазы атанып елге танылды. Әбіле оқыған кісі, Шыңғыс төренің хатшысы болып қызмет істеген. Ыбырай ерте жастан әнге, өлеңге бейім екен. «Айналайын айран, неге бұрын келдің шайдан, қатындардан таяқ жеп, айырылыпсың ғой майдан», – деген сияқты әзіл-қалжыңдары ерте тарапты. Атақты Шөбектің Нұралысының қызы Жәнияны ұзатардағы тойда Ақан бастап, әркім өзі сүйгенін өлеңмен шақырсын қасына деген тәртіп болады. Ал Мұқанның қызы Мәлике сұлуға Ыбырай:

Бозбалаға бұл бір сын жеке-жеке,

Әркімнің жаны сүйген сәулесі ерке.

Бұйрығын ханзаданың екі етпейік,

Жаныма келіп отыр, ей, Мәлике! – деп шырқап салыпты. Жалпы, Үкілі Ыбырай алдындағы ағалары, Сегіз Сері, Шал ақын, Біржан сал, Ақан сері, Орынбай, Шөже, Арыстанбай тәрізді дүлдүлдердің өнеріне қанығып, Сегіз Серінің баласы Мұстафаның «Қамажайын» елге кең таратты. Ақан сері таныстыру ретінде Ыбырайды Біржан салға ертіп Көкшетауға әкелгенде алғашқы өлеңі баяу шығыпты, Біржан жас талантты елемесе керек. Сонда Ақан: «Әй, Ыбырай, сен қайда келгеніңді білесің бе? Қысылмай шырқа, саған не болған?» - дегенде Ыбырай: «Ащы айғайға салуға сіздерден ұят бола ма деп отырмын», – деп жауап қайтарып, шырқай жөнелгенде жұрт селк етіп, Біржан сал күліп жіберіпті. Ән біткенде Ыбырайдың бетінен сүйіп, батасын беріпті де, Ақанға қарап: «Жарайсың, Ақаным, қазаққа Көкшетаудың дүлдүлі, төрт аяқтының перісі Құлагерді беріп едің, енді маған әншіліктің дүлдүлі, екі аяқтының перісі Ыбырайды әкеліпсің, құтты болсын! Бұл жас ақын осы қалпымен шырқай берсе, екеумізден де озары айқын!», – депті. Кейінде бір жиында Біржан сал жасы ұлғайған кезде атақты «Шалқымасын»:

Өлеңмен екі өкпеңді қалқытайын,

Қорғасындай денеңді балқытайын.

Біржаннан алып қалған әнім еді,

Азырақ «Шалқымамды» шалқытайын, – деп көк аспанды тесіп кетердей, жеті қырды кешіп өтердей асқақтатыпты. Сонда қарт Біржан: «Әнімді жоғалтпас інім болғанына шүкіршілік» деп тағы да ақ батасын беріпті. Осының бәріне қоса, Ыбырай аз оқығандығына қарамай, табиғатынан зерек өсіпті. Құлағы шалған әндерді жаттап алып, иесінен де асыра шырқай беріпті. Смағұл қарттың айтуынша, ол білмейтін қазақ әні болмапты. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Төлеген мен Қыз Жібек», «Жүсіп пен Зылиха», «Мұңлық-Зарлық» секілді дастан, аңыз, эпостық жырларды да жатқа өз сарынымен әндетіп, қажымай, талмай, күн-түн демей қызықты етіп айтып береді екен. Сәбит Мұқановтың, Молдахмет Тырбиевтің, Ғалым Молдыбаевтың берген деректеріне қарағанда, «Мың бір түн» мен «Тотының тоқсан тарауын» өлең қылып бірнеше күн айтуға машықтаныпты.

«Гәкку» Ыбырайдың музыкалық өнеріндегі ғана шырқау шыңы емес, ол бүкіл қазақтың халықтық музыкасындағы озық туған құбылыс. Ал өзінен бұрынғы және өз заманындағы ән әлемін тегіс біліп, өзінің табиғи аса қуатты дарынына темірқазық етіп, сол ұлан-ғайыр байлықтың заңғарына шыққан, еңлікгүлдей биігіне көтерілген қазақтың ұлы композиторы, алдына жан салмаған әншісі, ерен жүйрік ақыны. Біржан сал мен Ақан серінің аялауымен жетіліп, ерен жүйріктігімен еркелеп өскен Ыбырай – жас кезінен хат танып, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттен бірдей сусындаған шабысты да табысты дарын. Ақындық пен композиторлық әлімсақтан жаны мен тәні бірге жаратылған етене құбылыс. Осы орайда Үкілі Ыбырай поэзияның жаңаша түрлерін аша біліп, сөз сарасының інжу-маржанымен ән әуенін астастыра білген тапқыр талант. Үздік ән мен ұшқыр ойды ұштастыра біліп, ұшар құсқа қос қанат байлап бергендей ән шығармасына зор мән берген тынымсыз талпыныстың иесі. Ол – әрі керемет ақын, әрі аруақ қонған композитор, қатарынан асып туған үздік әнші. Үш өнері біріне бірі ақ жол тілеп, бірі бірінің алдына шырақ жағып берген ғаламаттан ән жұлдызы - «Гәкку» туып отыр. Ыбырай жалғыз Гәкку емес, туған халқына көптеген басқа да тамаша әндерін қалдырып кетті. «Гәкку» дегенде қазақтың ұлы әншісі, бұлбұлы атанған, «Гәкку» әнін әлем өнерінің сахнасына шығарған Күләш Байсейітова еріксіз еске түседі. Есмағамбет Ысмайылов: «Күләш Ыбырайдың дарқан әншілігін құрметпен айтып, суретін әйнекпен қаптап үстеліне салып қойған еді», деп Ыбырай туралы зерттеу мақаласында жазыпты. Халық сүйікті ақынын, «үкілі домбырасын бұлғақтатып өткен дүлдүлін «Үкілі Ыбырай» деп атап кетті, ел сүйіспеншілігінің бұл да бір зор белгісі. Әттең, дейтініміз 1990 жылы ұлы өнерпаздың 130 жылдық тойын бүкіл ел атап өтсе де, мәңгі ұйқыда жатқан жері белгісіз, еш жерде оған орнатылған ескерткіш жоқ. Туған жылын сол ескі есеппен қабылдай берсек, 2010 жылы қазақтың ардагер ұлы Үкілі Ыбырайдың туғанына 150 жыл толады. Қазақтың ән өнері – сонау көне заманнан бері қалыптасқан халқымыздың қазынасы, фольклордың музыкалық саласының бір тармағын құрайды.Фольклор деген сөз ағылшын тілінен алынған, ол «халық даналығы, халық білімі, халықтың ауызша шығарған туындылары» деген мағынаны білдіреді. Фольклор шығармалары халықтың әр дәуіріндегі тұрмыс-салтымен, наным-сенімімен, күнделікті тіршілігімен тығыз байланыста туады. Оларда өмірде болып өткеннің ғана емес, халықтың «осылай болса екен» деген арман үміттері де бейнеленіп, табиғат, өмір құбылыстарына баға беріледі.

Ән – халықтың сүйіп айтатын, тыңдайтын, сан ғасырлық тарихы бар халық музыкасының ең бір бай арнасы болып табылады. Көне заманнан келе жатқан ән-күй туралы халықтың аузында қалыптасқан көптеген мақал-мәтелдер, аңыздар, жырлар осының айғағы. Қазақтың ұлы ақыны Абай да ән мен күйдің құдіретін жырлап:

Құлақтан кіріп, бойды алар

Әсем әнмен тәтті күй.

Көңілге түрлі ой салар

Әнді сүйсең, менше сүй,-деген.

Ән мен күй шыққан күн, туған айдай дала жұртының тал бесіктен жер бесікке түскенге дейінгі жан серігі болды. Ауылдан ауылға ән айтып, күй тартып жүрген диуанилар, бақсылар, жыршылар, сал-серілер өз өнерін көрсетіп, халықтың көңілін көтерді, айт пен той-томалақ, түрлі ойын-сауық отырыстардың көркі болды. Ақын әншілердің өнері халық арасында өте жоғары бағаланып, ақынның келген ауылы оған зор сый-құрмет көрсеткен. Олардың аты аңыз әңгімеге айналып ауыздан-ауызға, ұрпақтан-ұрпаққа жетті. Ән сезімнің кейбір кезеңдерін сыртқа шығару да адамның табиғи құралының бірі болды. Халық әндерінің тартымды келетіні, жүрегіңе қона қалатыны, олардың баста өнер қуу мақсатында шықпай, табиғилық жағының басым болуында. Осы күнге дейін музыкалық тәжірибесі мол құлағымыздың өзі, жаңа шығарманы тыңдап отырғанда, бейтаныс әуен теңізі ішінен халық әнінің тақырыбы естіле қалса біраз уақыттан бері көрмеген, кездеспеген бір досыңның төбесі көрінгендей болады. Өйткені сол ән тақырыбы есіңе сан алуан оқиғаларды түсіреді. Өйткені ол ән көркемөнер жасаймын деген алдын-ала сызылған жоспар бойынша шыққан емес, өмірдің, табиғаттың өз туындысы. Халық әндерінің үлкен қазына екендігі де сол қасиетінде, сол әндерде халық өмірінің сәулесі болуында.

Қазақ халқы әнге бай. «Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай болып көрінеді» деп, қазақ халқының әдебиеті мен өмірін зерттеген Шоқан Уәлихановтың досы Г. Потанин айтқандай, қазақта әнсіз өмір жоқ. «Тойбастар» айтқан жігіт, кешкі ауыл сыртында алтыбақан тепкен қыз-бозбала, шілдехана күткен жас, кәрі, «Жар-жар» айтқан екі топ, елінен еріксіз ұзатылып бара жатқан қыз, өлген жұбайын жоқтаған жесір, түйеге мініп әр үйдің сыртында қақсаған жарапазаншы, ақ киім киіп, өгізге мініп ауыл аралаған дуана, «жынын» шақырып, зікір салған бақсы – бәрі де әндетеді. Бәрі де жай сөзбен айтқанда жетпейтін сезім тасқынын ән арқылы шығарады. Әннің осы қасиетін қазақ халқы: «Жігітке өнер де өнер, өлең де өнер», «Ақылың болса жыр тыңда» деген сөздер арқылы жақсы айтқан.

Данышпан Абай

Туғанда дүние есігін ашады өлең,

Өлеңмен жер қойнына кірер денең, – деген жолдарында әннің өмірдегі орнын нақ суреттеген. Халық аузындағы: «Бір әнді сатып алдым құнан нарға» немесе «Сұрасаң менің атым Таңжармаймын, болсам да малға жарлы әнге баймын» деген әннің аса жоғары бағалағанын, әншілердің өз өнерін сасық байлардың үйірлеген жылқысы мен қоралаған қойынан төмен санамайтын көкірегін көрсетеді.

Қазақтың халық әндері орыс зерттеушілерінің назарына ерте ілікті .Әрине, бұл жөнде қазақ халқының Ресейге қосылуының үлкен рөлі болды. Орыстың этнографтары, саяхатшылары, тіпті жорық себебімен барып қалған көзі ашық офицерлері қазақтың халық әндері жөнінде көп нәрселер жазып қалдырды.

Өткен ғасырдың басында бірен-саран, бірлі-жарым болса да әндер нотаға түсіп, түрлі журнал, жинақтарда басылып шықты. ХVII ғасырдың аяғы мен ХVIII ғасырдың басында Арқа елінде ертеден дәстүрге айналып, кейінірек әртүрлі себептермен бәсеңдеп қалған сал-серілік өнері ХIХ ғасырда қайта жаңғырып, дами бастады.

Сал-серілер өз жанынан өлең, ән-күй шығарып, ел аралап, сауық құрып, ойын-тойлардың ұйтқысы, құрметті қонағы болған. Сал-серілік өнерді жоғары дәрежеге көтерген әнші, күйші, суырып салма ақындар серілік үрдісті қатаң сақтап, нағыз бесаспап өнер иесі бола білген. Сонымен қатар олар атақты мерген, сұңқар, лашын ұстаған құсбегі, аттың ең жүйрігін таңдап міне алатын атбегі, он саусағынан өнері тамған теңдессіз шебер, керемет зергер де бола білген. Сал-серілерді халық әрқашан ардақ тұтып, оларды қайда болса да қуанышпен қарсы алып, өнерін аңыз етіп, мақтан тұтқан.

Қазақ ұлтының мәдениеті тарихындағы ХІХ ғасыр – ақын-әнші, сазгерлердің өзіндік «алтын ғасырына» айналып, қазақтың кәсіби өнері – әдебиетінің, поэзиясының, музыкасының шыңына кезеңіне шыққан кезі болды. Сөйтіп, ХІХ ғасырдың екінші жартысы – қазақтың ақындық өнерінің барынша өркендеген кезеңі болды.Осы кезде ақындық өнерге тән тұрақты жанрлар да қалыптасты. Солардың ішінде әсіресе ақындардың өзін-өзі бейнелеуге арналған әндерін келтіруге болады. Оған мысал ретінде «Біржан сал», «Ақан», «Жаяу Мұса», «Мәди», «Әсет», «Майра», «Ағаш аяқ», «Нартай», «Мұхит», «Сары» әндерін атауға болады. Олар бұндай әндерінде әр ақын, бір жағынан өзін тыңдаушыларына таныстырып өтсе, екіншіден туған ел өмірі мен мәдениетінде алып отырған өз орнын жақсы түсініп соны әнге қосады. Бұл әндерде ақынның өзіне тән музыкалық мәнерлі ерекшеліктері шоғырланған. Әр әнші-ақынның өзіндік шығармашылық өнері дербес қалыптасқан. Мысалы, әрбір ақындағы шешендіктің, суырып-салма өнердің, театралдық, актерлік элементтердің болуы, тіпті киген киімі, жүріс-тұрысы, өнерге деген көзқарасы әнші, сал-серілерге ортақ нәрсе болды. Мұхтар Әуезов ақынның осындай орындаушылық өнерлерін сипаттай келіп, оны «жалғыз актердің театры» деп айтқаны кездейсоқтық емес.

Біржан, Абай, Ақан сері, Жаяу Мұса, Кенен Әзірбаевтармен бірге сал-серілік өнерді, дәстүрді әрі қарай жалғастырып, өз үлесін қосқан басқа да әйгілі ақын-сазгерлер, солардың бірі көпке танымал «Ғалия» әнінің авторы Балуан Шолақ Шаймұрзаұлы мен Құлтума ақын. Бұлардың екеуі де Біржан салдың шәкірті болып қасына еріп тәлім алғандар; Біржан дәстүрін ХІХ ғасырдың орта кезінде халыққа кең таратқан, «Гәкку», «Қарақат көз», «Сүйгенім», «Қараторғай» әндерін шығарған Үкілі Ыбырай Сандыбайұлы; «Әсет», «Гауһар қыз», «Кіші Ардақ», «Қоғыр қаз», «Қысмет» әндерінің авторы Әсет Найманбаев; «Қорлан», «Жайқоңыр», «Еркем», «Қаракөзді» шығарған Естай Беркімбайұлы; «Мәди», «Үш қара», «Қарқаралы», «Қаракесек» сияқты әндер шығарып, ірі әнші ақындар қатарындда тұрған Мәди Бәпиұлы Арқаның ән ақындық дәстүрінің көрнекті өкілдері болып, Біржан салдың шәкірттері аталса, Қазақстанның Шығыс өңірлерінде Ноғайбай ақын мен Құдайберген Әлсеитовтың аты шықты. Батыс жақта Мұхит Мерәлиевтың «Зәуреш», «Айнамкөз», «Дүние», «Паңкөйлек», «Алуаш», «Бала-Ораз», «Иіс» сияқты әндері халықтың сүйіспеншілігі мен құрметіне бөленді, ал Жетісу өңірінің ән дәстүрі Сүйімбай, Жамбыл, Кенен тәрізді ақындардың есімімен тығыз байланысты аталады.

Халықтың әнші сазгерлерінің тағдырындағы шиеленісті оқиғалар олардың көзқарасына, дүниені танып-білу қабілеттіне, көркемдік шеберліктеріне ықпал етпей қалмағандығын атап айтуға тұрарлық. Сондықтан да олар шығарған өлең-жырлардың көпшілігінде азаматтық әуен кеңірек сипатталады. Мәселен, Біржанның «Жанбота», «Көлбай,Жанбай», «Адасқақ»,Жаяу Мұсаның «Ақсиса», «Хаулау», «Бұзау зары», Кененнің «Бозторғай», Ақан серінің «Құлагер» әндерінде, басқа да авторлардың шығармаларында әлеуметтік теңсіздік, еркіндік, өмір шындығы айқын көрініс тапқан.

Қазақ өнерпаздарының шығармашылығында өмірбаяндық және тәңірге шағыну, жалғыздық тақырптары кеңінен көрініс тапты. Мысалы «Ақан сері» әнінде романтикалық көтеріңкі сезім азаматтық әуенмен тамаша үндестік табатынын атап көрсеткен дұрыс. Бұл шығарманың негізгі поэтикалық мән мағынасы ақынның өнердің өміршеңдігінде жатыр. ХІХ ғасырдағы қазақ ақындарына тән ерекшелік-ішкі терең күйзеліс осы әнде аңғарылады. Әнші, сазгер Ақан өз шығармасын оның әнін еститін адам бар ма, өнер иесіне бостандық алар күн туа ма деген сұрақ желісінде құрады. Қазақтың дәстүрлі кәсіби ән-ақындық өнер өкілдерінің ішінде ұлы ақын-композитор Абай Құнанбаевтың орны бөлек. Ол ауызекі өнер мен жазбаша мәдениеттің дәс-түрлерін біріктірген суреткер. Абай өзі жасынан өлең және сол өлеңнің мақамын шығарса да, басқа сал-серілер тәрізді ауылды аралап, халықты өз өнерімен таныстырған ақын емес. Сонымен қатар, ол өлеңдерін ауызша шығармай, хатқа салып жазатын. Ал Абайдың әндерін халық арасына жайған өзінің шәкірттері Шәкәрім, Көкбай ақын, Уайыс, ұлдары Ақылбай, Мағауиялар да ұстазы тәріздес, әндерінің сөзін хатқа қалдырып жазған. Ақынның өнеріндегі шешендік өнермен байланысты ерекшеліктің бірі – үндеушілікті, тура айтушылықты кеңінен пайдалануы. Бұл ерекшелікті негізінен Абай да атап көрсеткен. Ол ән мен әуен оятады, адамның жан сезімін толқытады әсерлендіреді деп бағалаған. Суырып салып айту – ақындық өнердің ажырамас ерекшелігі. Ал, суырып салмалық қабілет шығармашылық тәжірибе барысында қалыптасады. Ақындардың көбі: Біржан сал, Ақан сері, Әсет және басқалары айтыстарға қатысу арқылы өз шеберліктерін жетілдірді. Ақындар өлең сөз бен әуенді тасыған өзендей түйдек-түйдегімен төгеді. Нағыз ақындар суырып салма болып келеді. Ол әрқашанда өз заманының ең көкейкесті мәселелерін қозғайды. Суырып салушылық өнер халық арасында кеңінен дамығанын атап көрсету керек. Қазақтың аса көрнекті этнограф-ғалымы Ш. Уалиханов мұндай ерекшелікті халықтың ақын жандылығынан, ән құмарлылығы, жандүниесінің сезімталдығынан, бұл барлық көшпелілер тұқымына тән құбылыс деп есептейді. Күнделікті қарапайым тіршіліктің өзінде ауылдағылардың бәрі дерлік суырып салушылық өнерге қатысып жататыны Г. Потанин, В. Даль, В. Радлов, А. Затаевич және басқа да орыс этнографтары мен шығыстанушы ғалымдарын таң қалдыруы тегін емес.

Ақындық суырып салма өнерді зерттеп қарағанда, суырып салушының жеке басының ерекшелігін, оған ықпал етуші ортаның жағдайын ескерген дұрыс. Бұл ақынның орындаушылық мәнеріне де әсер етеді. Мәселен, Біржан салдың «Жанбота» және «Айтбай» әндері орындалуы, құрылымы жағынан екі түрлі. Құйқылжыта төгіліп, баяулап, шарықтап, адамның жан сеземіне әсер ететін Айтбай әнін атақты композитор М. Төлебаев «Біржан сара» операсында басты кейіпкерге айтқызуы да бекер емес.

Қазақтың ұлы ақын-композиторларының барлығы да дауыс реңіне аса бай, диа-пазоны кең дауыстың иесі болған, өз әуендерінде осы ерекшеліктерді ескеріп, өзіндік копозиторлық, вокалдық мүмкіндіктер тудырған. Ақынның күшті дауысы мен сұлу тембрі, жүйеленген ән айту үрдісі мен мәнерлі орындаушылығы, кең тынысты вокалдық каденцияларды айтудағы жоғары техникалық шеберлігі – қазақ даласында қалыптасқан жоғарғы кәсіби әншілік мектептің болғанын дәлелдей түседі. ХІХ ғасырда барынша гүлденген бұл үрдіс Біржан, Ақан, Әсет, Балуан Шолақ, Естай, Майра, Мәди, Мұхит сияқты әнші-ақындардың шығармашылығында көрініс тапқан.

Атап айтқанда ХІХ ғасырдағы қазақтың бір туар сал серілері Біржан, Ақан, Естай, Мәди, Мұхит, Балуан Шолақ, Майралардың өнерінде орын алған қаздай дауысының күші мен реңінің сұлулығы, жылдар бойы қалыптасқан орындаушылық жеке мәнері жүйеленген ән айту үрдісі мен мәнерлі орындаушылығы, өзінің құрылымдық сапа-сына, әншілік параметрлеріне сай алатын орны мен мағыналылығына, тарихи құндылығына эмоция мен драматизмге толы дамыған терме мен желдірмелер, ұзақ кан-тиленалар, нәзік фиоритуралар, каденциялар және жалпы орындаушылықтың өте жоғары деңгейі – осының бәрі қазақ даласындағы жоғарғы кәсіби ән мектебінің қа-лыптасуының айғағы.

Қазақ ақындарының шығармаларында, әсіресе, ән шығару тәжірибесінде бір әннің бірнеше нұсқасының болуы жиі кездеседі. Мәселен Ақанның лирикалық әні «Мақпалдың» алты нұсқасы бар, «Құлагердің» төрт нұсқасы бары кеңінен мәлім. Жаяу Мұсаның махаббат тақырыбындағы «Шолпан», «Гауһар-қыз», «Көгершін» әндерінің барлық нұсқаулары жиі айтылады. Жаңа шығармалар ауыздан ауызға тараған кезде кейбір өзгерістерге ұшырайтыны былай тұрсын, орындаушылардың тарапынан оған өзіндік қосуларын енгізетіні де болады. ХІХ ғасырдағы ақындық өнердің даму тарихы, оның қалыптасу тарихы, ұлттық аудитория тарихы бір-бірімен өте тығыз байланысты. Ақынның әрбір жаңа шығармасы халық арасындағы орындаушыларға автордың өз аузынан тарайды, мұның бәрі тәжірибелі тыңдарман қауымның қатысуымен, солар арқылы жүзеге асады, есте сақталады, ауыздан-ауызға жалғасады. Ақын компазиторлардың шығармашылығы қазақ халқының жүздеген жылдар бойы дамыған ән ақындық дәстүрдің саласында жалғасын тапты. Осы дәстүрдің шеңберінде ұлттық ой сана мен ұлттық мінезді келтіретін бейнелеу жүйесі, тақырыптары, тіл ерекшеліктері қалыптасты. Мысалы Жетісу, Арқа, Батыстың әншілік дәстүрлері; ал Абайдың тұлғасы жеке ән мектебі болып дараланды. Қазақтың ұлттық музыка қорының ішінде ән жанры ерекше орын алады. «Ән – өмір шежіресі, өмірдің сәулесі, музыка мектебінің негізі, керегетасы, халықтың игілігімен ақыл парасаты» болды (А. Толстой).

Халықтың дәстүрлі әндерінің таралып, біздің дәуірімізге жетуінің өзі халық әнші-лерінің өнерімен тығыз байлынысты. Өйткені сол әнші арқылы әнді естіп, ұғынамыз, сырына қанамыз. Әншілердің шығармашылық жолы ұлттық дәстүрді сақтаушы ғана емес, бұрынғы мен бүгінгінің арасын жалғастырушы ретінде көрінеді. Осы күні халық игілігіне айналып, қазақ музыка мәдениетіне кесек кірпіш болып қаланған атышулы әнші компазиторларымыздың классикалық шығармалары осының айғағы. Бұдан жүздеген жылдар бұрын дүниеге келіп, сол уақыттың, сол заманның көрінісі мен тіршілігін суреттеген бұл туындылар бүгінгі күнде өз қасиеттерін сақтаумен бірге бұрынғыдан да түрлене түсуде. Мұның құпиясы, біздіңше, халық таланттарының озық дарындылығында болса керек. Олардың әндері – адам сезімін оятып, ойын қозғап толғандыратын мәнді мазмұнды шығармалар.

Ондай үлгілер тарихтың сан қилы талқысына түсіп, неше буын елдің қолынан өтсе де, өз маңыздылығын жоймастан, адамның өнегелі мақсаттарын жырлап келеді. Халқымыздың тарихында небір бұлбұл әншілер өмір сүріп, белгілі музыка аспаптарының сүйемелімен туған елінің өткендегісі мен бүгіні тұрмысын жырлайтын, оның арман қиялын көрсететін тамаша эпопеялар, көрнекті туындылар жасады. Олар қашанда халықтың мақсат-мүддесінен жырлап онымен бірге жүріп,біте қайнасып өтті. Қазақ халқының музыка мұрасы да сондай озық ойлы, өнерпаз өкілдерінің қалдырған үлгі өнегесінің арқасында сақталып келді.

Көзі хат танымайтын, қолы жазу-сызуды білмейтін кездің өзінде қазақ халқы әні мен күйін рухани азық етті. Бір орыннан екінші орынға, жайлаудан қыстауға көшіп-қонып жүріп те олар ердің басына іліп алған домбырасын кез келген уақытта ат үстінде шертіп ән шырқай беретінді. Шілдехана, қыз ұзату, келін түсіру, басқа да түрлі жиын-тойларда ән айтып күй тарту – қазақ халқының ежелден келе жатқан ата дәстүрі. Алайда музыка тек ойын-сауық, көңіл көттеру үшін ғана керек десек, өнердің бір түрінің маңызын әлсіретіп, мәнін кемітіп жіберген болар едік.

Ұлттық әншілік салт-дәстүр бірден туа қалмаған. Ол- сонау замандардан қазақ халқымен бірге жасасып келе жатқан көремдік қасиет. Музыка зерттеушілеріміз әншілік дәстүрдің бастамасын, негізінен Ақан сері, Біржан сал Мұхиттан бастап сөз етіп жүр. Сонда оларға дейін әншілер болмады деп кім айтады? Әрине болды. Бірақ уақыт озған сайын есімдері ұмытылып, шығармалары халықтық атанып кетті. Әншілердің шығармашылық жолы ұлттық дәстүрді сақтаушы, дамытушы, бұрынғы мен қазіргі өнердің арасын жалғастырушы ретінде көрінеді.

Ұрпақтан ұрпаққа жетіп, дамып келе жатқан халық әні – адам баласының айрыл-майтын жан серігі. Басқа халықтар тәрізді, қазақ халқының да әнсіз, өлеңсіз өмір сүрмейтінін, ән, өлеңнің адам баласының дүниеге келгеннен бастап өлгенге дейін ажырымас досы екенін данышпан Абай айтып кетті. Ол әннің ерекше күшін, ролін поэзиясын да шеберлікпен суреттеді. Адамның нәзік қиял шегіне тиіп, қозғау, түрткі салатын құралдың ән екенін:

Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар

Оның тәтті орлған мәні оятар, –

деген жолдар арқылы суреттеді.

Біздіңше, әнші-ақын, ақын-компазиторлардың алғаш жеке дара өнерпаз ретінде жіктеліп, таралуы жыршы, жыраулардың қызметіне байлынысты болса керек. Сондықтан да сол жыршы жыраулардың өзі қазақ ән өнерінің тұңғыш өкілдері болуға тиіс. Ендеше сол атышулы Ақан сері, Біржан сал, Жаяу Мұса, Естай, Әсет, Шашубай, Қали, Кенен, Манарбек, Жүсіпбек, Ғарифолла, Құтбай, Дәнештердің әншілік өнерін ата дәстүрден сабақталып, ана сүтімен қалыптасқан арна деп қарауымыз керек. Сол сияқты қоғамда өмір сүрген әр түрлі топтардың көзқарастарымен ой мүддесі де ән арқылы көрініс тауып, бізге жетті. Бір сөзбен айтқанда, ән өнері - өмірдегі қоғамдық қөұрылыстың жай-жапсарын суреттей алатын идеялық құралдың бірі. Ерте кезде ән бірден-бірге, бір жерден екінші жерге ауыздан ауызға таралып, ауызша үйрену арқылы меңгерілген. Ол заман жай сауттың да, музыкалық сауаттың да жоқ кезі еді. Әннің халық аузында сақталып, таралу жолдарының өзінше себептері бар. Ол уақытта қазіргідей компазитордың шығармасын профссионал әнші жаттап алып, радио, теледидар арқылы орындайтын жағдайдың жоқтығынан шығарған әнін айтып, халыққа тарататын да компазитордың өзі болды. Егер ол компазитордың әншілік өнері басым болса, онда орындалған әннің көркемдік дәрежесі де жоғары, сапалы болып шығып, тыңдаушыларды қызықтырып, олардың көкейлеріне тез қонатын. Ал жақсы ән шығарып, бірақ оны автордың өзі тиісті дәрежеде орындай алмаса, ол шығарма аз таралуымен қатар, кейде ұмытылып та кететін еді. Әнші жыршылар бір жерден екінші жерге барып, өнерлерін көрсетіп, елдің сыйлы қонағы болып жүрді. Сан дәуірлік тарихы бар қазақ музыка өнері осы күнгі мәдени сатыға көтерілгенге дейін ауызша таралып жеткені мәлім. Халық музыкасының етене болып кеткені сонша, біз оларды күнде тыңдап, әуеніне соншалықты қанық болсақ та, ғасырлар асып жеткен асыл қазынаның авторларына көбінесе мән бермей, баспасөз бетінде болсын, радио, көгілдір экранда болсын «халық әні», «халық күйі» дейтін үйреншікті айдар тағып айта береміз. Әрбір әннің өзіне тән әуені бар, белгілі мазмұны бар. Әннің интонациясы оның өлеңнің ішкі мән мазмұнымен қабысып, бірін-бірі толықтырғанда ғана емес бір тұтас дүние болады. Әннің ішкі құдіреті мен шеберлік дегеніміз – орындаған шығарманың ішкі-сыртқы сипатын, музыкалық табиғатын жан-жақты аша білуде. Әрбір әннің айтпақ ойы, идеясы түрліше. «Қазақ әндері қандай назды десеңізші»,- деп Затаевич айтқандай, халық компазиторлары әндерінің музыкалық құрылысы, өлшем ырғақтары, формасы мен өлшемдік түрленулері қаншалықты сан алуан болса, олардың адамға тигізетін әсер-ықпалы соншалықты мол. Алайда ән қаншалықты ғажап болғанымен, оның тағдыры орындаушыға тәуелді. Өйткені оны екінші рет дүниеге әкелетін адам - әнші болғандықтан, шығарманың жақсы, жаман шығуы орындаушы шеберлігіне тікелей байланысты. Мәселен, Жаяу Мұсаның «Ақсисасы», Мәдидің «Қаракесегі», Біржанның «Жанботасы», Ақан серінің «Құлагері», Естайдың «Қорланы», Рамазанның «Жас қазағы» әншіден үлкен орындаушылық шеберлікті, білімділікті қажет етеді, өйткені белгілі бір туындыны жоғары дәрежеде орындау үшін бір ғана дауыстың болуы жеткіліксіз, әнші сол дауысты пайдалана отырып, әнді керек жерінде жай, енді бірде қатты, бірде созып, бірде қысқа қайырып, өз нәшінде, келістіре шырқай білуі қажет. Атышулы әншілеріміз Әміре, Қали, Манарбек, Жүсіпбек, Ғарифолла және басқалардың орындаушылық өнерлерінде репертуар жағынан ортақ қасиеттер болғанымен, әрқайсысы әнді түрлі ырғақ, айшық-өрнектермен безендіріп, жүз құбылта түрлендіріп, өздеріне тән ерекшеліктермен шырқайтын.

«Қазақтың ән әуездерінің тамаша бір қасиеті – оның шын жүректен шыққан эмоционалдық сезімталддығымен сезгіштігі... әуендерінің оралымдығы, олардың құлақтан кіріп бойды аларлығы, ән тақырыптарының әр алуандығы – осы қасиеттердің бәрі халық психикасының аса терең толғауын көрсету арқылы, қазақ әншілерінің жарқын орындаулары арқылы айқын сезіліп оырады»,- деп белгілі музыка зерттеушісі, академик Б. Асафьев айтқандай, бір әнде қаншалықты музыкалық нюанстар сөйлем, фраза, интонациялар бар. Бір ән жоғары үнмен басталатын болса, екінші біреулері төменгі дыбыстан бастау алады. Міне, осылардың бәрін әнші жете түсіне біліп, сырына қана терең сезімталдықпен шырқауы керек. Сонда ғана әнші ойлаған мақсатына жетіп, тыңдаушылардың алдында абыройы артады. Орындаушылық шеберлікті сөз еткенде үлгі болатын әншілеріміз көп-ақ. Мәселен, Қали Байжановтың орындауындағы «Тоқсанбай», «Алқарай көк», «Жанбота», «Қанапия» және басқа әндер алуан түрлі сөз нақышымен, сезімді қозғайтын сан қилы нюанс көркемдігімен ерекшеледі. Ол қайсы әннді орындаса да, ешбір артық айқайды, құлаққа жағымсыз тиетін ешбір дыбыстарды аңғармайсын, әншінің қоңыр салқын үні тыңдаушысын баурап алатындығы да сондықтан болар. Қалидың орындауындағы әрбір әнге арналған арналған домбырада кіріспелердің өзі бір-біріне ұқсамайтын өзгеше бір әсем сарында басталады, әнді дауысқа қосқанда ғана әнді орындап отырғанын сезесің. Әсіресе Біржаннның «Жанботасындағы» «сабап кетті-ау, қойып қалды-ау» дейтін кезеңдері нағыз әнші актердің қолынан ғана келетін дүние, қайталанбас қасиеттер деуге болады. Әміре, Иса, Қали, Ғаббас, Манарбек, Жүсіпбек, Ғарифолла тәрізді атақты әншілердің орындаушылық шеберлігі, олардың ән салу ерекшелігі, үлгісі өз алдына бір-бір мектеп десе де болады. Әміренің орындауындағы «Үш дос», «Ағаш аяқ», Жүсіпбектің «Сұржекей», «Көгершін», «Жас қазағы», Манарбектің асқақтата салатын «Ардақ», «Топай көк», «Паравоз» әндері Исаның желдірмелері мен Ғарифолланың жорғалаған термелері тыңдаушы көңіліне ұяллап, көпке дейін ұмытылмайтыны сөзсіз. Өйткені кез келген әншінің толық меңгеріп орындап шығуы қиын. Бұл әншінің дарынына байланысты. Атап айтқанда, дауыс мүмкіншілігі – орындайтын әнге, ән сол дауысқа лайықты болуы тиіс. Домбыраның сүйемелімен орындағанда ғана халық әнінің әсерлігі мен әдемілігі, жүрек қылын шертетін дыбыс бояуы өз дәрежесінде шығады. Әнді қанша тамылжытып сүйемелсіз салғаныңмен оның ойдағыдай көңілге қонбайтыны белгілі. Естай ақынның «Әншінің домбырасы - қолғанаты» деп жырлауы осыған байланысты болса керек. Сондықтан да әншінің дауысы мен доомбыра үні бір-бірін толықтырып, үндесіп отыруы керек. Әнші музыкалық пауза жасағанда, сүйемелдеуші аспап шығарманың желісін, жеке интонацияларын, немесе аккордтық гармонияларын орындап, әнге көрік беріп отыратындығы аян.

Бір әншінің аспапта ойнаған кіріспесінен-ақ оның қандай әнді орындайтындығы білінсе, екінші әншіден оны байқау қиын. Ол әнді соған сәйкес басқа бір үнді аккордтар, түрлі өрнектгі саздар арқылы бастайды. Бір әнші пернелерді іліп, шертіп қақса, екіншісі бес саусағымен төгілте, көсілте ойнап әнге ббасады. Осы сияқты түрлендіру, домбыра мен дауыстың бір-бірінен алшақ кетпей, өзара үйлесім табуы - әнші шеберлігі болып табылады. Әнді нақышында, бұзбай жармай айтудың оңай еместігін әншілердің өздері де мойындаған. Солардың бірі – ақын-әнші Әсет «Арғынмын, атым Әсет арындаған, арындап ән сала ма дарымаған» деп, нағыз әнші болу үшін табиғи дарынның қажеттігін, дарынсыздың әнді игере алмайтындығын атап көрсетеді. Ол:

Бозбала, осы әнімді үйренерсің,

Ырғаққа келтіре алмай күйзелерсің.

Асау ән жетегіңе жүрмегенсін,

Біріңнен бірің көріп сүйрелерсің, –

дейді. Шынында да, Әсет әндерін осы күні келістіре шырқайтын әншілердің азайып бара жатқандығы да осындай әншілік шеберлікке байланысты екені даусыз.

Орындаушылық өнері туралы сөз еткенде, бір кезде ән фольклорын насихттауға аянбай атсалысып, қазақ әндерінің інжу-маржандарын жұртшылыққа танытқан Әміре Қашаубаев, Ғабббас Айтбаев, Қали Байжанов, Манарбек Ержанов, Қосымжан Бабақов, тағы басқа майталман әншілердің есімдері ойға оралады.Алайда бұлардың әншілік шеберліктері жөнінде А.Затаевичтің жинақтарында, басқа да еңбектерде сөз болғаны болмаса, қайталанбас дауыстары күйтабақтарға, киноленталарға түсірілмей қалды. Аталған әншілердің ізін басып, халық әндерін таратуда көп күш жұмсап, бір жағынан ұстаздық жұмыспен шұғылданған Жүсіпбек пен Ғарифолланың, бұлармен үзеңгілес Н. Әбішев, М. Көшкінбаев, Н. Әбілева,                  Б. Жылқыбаев, Р. Есімжанова, Ә. Нұғыманова, Ж. Қартабаева,          М. Ешекеев, Д. Рақышев, М. Балқашева, Г. Ақпанова Қ. Байбосыноов, Ә. Еңкебаев, Ж. Кәрменов, Қ. Рахимова тағы басқа өнерпаздардың болғаны және бар екені қуантады. Сонау Ақан мен Біржандардан соң сал-серіліктен кейін арқаның дәстүрлі әнін мектеп етіп жалғастырушы Қазақстанның халық артисі, Мемлекеттік сыйлықтың иегері, есімі қазақ музыка тарихының төрінен Әміре Қашаубаев, Қали Байжанов, Қосымжан Бабақов, Қуан Лекеров, Әлли Құрмановтармен қатар орын алатын Жүсіпбек Елебеков «Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден балаға» деп ұлы Абай айтқандай, өмірінің соңғы кезеңін жас ұрпаққа тәрбие беріп, әншілікке баулыды. Өзінің әншілік өнерін биік сатыда алып жүре алатын дарынды ізбасарларын дайындауға кіріседі. 1965 жылдан бастап өмірінің соңғы күніне дейін Алматының эстрада студиясының педагогі қызметін атқарып, бойына жиған ән байлығын жас буындарға үйретуден жалықпады. Жүсекеңнің әншілік мектебінен үлгі алған Мағауия Көшкінбаев, Мәдениет Ешекеев, Жәнібек Кәрменов, Қайрат Байбосынов, Мұратбек Жүнісбеков тәрізді белгілі әншілер ән сырының сиқырлы сазын терең түсініп, сан алуан ырғақтарын, неше түрлі сұлу үндерді меңгерді. Осылайша сал-серілік заманнан келе жатқан Арқанның дәстүрлі ән өнері Арқаның дәстүрлі ән мектебі болып қалыптасты.

Өнер гүлі өмірге әнмен келдім

Думандата өңірді сәнмен келдім

Жас ұлғайып қалса да қажымаймын

Әлі дағы келеді шырқай бергім, –

деп Жүсекеңнің айтқанындай, артына өлмес, өшпес із қалдырған ерен әншінің дәстүрін жалғастыратын тамаша әншілердің бары ән сүйгіш қауымды қуантады.

 

4.1 Дәстүрлі әндегі қоғам бейнесін түйсінудің саңылау сезімдердің атқаратын рөлі

 

Қазақ халқының дәстүрлі өзіндік-поэтикалық фольклордың жанрлық қүрамы әлі күнге дейін жеткілікті дережеде зерттелмей келеді. Қазіргі қолда бар деректерге сүйенсек, казақ музыка өнеріне қатысты кағазга түскен мәліметгер XVIII ғасырдың аяғына таман зерттеушілер назарына іліне бастағаны анық. Мұндай деректер Қазақстанға түрлі себептермен жолы түсіп келген шетел және орыс халықтарының озық ойлы ғалымдарының, саяхатшыларының, әскери адамдарының, журналистері мен музыканттарының қызметімен тікелей байланысты. Атап айтканда, И. Г. Георги, Н. Рычков,             А. Левшин, И. Добровольский, Ш. Уәлиханов, С. Рыбаков Г. Потанин, М. Готовицкий, А. Диваев, А. Алекторов және басқалар қазақтың музыка өнерін арнайы зерттемесе де, әнші-күйшілердің орындаушылық таланттарды, халық өнерінің табиғаты жөнінде жол-жөнекей айтқан ой-пікірлерінің, өзі әлі күнге дейін құндылығын жоғалтпаған асыл кітапша.

Мәселен, белгілі ғалым И. Георги Орта Азия мен Қазақстанда болған сапарларында алғашқылардың бірі болып қазақ елдерінің кейбір ерекшеліктеріне тоқталады. Халық әндерінің орыңдалуы әдет-ғұрыптық іс-әрекеттермен органикалық байланыста жүретінін атап өтеді. Ол – казақтардың уйлену тойларында қыз-келіншектер ұзатылған қызға ілесіп, ән салатынын, жиналған жұрт бірнеше күн бойы той тойлап, би билейтінін, әңгіме кұрып, ән айтатын дарын, күрес, ат жарыстар ұйымдастыратын т.б жазады. XIX ғасырдың алпысыншы жылдары академик В. В. Радлов қазақ өнерінің өзіне ғана тән касиеттерін лайықты бағалаған болатын: «Өз әндерінде қырғыз ертегіде айтылған қайдағы бір ғайыптан пайда болған қорқынышты дүниені дәріптемейді, қайта ол өз өмірін, өз сезімдері мен мұраттарын, қоғамның әрбір жеке мүшесі суретінде жүрген идеалдарды әнге қосады, тыңдаушылары жаратылыстан тысқары қайдағы бір кереметтерден емес, нақты шындылықтан ләззат алады» – деп жазған болатын.

Қазақтың әдет-ғұрып, тұрмыс-салт жырлары туралы филолог ғалымдар М. Әуезов, С. Сейфулин, М. Ғабдуллин, Б. Кенжебаев,       Н. Смирнова, Қ. Жүмалиев, Б. Уақатов, Н. Төреқұлов, С. Қасқабасов, Е. Тұрсынов, т.б. ертеден бері тартымды зерттеу жұмыстар жүргізіп, дәлелді тұжырымдар айтқанын білеміз.

Әдет-ғұрып, тұрмыс-салт әндеріне байланысты 1920 жылдардан бастап ноталарын жинап, жинақтар жасаған және монографиялық еңбектері мен қатар көптеген гылыми мақалаларымен ерекше күш жұмсап, көзге түскен көрнекті музыка зерттеушілерінің ерен еңбегін де атап өткеніміз жөн.

Музыка зерттеушілеріміздің тиіп-қашып айтқан осындай кейбір ойлары болмаса, казактың отбасылық әдет-ғұрып, тұрмыс-салт әндерінің жүйелі түрде зерттелмегенін, түбегейлі пікір айтылмағанын атап өткен дүрыс. Осы тұрғыдан алғанда біздің ғүрыптық әндерді жіктеп, олардың музыкалық-поэтикалық тұтастығын бірлікте карап, саралауымыздың өзі алғашқы талпыныс екені рас.

Қазақгың отбасылық әдет-ғұрып, тұрмыс-салт әндері – дәстүрлі өнердің бастау көзі. Музыкалық фольклор жүйесіндегі бұл байырғы жанрларда ғасырлар бойы калыптасқан ырым-ұғымдар сақталған. Қазақ халқыңың өмірінен үлкен орын алған ғұрыптық әндер жанрлық-тақырыптық жағынан төмендегі салаларға бөлінеді: Арбау-байлау өндері - «Бәдік», «Күләпсан», маусымдык. – «Жарапазан», үйлену тойларында айтылатын «Жар-жар» («Аужар», «Бике-ау», «Үкі-ау»), «Сыңсу» («Қыз сыңсу», «Көрісу», «Қоштасу», «Аушадияр», «Сарын»), «Той бастар», «Беташар», нәрестенің дүниеге келуімен байланысты айтылатын «Бесік жыры» («Әлди бөпем», «Бала жұбату») әндері, қайғы-қасірет, мүң-шер әндері «Естірту», «Жоқтау» («Жылау», «Зарлау», «Дауыс айту», т.б.).

Қазақтың әдет-ғұрып, тұрмыс-салт әндерінің тарихы қазақ қауымы өз алдына жеке халык болып калыптаса бастаған (б.з.д. V–VII ғасыр) кезінде-ақ пайда болған. Әрине, ол кезеңнің музыкалық мәселелерін зерттеудің өзіндік қиындықтары жеткілікті, Ескілікті көне үлгілеріндегі ән-өлеңдердің ауызекі түрде таралуы себепті олардың жазбалары қағаз бетіне түспеді.

Қазақтың дөстүрлі көне фольклоры заман елегінен өткен сайын мүлдем жоқ болып кетпегенімен де, бастапқы қалпында сақталмай, үлкен өзгерістермен жаңарып, бізге жеткені мәлім. Назарға ілінген ғұрыптық үлгілердің бәрі де әуендік, интонациялық, ырғақтық, ладтық жағынан дами түскендігі байқалады (дыбыс көлемі түрғысынан октава, нонаға дейін кеңейген). Олардың өлең мәтіндерінде әр уақыттың жырын жырлайтын кейбір нышандар байқалады, тілтен осы дәуірдің өмір тіршілігін суреттейтін кезеңдердің бар екендігін атап өткен жөн. Ғүрыптық-маусымдық әндердің көнелігі, біздіңше, олардың жанрлық жағымен байланысты көрінеді. Сондықтан да ғұрыптық үлгілердің көнелігі ритуалдығында, басқаша айтқанда, арбау-байлау, емдеу, үйлену салты, өлікті жерлеу, т.б. салт жоралармен тығыз байланыстылығында деп білеміз. Осы жанрдағы әндердің көнелігін дәлелдейтін тағы бір мысал – екі ғана дыбыстан құралып, кварта көлемінде айтылатын үлгілердің кездесетіні. Бірақ мұндай тыңдаушылардың саны көп емес.

Бәдік. Қазақтың тұрмыс-салт жырларының бір түрі «Бәдік» деп аталады. Бәдік – белгілі бір аурудан, адамды немесе малды емдеу үшін айтылатын арбау-байлау ән-өлеңі. Мазмұны – бүкіл сахарадан, жан-жануардан, шөлден, судан, тау-тастан, т.б. ауруды аластау, қуу. Айтылуына карай, әр шумақ «көш-көш, көш, бәдік» деген сөздермен аяқталып отырады. Бәдік кешіне жиналған жігіттер мен қыз-келіншектер екі жақ болып айтысады. Бәдіктің айтылуын                    С. Сейфуллин былай түсіндіреді: «Адам ауырса, яки, мал ауырса, әйел-еркек жиналып, ауырған малды қамап алып, екі-екіден қосылып, шулап өлең айтады. Өлең айтқанда ауру «иесін» қорқытып, «жын» ойнағындай қылып ойнап айтады. Бұл өлеңді «бәдік» дейді.

Асқар-асқар тауға көш,

Ағыны қатты суға көш,

Айнала соққан желге көш,

Иесіз қалған жұртқа көш, –

деп, ауру адамның, немесе малдың дертін ән-өлеңмен арбап, қуып шығуға тырысқан. Бақсы-балгерлік нанымға байланысты халыктың ескілікті үғымы бойынша, әр аурудың өз иесі, тәңірісі бар, тілін тапсаң, оны куып, аластауға болады деп сенген.

Бәдік – қазіргі кезде орындалмайтын, өмірден өшкен әдет-ғұрыптардың бірі. Оның әуенін білетін адам да қалмаған. Бәдіктің ертеректе нотаға түскен бір нұсқсы бар. Ораз Жандосовтың айтуы бойынша, ән А. В. Затаевичтің «1000 ән» (№871) жинағынан орын алған болатын.

Кеңес дәуіріне дейін де қазақтың әдет-ғұрып жанрындағы әндер туралы орыс зерттеушілерінің жазғандары бар. Солардың бірі, дін қызметкері Петр Тихов бьшай суреттейді: «Егер біреудің денесіне қотыр шықса немесе қотырға ұқсас майда жара пайда бола қалса, яғни безгегі ұстап қалса, сондай-ақ біреуді карақұрт шағып алса ондай адамдарды күні бұрын дайындалған орынға әкеліп жатқызады. Содан кейін оның төңірегіне екі-екіден қыздар мен келіншектер қоршап отырады, оларды айнала бозбалалар мен жігітгер жайғасады. Осылай отырыстан соң қыздар «бәдікті» бастайды, олардың әндерінде «көш бәдік, тауға көш, суға көш!» – деген сияқты сөздер жиі естіледі. Бәдікті әдетте кешке қарай іңір қараңғысында айту керек, одан ерте айтуға болмайды. Біраз уақыт өткеннен кейін, жиналған жұртқа егде тартқан біреу келіп «көш-кеш, көш-бәдік» деп айқайлайды. Осыдан соң жиналғандар тарайбастайды. Бәдікті орындауда арнайы әуен-саз болмайды. Мұндағы басты нәрсе әуен емес, оның сөздері болып саналады».

Осы А. В. Затаевич жазуындағы «Бәдік» кварта, секунда интервалдарында жоғарыдан төменге қарай қозғалыспен келетін секста дыбыс көлеміндегі қарапайым әнде бір қарағанда ешқандай сиқырлы күш жоқ сияқты. Бірақ қыска ғана әуен-сарынның қайталана беруінің ауруға ететін гипноздық әсері зор. Өйткені ауру адам музыканы ұйып тындаумен қатар өзіне сендіру сезімін туғызады. Әннің емдік қасиеті сонда - адамның сезімін арттырып, иландыра білуде, Бәдіктің шипагерлік функциясы бүл жанрдың тағы бір көнелігін білдіреді, Сондықтан да П. Тиховтың ауруды емдеудегі музыканың ролін жоқка шығаратын пікірімен келісуге болмайды. Өйткені бәдік те, бақсы сарыны болсын ауруды емдеу кезінде ән-өлеңмен қатар қимыл-қозғалыстармен жора-жосық, би мен музыка қосылып, синкреттік сипатта көрінетін. Емдік құрамның әсерлілігі, сиқырлығы осы синкреттілікге болса керек.

Халықтың ән шығармашылығындағы синкретизмнің тарихилығы мен жалпы сипатының көрінуі жөнінде белгілі фольклоршы Э. Е. Алексеев былай дейді: «синкреттік мәдениеттің негізгі белгісі көптеген халықтардың дәстүрлі фольклорында бүгін де керініс тауып жалғасуда, поэзия мен музыка жеке-жеке бөлек өмір сүрмеген, олар тұтас бір дүниенің бөлінбейтін екі жағы болды».

Маусымдық және ғұрыптық әндер кезінде әнмен, бимен, көңілді ойындармен өткізілетін. Соларға байланысты сенімдер өте көне замандарда, адам баласы аңшылықтан қарабайыр жер өңдеушілікке және мал өсірумен айналыса бастаған кезде, баскаша айтқанда, (б.з.д. V–IV мыңжылдықгарда) кейбір жерлерде тіпті одан да бұрын III–II мыңжылдықтарда пайда болған.

Біз әңгіме етіп отырған «Бәдіктің» көнелігін дәлелдейтін музыкалық қасиеттер де бар. Атап айтканда, әннің интонациялық даму барысының мажорлық пентатоника негізінде өрбіп, дамитындығы. Мұндай мысалдарды басқа да ғұрыптық әуендерден табуға болады.

Бұл мәселеге орыс ғалымдары жүздеген жылдар бойы назар аударып, өз ойларын ортаға салғандары белгілі. Халықтың музыкалық шығармашылығындағы ғұрыптық әңдердің ерекшелігі мен негізгі белгісі қандай болуы керек деген сұраққа кезінде жан-жақты, тиянакты жауаптар бергенін білеміз. Өткен ғасырлардан бастап осы мәселе төңірегінде музыка зерттеушілері А. С. Фамицын,                    П. П. Сокальский, К. В. Квитка, В. Л. Гошовский жөне басқалардың ой-пікірлері түрлі еңбектерде жариялаңды. Бұлардың көпшілігінің көзқарасы бойынша әдет-ғұрыптық туындылардың көнелігін анықтайтын бірден бір қасиет – әуендегі дыбыс қатарларының тар көлемде (олиготондық) келетіндігімен, ондағы пентатониканың бүтіндей немесе жартылай түрде бой керсететіндігі.

Көрнекті музыка теоретигі Ф. А. Рубцов Белорус, Украина, сондай-ақ, Смоленск, Пенза, Брянск облыстарының маусымдық-ғүрыптық әуендерінің Орталық және Солтүстік Ресейдің шығармаларымен де туыстас екенін дәлелдейтін зерттеулерін жазды. Осы тұжырымдардың негізінде ол – жалпы славяңдық ән мәдениетінде қалыптасқан халық музыкасының көне түрі – ангемитондық әуендер деп түйіндейді.

Қазақ музыкасында да осындай белгілердің бары біздің айтқан ойымызды орнықтыра түсетін сияқты.

Қазіргі уақытта «Жарапазан», «Бәдік», «Сыңсу», «Қоштасу», т.б. салт-дәстүрлер халық тұрмысында қолданбай ұмыт болып барады. Солай бола түрса да, халқымыздың қоғамдағы, әлеуметтік ортадағы, сондай-ақ көшпелі өмір салтындағы әннің орнын, өз кезінде атқарған қызметін білу үшін ғылыми тұрғыдан жан-жақты карастырып талдауды күн тәртібінен түсірмегеніміз абзал.

Ерте кездегі казақ халқының тұрмыс-салтында дәрігерлік-тәуіптік қызмет атқаратын арбау-байлау әндері «Бәдік» пен «Күләпсан» туралы зерттеушілер бір тиянақты пікірге келе алмай  жүр. Біреулері «Бәдік» тек малды емдеу үшін ал «Күләпсан» адамды емдеу үшін қолданылатынын айтады. Тұрмыс-салт жырларын бір кісідей білетін С. Сейфуллин «Бәдік» деген адамға, малға касақы ауру, індеттің «Тәңірі иесінің» аты болуға тиіс дейді жоғарыда аталған еңбегінде.

Әдебиеттің бүл жанрын жетік білетін ғалым: «Шаман дінін қолданып жүрген адамдар малға, адамға тиетін індет ауруының иесі, құдайы бар деп түсінген және оны «бәдік» деп атаған», – дейді.

«Сөздің, ән-күйдің магиялық күшіне сенушіліктен емдеу ырымдарына ән, күйді қосу әдеті қалыптасқан. Бұл әдет әуелден келе жатқан «жын, иелер ән-күй мен көркем сөзді құмарта тындайды» деген нанымнан туған. Мәселен казақтың бәдік айтуы, бақсының сарын айтпастан бұрын, емдеуге кіріспес бүрын қобызда ұзақ күй тартуы, жалпы бақсы сарынының әндетіп айтылуы осыған айғақ болады дейді.

Қолда бар «Бәдік» пен «Күләпсан» (Күләпсан – аурудың аты) әндерінің жазбаларын салыстырып карағанда, бұлардың бір-бірінен айтарлықтай айырмашылықтары көрінбейді, ән өлеңдерінің мазмұны да бірдей, соңы «Көш», «Көш!» деген сездермен аякталады. Бұлар белгілі бір ауруды емдегенде, сондай-ақ шаян, қарақұрт, жылан шағып алғанда, олардың уын қайтару үшін қолданған. Аталған жанрдағы әндердің нота жазбалары санаулы болғанмен де, өздеріне тән қасиеттері бар. Ең бастысы «Бәдік», «Күләпсан» әуендерінің тар көлемдегі дыбыс қатарында (секста) құрылатындығы, төменнен жоғарыға карай жүрістермен өрбитіндігі бұлардың малға да, адамға да бірдей қолданылатындары байқатады. Емдеу әндерінің әртүрлі аталуы жергілікті ерекшеліктерге байланысты болса керек. Атап айтқанда, Оңтүстік облыстарда «Бәдік», ал Солтүстік облыстарда «Күләпсан» деп аталатыны болмаса, басқадай еш айырмашылықтары жоқ. Халықтың әдет-ғұрыпы мен салт-дәстүріне байланысты айтылатын бақсылардың емдік сарындары мен «Бәдік», «Күләпсан» сияқты магаялық емдеу-арбау әндерінің шығу төркіні шамандық дәуірден де бұрын шықкан деп пайымдауымызға болады.

Қазақтың әндік-поэтикалық фолъклорының тағы бір өзгеше саласы күнтізбелік ғұрыптық ән «Жарапазан» (кейде «Жарамазан») деп те аталады.

Жарапазан. Ислам діні Орта Азия мен Қазақстанға VIII-X ғасырларда араб дін таратушыларымен бірге келген.                           Ш. Уәлихановтың «Ислам діні қазақ даласына үлкен қиындықтармен енген» дегеніндей, XIX ғасырдың басында Қоқан-өзбек мұсылмандарының саяси диктатурасымен күштеп орнығады. «Жарапазан» әнінің айтылуы мен өмір сүруі аталған уақытқа сәйкес келеді, Мұсылман күнтізбесі «һижра» бойынша тоғызыншы айдың атауы «Рамазан» немесе «Рамадан» деп аталады. Құран мен шариғат рамазан айында мұсышмандарға ораза үстауды міндеттейді. «Ораза» сөзі парсылардың 30 күн ораза ұстаймын деген сөзі. Ораза біткеннен кейін «Айт» басталады. «Айт» арабтардың «Ыйд» сөзінен алынған – мұсылмандардың діни мерекесі, көңіл көтеретін шаралардың бірі. «Отыз күн оразаның бір айты бар. Әр қылған жақсылықтың бір айты бар», – деп халық мәтелдеп те айтады.

Жарапазан ораза айында «ауызашар» кезінде, сондай-ақ таңертең, кейде түн ішінде де айтылады. Жарапазанның қалыптасқан өлеңі, үйреншікті әуені болған. Оны ауыл аралап, жаяу да, көлікпен де топтанып, әр үйдің тұсына келіп орындайды, Айтушылардың мақсаты бір нәрсе дәмету болғандықтан, әнді үй иесін мақтаудан, мадақтаудан бастайды. Жарапазан дін парыздарын бұлжытпай орындауға үгітгейді, үй иесін дінге берік, қолы ашық, ақылды адам ретінде дәріптейді. Мал-жанның амандығына, отбасының игілігіне арнап бата берумен аяқтайды. Жарапазан негізінде дінге байлаысты айтылатын уағыз екеніне карамастан, кейде оған көңілашар, куақы сөздер де араласып отырған. Кейбір ақыңдар дүние табудың көзіне айналдырып, ораза кезінде ауыл қыдырып, байларды, бектерді мадақгаған, оларды дін-иманы таза, құдай жолына берілген адамдар ретінде насихаттайды. Жұрт назарын аударып және де үйықтап калған үйлерді ояту үшін алдымен бірауыз желдірме айтылады:

Қонған ауылы жиі екен,

Аумағымен кие екен.

Босағасын борлатқан,

Мандайшасын сырлатқан,

Қайсы байдың үйі екен –

деп, алдымен мақтау-мадағын ойнақы, әзіл-оспакпен жеткізіп алып, әрі қарай жарапазанын бастайды. Жарапазанның өлең-мәтіндерінен этнографиялық, көшпелі қоғамға байланысты қолданылатын әдет-ғұрыптың элементтерін: ши, желі, бие, түйе, босаға, есік, мандайша, т. б. табуға болады:

Жарапазан кезінде ауылда театры жоқ заманда екінің бірінде көңілашар, әзіл-қалжың сипатын алып, әзіл-калжыңдар да катар жүретін болған. Тіпті кейін келе, оның аяғы жастардың бас қоскан, көңіл көтеретін табылмас тамашасына, ойын-сауығына да айналып кеткен жағдайлар жиі кездеседі. Жарапазанда ой болмысы мен арман-аңсарлар, елдің этникалық тіршілігі сияқты көнелігі – әдет-ғұрып, салт-санаға жатса, психологиялық жағынан алғанда сергу, көңіл көтеру, адамгершілікке, парасаттылыққа баулу сияқты ұғымдарды туғызады.

Жарапазанды мазмұнына қарап және айтылуы жағынан шартты түрде үш бөлікке бөлуге болады. Алдымен, жарапазанды үй иесін мадақтаудан бастайды. Одан кейін ислам дінінің шарттарын уағыздап, имандылықка шақырады. Соңы бата берумен аяқталады. Жарапазанның негізгі мақсаты ораза айында ислам дінін насихаттаумен катар халықты имандылыққа үйыту, береке-бірлікке, ізгілікке шақыру болып табылады.

Жарапазанның аталған мәтіні ескі дәстүр бойынша терме түрінде, такпақтап орындалады. Мұнда музыка өзінің ырғақтық жағымен жарапазанға екпінділік, сүйемелдік қызмет атқарып, негізгі рольді әннің өлең-сездері атқарады. Өйткені жарапазаншылар аузынан шыққан мактау сөздер үй иесіне аньж, естілуі керек. Үй-іші оянған соң, әндетіп жарапазан айтады:

Ассалаумағалейкүм, ақтан келдік,

Ай туып, күні шыққан жақтан келдік.

Айтгы деп жарапазан сөге көрме,

Пайғамбар жолын қуған жақтан келдік.

Әннің бұл мәтіні он бір буынды болып келетіндіктен, 7-8 буынды өлең өлшеміндегі жарапазанға қарағанда созылып, әндетіліп айтылады. Мұндағы поэтикалық мәтіннен «Алла», «Дауыт ғалам» деген сөздерді көреміз. Бұдан әрі қарай жарапазан он бір буындық 3+4+4 өлшемінде орындалады. Қазақтың ән шығармашылығының жанрлары қоғамдағы түрлі әлеуметтік-саяси, қоғамдық-экономикалық жағдайларға қарай мыңдаған жылдар бойы дамып қалыптасты. Сол себепті де бір жанр ұмытылып, енді біреулері түрлі өзгерістерге ұшыраса, енді біреулері жаңадан пайда болып жатады. Осыған байланысты маусымдық әдет-ғұрып әндерінің формасы мен әуендік. түрінің өзгеру жағдайы жайында ой қозғағанда жарапазанның сақталу, даму сатысында кейбір қасиеттер бар. Үлгі үшін XX ғасырдың жиырмасыншы жылдары А. В. Затаевичтің «1000 ән»,      (№ 869) санындағы Ораз Жандосовтың айтуынан хатқа түсірген жарапазанға көңіл бөлелік.

Айтамын жарапазан жайыменен,

Рамазан, Ораза айт айыменен.

Ат мінгіз, шапан жауып, таба алмасаң,

Бір табақ күрт алып шық майыменен.

Жарапазан,

Ертеңгі азан,

Мұхамбет,

Оразаң қабыл болсын үстаған жан.

Бұл әннің өзгешілігі сол - бірден секста дыбыс көлемінде жоғарғы дыбыстан триоль арқылы кең үнмен басталады да, төменге қарай тар көлемдегі дыбыс 

қатарларымен түседі. Ырғақтық-интонациялық құрылымы негізінде кварта мен квинталық аралығында өрістейтін әнде октавалық дыбыс көлемі бой көрсетеді. Фольклоршылар жазып алған ғұрыптық әндердің көбісі квинта, секста көлемінен аспайтын болса, бұл әннің октаваға көтерілуі кейбір күмән туғызатын сияқты. Бұл халықтың саяси-әлеуметгік тұрмыс жағдайьмен кейбір өзгерістерге ұшырағанымен, түр-сипаты жағынан әдет-ғұрып жанрымен тығыз байланысып жатыр. Мәтіннің поэтикалық мән-мағынасы өзгермеген. Ән қайырмасындағы квинта, кварта аралығында келетін интонациялардың даму, өрбуінің сыр-сипаты біздің ойымызды дәлелдейді.

Жарапазанның құрылымы көбінсе жарапазаншының айтатыны:

Айтайьш жарапазан жөніңізге,

Байлай бер парша орамал белімізге.

Байласаң парша орамал белімізге,

Барамыз мақтай-мақтай елімізге,

Қайырмасы:

Оразаң қабыл болсын, ұстаған жан,

Меккеде, Мединеде тұрады азан.

Мінгені пайғамбардың ақ атанды,

Әр үйде мүндай түрсан, таң атады.

Бұл үйдің ұлы қайда, қызы қайда?

Кемпір-шал ыңыранып көп жатады.

Қайырмасы.

Мұхаммед айтты деген жарапазан,

Меккеде, Мединеде тұрады азан.

Ил-ла-лоу, әзір мазан, сайра мазан,

Мұхаммед айтты деген жарапазан.

Жарапазанның кейбір түрлерінде сараң байларды мазақтап айтатын сөздер жиі кездеседі:

Ана белдің астында

Пасық байдың үйі екен.

Қатынынан аспайтын

Жасық байдың үйі екен,

Қайыр-зекет бермейтін

Сасық байдың үйі екен.

Жарапазанның әр шумағынан соң қайырма қайталанып отырады. Салт бойынша жарапазан айтылған үй оларға сый-сияпат көрсеткен соң, жаралазаншылар үй иесіне бата береді:

Балалардың мінгені

Жорға-жорға тай болсын,

Жорғалатып келгенде

Байдың көңілі жай болсын.

Ай жағыңа қарасаң,

Қызыр келіп дарығай.

Болшыл-болшыл солшыл бол,

Бозторғайдай төлшіл бол,

Бәйтеректей түрлі бол,

Пайғамбардай нұрлы бол,

Сегіз сарай ұжмақ бар.

Жеті тамұқ тозақ бар.

Рақат деген ұжмақта,

Бұдан кетсең соған бар.

Жарапазаншылар бірінші кезекте әннің мазмұнына мән беріп, музыкасын содан кейін қосып отырған. Сондай-ақ жарапазанның орындалу түрлері де әр қилы болатын көрінеді. Атап айтқанда – жаяу жүріп айту, атпен, түйемен жүріп айту, жарапазанды бозбалалармен бірге ересек адамдардың, кезегі келгенде ақындардың да қатысатын сәттері болады. Соңдыктан да жарапазанды өз құлақтарымен естіген, білгендердің, не болмаса сол жарапазанды зерттеуге атсалысқан кейбір адамдарға да сөз беру артық болмайтын тәрізді.

«Ораза айында жарапазан айту – ата дәстүріміздің бірі. Тек жер-жерде әртүрлі мақаммен айтылатын айырмашылығы бар. Үлкендер жағы атқа немесе түйеге, өгізге мініп, қанжығасына бөктерген қоржын-қаптарын жұрттан алған заттарымен қампита, тенденіп жүріп, көбінесе, күндіз айтатын болса, жас бозбалалар кешке қарай топтасып алып кейде жаяу, кейде әлгідей көліктерге мінгесіп жүріп, жұлдызды түнді жаңғырта шуласып айтатын. Қазақ халқы жарапазанға қатты мән беріп, қадірлеп, оны айтушыларға ұсынатын сый-құрмет, мәзірін аямай, ең кәделі дәстүріміздің біріне санаған. Беретін нәрсесін тез алып шықпай, неғұрлым ұзағырақ айтқызып, тындағысы келетін бір қызығы тағы бар» – дейді.

«Жарапазанның мазмұны негізінен ісләм діні мен шаман діни қалдықтарының бір-бірімен үндесіп, үйлесуін білдіреді, Екі діннің жол-жора салты-бірдей айтылады. Жарапазанның батасында халық әруақ пен тәңірден өзге, Аллаға, Пайғамбарға, әулие-әнбиелеріне сыйынады. Сондықтан жарапазанның мазмұны әртүрлі. Ондағы тілектер тіршілік-тұрмыс және жақсы жайлау-жайылым, мал-жанның, амандығына арналады. Оны салт бойыша көбінесе арнаулы жарапазаншылар орындайды, Кейде ауызы епті, тіл-жақты, сөзге шешен адамдар да оны өзінше жаңғыртып, өзгертіп айта береді. Жарапазанды ауыл арасы, жеке немесе топтасып жүріп, әр үйдің тұсына келіп айтады. Айтушының мақсаты бір нәрсе дәметіп, үлкенірек сый, садақа алу болғандықтан, үнемі үй иесін мадақтаумен сөз бастайды. Әр үй-ішіне құт береке келуін, үй басына амандық-саулық тілеп, ырғын тұрмысқа кенелген бай ауылдың сән-салтанаты суреттеледі».

«Өкінішке орай, осы күнге дейін музыка өнерін зерттеушілер сол жарапазан әні мен өлеңін, оның салт-ғұрып, дінмен қандай байланысы бар екендігін, бір-бірінен қалай ажыратуды дәлелдей алмады. Содан болар, мәдениетіміздегі бұл жанр кенже қалып, мүлдем ой-санадан ғайып бола жаздады. Зерттеушілердің дені атүсті қарап, бұл әдет-ғұрып толық діни бағытта екен деп теріс түсіңді, Расын айтсақ, әдет-ғұрыптың терең тамыры діни бағытта екен деген түсінік-әбестік болар еді. Кейбір ру-тайпаларда ораза-айт ислам дініне дейін қалыптаскандығын аңғартады. Ертеден-ақ діни ғұрыппен катар оған тіптен тәуелсіз, дінмен ешкандай қатысы жоқ, қазанда үш қайнаса сорпасы қосылмайтын нағыз халықтық салт-саналар, мерекелер болды емес пе» – дегеніндей, жарапазанға да, Ораза айтқа арналған ән мен өлеңдерге діни бояу беріп, мұсылмандық жолға салып отырған жоқ па.

Жергілікті жерлерде жарапазанның аталуында да кейбір айырмашылықтар бар. «Жарапазан әндері Көкшетау облысының шығыс аудандарында (Ленинград, Қызылту) сақталыпты. Олардың атауы жалпы – қазақтың жарапазанына үйлеспейді, «Саһар» деп өзгеше аталады. Омбы облысының қазақтарының фольклорында да олар осы атпен аталады – деген.

«Қазақтың ғұрыптық әндері біз айтқан үлгілермен ғана шектелмейді. Жарапазан сияқты жаңа жылдық құттықтау әндерінің болғанын еске алатын болсақ, мұндай әңдер Орта Азияда көктемгі мерекелерде және жаңа жыл – Наурызда, одан кейін мұсылмандар мейрамы рамазан айында кеңінен орындалады».

Сондай-ақ «Жарапазан» – Наурыз мейрамы кезінде де айтылатын болған. Жастар топ-топ болып ауыл аралап жүріп, белгілі әуен-сөздермен келетін «Жарапазан» айтып, өздері тұсына келіп қалған үйдің сән-салтанатын елестететіндей мадақтай сөйлейді. Осындай ән-ойындармен үйдің иесін жаңа жыл мерекесімен кұттықтап, оның үй-ішіне, мал-жанына береке тілеп, дені сау, бақытты болуына тілектестіктерін білдіреді, сол үшін түрлі сыйлықгар алады.

Наурыз парсы тілінде жаңа күн деген сөз, яғни, жыл басы. Қазақтарда Наурыздың үш түрі белгілі болған. 1-март қазақтардың көне Наурызы (кейбір деректерде қарағанда қазақтар «Наурыз» деп көктемнің бірінші күнін – айдың бірінші күнін – хамалъ (арабша) атаған. 9-наурыз парсылардікі, 12-13 наурыз Қазыбек Наурызды барлық қазақ тойлаған. Жаңа жылдың келгенін көбінесе көктемдегі күн мен түннің теңелген күні – 21-22 наурызбен байланысты мерекелеген. Бұл күнді казақтар Наурыз немесе «Ұлыс күні» (жаңа жылдың бірінші күні) «Ұлыстың ұлы күні» деп атаған.

Наурыз күнін дінмен байланыстырудың ешбір жөні жоқ. Жарапазан ислам дінінен ораза ұстаудан бұрын да жаңа жылда айтылып келген. Соның бір сирек айтылатын түрі мынадай:

Айтайын жарапазан есігіңе,

Сәби бітсін осы үйдің бесігіне.

Жарапазан тек қана дін жолы емес,

Бұйыртсын деп айтайын несібеңе,

Айтайын жарапазан қадіріңе,

Есіктен жұрағаттың өміріне.

Жаңа жыл, жаңа туған айың үшін.

Сәбидің мен айтайын қадіріне.

Ескі жыл кетіп қалған есіркейді,

Жаңа жыл жетіп келген нені істейді.

Жұбайлар жаңа-жаңа жұппен келер

Өйткені жаңа жылдың табысы көп.

Ал енді, мен айтайын сәбилерін,

Сәбидей жаңа туған әлдилерін.

Жаңа жыл жаңа туған жарапазан,

Жаңа жыл жаңа өмірмен әлдиледім.

Қазақ халқының ұлын үйлендіріп, қызын ұзатуда ғасырлар бойы желісін үзбей келе жаткан өзіндік дәстүрлері бар десек, олардың бәрі де ән-күйсіз өтпейді. Оларда негізінен орындалатын – «Жаржар» («Аужар», «Үкі-ау», «Бике-ау», «Сылқым-ау» деп те аталады), «Сыңсу» («Қыз қоштасу», «Көрісу», «Арыз өлең», «Сарын»), «Беташар», «Аушадияр» сияқты әндер.

Жар-жар. Қазақтың дәстүрлі ән мәдениетінің маңызды бір саласы үйлену тойларында айтылатын әндер ерте заманда халықтың өмір-тіршілігінде үлкен орын алғаны белгілі. Түрі мен мазмұны жағынан ерекшеленетін мұндай әндер қазақтың әдет-ғұрыптық көзкарасы, отбасының жай-күйімен тығыз байланысты.

Қыздың ұзатылу тойы аяқталып, үйден аттанар алдында орындалатын ән «Жар-жар» деп аталады. Әнді екіге бөлінген қыздар мен жігіттер орындайды. «Жар-жарды» жігіттер бастайды:

Алып келген базардан

Қара насар, жар-жар!

Қара мақпал сәукеле

Шашын басар, жар-жар!

Мұнда әкем қалды деп

Қам жемеңіз, жар-жар

Жақсы болса қайын атаң.

Орнын басар, жар-жар!

Жігіттер қыздың жат-жұртқа жаралғанын, тұрмыс құрудың, жар сүюдің, нәресте көрудің қызығын айтып құтты келін бол деген тілектер білдіреді. Ол жақта да ата-енесінің барын ескертіп, қызды жұбатады, әрбір өлең жолдарынан соңы «Жар-жар» деген кайырма сөздер қайталанып отырады. Жігіт жағының ән-әуендері, көбінесе сергек қуанышты сарында айтылып, әзіл-қалжың араласып келеді.

Қыздар тобы ұзатылып бара жатқан қалыңдықтың атынан жігіттерге жауап береді:

Есік алды қара су

Майдан болсын, жар-жар!

Ақ жүзімді көргендей

Айнам болсын жар-жар!

Қайын атасы бар дейді

Бозбалалар жар-жар!

Айналайын әкемдей

Қайдан болсын жар-жар!

Жат жұртқа барғанда елде қалған ата-анасын, туған жері мен туыстарын, құрбы-құрдастарын сағынатынын, әлі де болса үйінде ойнап-күліл жүруге мұрша бермей, аттандырып жатқан әке-шешесіне наразылық білдіреді. Соңдай-ақ «Жар-жар» әндерінің мазмұныңда теңіне қосыла алмаған қыздың қасірет-наласы, өкініші де жиі айтылады. Қыздар тобы қалыңдықтың атынан қыздарға тән әділетсіздік, әйелдің ауыр халі суреттеледі. Қыздар айтатын «Жар-жардың» әуенінде калай да мұңды сарын бірге жүреді. Өлең сөзі 11 буыңды қара өлең үлгісімен немесе 7-8 буынды жыр ағымымен, әуені шағын дыбыс көлемінде (терция, квинта, секста) келеді. Ырғақтық-өлшемдік кұрылымы да қарапайым.

Түре айтыс түріде кезектесіп, көп дауыспен айтылатын «Жар-жарда» ойын-сауықтық сипаттар басым болып, орындалу мәнері дала сахнасындағы театрландырылған көріністі бейнелейді. Мүнда музыка да, поэзия да, халықтық ән-күйді орындаушылық та бірге жүреді.

Әдет-ғұрып әндерінің ішіңде «Жар-жар» үлгілерінің жазбалары мол ұшырасады. Солардың музыкалық жағын салыстырып караганда, олардың бір-бірімен өте ұқсас екендігін көреміз. Әсіресе, төменнен жоғарыға қарай секунда, терция интервалдары арқылы кездесетін ән кұрылымдары жеткілікті. «Жар-жарлардың» музыкалық-поэтикалық жағына көңіл аударғанда байқалған ерекшеліктер – олардың басым көбінің тар көлемдегі диапазонда келетіндігі төмендегі мысалдардан анық көрінеді. Ән К. Төлеубаевтың «Балқаш өңірінің әндері» жинағыңда жарияланған.

«Жар-жардың» ладтық реңкі тар дыбыс көлеміндегі сипатта (квинта) келеді де жалпы тұрағы (тірегі) «си», минорлық жүйеде өрістейді. 7-8 буыңды мәтінмен айтылады, өлең мен ән әуені синхронды үлгіде өрбиді. Өлшемі 2/4 ән интонациясының төменнен жоғары бағытқа карай терция интервалымен дамуының өзі әнде қайғының ізі бар екеңдігін байқатады.

Бұл ән «Жар-жармен» әуенінің кұрылым жағынан және мазмұны тұрғысынан өте ұқсас, дыбыс көлемі таза квинтада келеді де, минорлық ладпен көмкеріледі. Бұл ән Т. Бекхожинаның «Қазақтың 200 әні» жинағынан алынды.

Академик А. Н. Веселовский: «Халық дәстүріндегі үйлену тойы көбінше халықтық драма аталып жүр. Мұнда екі жаққа бөлініп топтанып ән айту көрініс табады. Осы салт гректердің, француздардың, эстондардың және орыстардың үйлену тәсілінде де бар. Бұл әдеттің болуы күйеу мен калыңдықтардың табиғи бөлінуінен туады. Тең бөлінген топтың бірі қыз жайында, екіншісі күйеу жағында ән айтады, әндері әзіл-қалжыңды, жұмбақты болып келеді, кейде сұрақ-жауап, диалог түрінде болады». Ғалымның айтып отырғанындай, үйлену салт әндерінің «Жар-жар», «Сыңсу», т.б. түрлері өзге түркі-моңғол халықтарының біразында бар. Казақ жұртымен көршілес отырған туысқан қырғыздарда «Жар-жар», өзбектерде «Ер-Ер»; қаракалпақтарда «Хәу-Жар», татарларда «Яр-Яр», әзірбайжандарда «Әр-Әр» деп аталғандарымен, бірақ олардың әрқайсысының өмір салтына, жора-жосынына қарай азды-көпті өзгерістермен орындалады.

Күйеу келтір, қыз ұзат, тойынды қыл,

Қыз таныстыр – қызыққа жұрт ыржыңшыл.

Қынаменде, жар-жар мен беташар бер,

Өлеңсіз солар қызық бола ма гүл –

деп Абай айтқандай, қазақтың үйлену тойындағы ойын-сауығының әнсіз өтпейтінін, әннің маңызын қысқа болса да, нұсқа түрде көрсетеді.

Үйлену тойы мерекелік ойын-сауық, көңілді көріністе ғана емес, сондай-ақ кейбір драмалық элементтері де бірге жүреді. Бұл феодализм дәуіріндегі түрлі рулардың қарым-қатынасының байланыстарын, әртүрлі қайшы келетін көзқарастардың қылаң беретіндігінде болса керек. Драмалық кезеңдер, әсіресе қалыңдықтың қоштасу, сыңсу әндерінен анық байқалады.

Өз заманының тойларында айтылатын қыздың ел жұртымен қоштасуына арналған орыстың ұлттық әндеріне көңілі толмаған        А. С. Пушкин кезінде үйлену әндерінің өте қайғылы, мұңды болатынын жазып кеткен болатын.

Сыңсу. Ұлы ақынның айтқан ойлары қазақтың «Сыңсу» әндерінен де анық байкалады. «Сыңсу» («Қыз сыңсуы» деп те аталады) – қазақтың дәстүрі бойынша ұзатылып бара жатқан қыздың ел-жұртымен, туған-туыстарымен, құрбы-құрдастарымен қоштасардағы айтылатын ән. «Сыңсу» әндеріне байланысты мынадай мағлұматтар бар. Қыз ұзатыларынан бір-екі күн бұрын жолдас қыздары мен жеңгелерін ертіп, жақын туыстары тұратын ауылдарға «сыңсып» қайтуга шығады. Сыңсудың мақсаты – туған-туысқандары және өскен ел-жұртымен қоштасады. Сыңсуды топталып келе жатқан, қызылды-жасылды киінген қыз келіншектер ауылға тақай бергенде екі адам бастап, қалғандары қостайды. Қызды көп жылатпай, дауысын карлықтырмауға көмектеседі. Бұл да өз әлінше шағын думан-күлкі.

Сыңсудың әуені мен өлең мазмұны адамға жүрек тебірентерліктей мұңды сазбен, қайғылы сезіммен әсер етеді. Бұл пікіріміздің дәлелі төмендегі мысалдардан анық көрінеді.

Жылқы ішінде қара кер,

Шапқанда шығар қара тер.

Айналайын апа-еке-ау,

Сағындырмай келе көр.

Жылқы ішінде сары жорға,

Жіберем салып сар жолға.

Артымда қалған әкетай,

Аттандырдың қай жолға.

Базардан келген қалайын,

Шашымды талдап тарайын,

Жат елге кетем, апа-еке-ау,

Сенен де, неғып қалайын.

Минорлы саздағы соль-диезді жалпы тұраққа құрылған ән формасы репризалы, ерсі белімді болып келеді. Алғашқы әуен жолы жоғарыға қарай қозғалыспен ұмтылып келеді де, 3-ші басқыштан 4-ші басқышқа қарай біртіндеп төменге түсуінің өзі – қайғы-қасіреттің реңкін анық байқатады. Ән әуенінің сөздік табиғаты репетициялық қайталаулармен көрінеді де біркелкі ырғақтармен аяқталады. Шумактық формадағы ән 7-8 буынды өлең негізінде өрістейді.

Қыз өз еркімен кетіп бара жатса да сыңсу әндері әдеттегідей мұнды да шерлі сарында келеді. Өйткені, жат-жұртқа жаратылған қыздың артында елі-жұрты, жолдас-жоралары мен тең-құрбыларының қалып жатқандығы және жаңа жерде жағдайым қалай болар екен деген сауалдар да қалыңдықтың жан-жүрегін елжіретіп, аянышты халге түсіреді.

Қазақтың үйлену тойы циклі өзінің ғұрыптық формасымен халық шығармашылығындағы театр өнеріне жақын – мұнда бір мезгілде музыка да, би де, поэзия да және халықтық орындаушылық шеберлігі де бірге жүреді. Үйлену салтындағы басты рольді ойнайтын кейіпкер – қалындық – өзімен бірге жүретін құрбыларымен бірлескен ғүрыптық әрекеттердің ең белсенді қатысушылары. Сонымен үйлену тойы циклына қатысатын адамдар мен персонаждардың, көп болуы да мұндағы театр элементтерінің молдығын көрсетеді.

Тойбастар. Қазіргі қалыптаскдн жағдайларға байланысты халық музыкасы жаңа бағыт алып, даму үстінде. Дәстүрлі ән-күйлеріміз де жаңа әуен, ырғақтармен орындалып келеді. Ежелден келе жатқан үйлену салт әндерінің кейбір элементтері өзектілігін жойған жоқ, той жиындарда жиі көрініс тапқан. Бұл әндер күнделікті өмір көрінісін суреттейтін көпішіліктің эстетикалық тілегін орындауда. Ескілікті халық әуенінің негізінде пайда болған жаңа поэтикалық мәтіндермен айтылатын ғұрыптық «Тойбастар», «Жар-жар», «Беташарлар» лирикалық жоспарда көрінеді. Үйлену тойларында орындалып жүрген әндердің интонациялық өрнектерімен ырғақтық жағы жаңарған халық салтанатының көңілді, қуанышты кезендерін бейнелейді. Мұндай жаңа нұсқалардың бұрынғыдан өзгешелігі – сүйемелдеулерінде. Егер ертеде аталған әндер тек домбыраның сүйемелімен айтылатын болса, қазіргі кезде аспапты ансамбльдердің қостауымен орындалып, музыканың әсерін кушейтіп жіберген.

Қыз ұзату тойларында сыңсу болмаса, қыздың ел-жұртымен қоштасу салтанаты болмаса той барлық тұтастық түр болмысымен көріне ме? Бұл жағына қазіргі композиторлар да атсалысса деген тілек бар. Аталған тақырыпқа арналған әндер ерте заманда қайғылы, мұңды сарында естілсе, енді оларды көңілді сипатта жаңартуға да болады ғой. Салт-дәстүрлік әндерді жаңартып, дүниеге әкелсе, оларды жақсы әншілер орындап бағын ашса өткеңдегі әншілік дәстүріміз өркендей түсер деген ой келеді.

Той әдет-ғұрып, салт-дәстүрі қазақ халқының мәдени өмірінде ежелгі заманнан бері үлкен орын алады. Шілдехана, бесікке салар, қыз ұзату, келін түсіру және басқа да қуанышты кезеңдердің бәрі де тоймен өтеді. «Тойбастар» көбінесе келін түсіру жиынында айтылады. Ертеде «Тойбастарды» ақындар бастап, той иесін мактаған, «Тойың тойға ұлассын» деп игі тілектер білдіретін болса, қазіргі өмір салтымен қалыптасқан әдет бойынша айтылатын тойбастардың мәні өзгерген.

Той бастаушы өз әнінде куаныш иесінің кім екенін таныстырып, жиын барысының қызықты өтетінін және осы тойда отырғандардың атынан құтты болсын айтады. Жұрт алдында тойды бастаудың қиын еместігін ескерте келіп:

Арғы атамды сұрасаң, қол бастаған,

Қолдан қиын болып па той бастаған, –

деп, әнші жол-жөнекей өзін де мақтап кетеді. Бұл әнде көпшілігінде той жасаған адамды мадақтап, одан сыйлық алғысы келетіндігін білдіретін пиғыл да болған:

Той жасаған Толғанбай мырза болса,

Той бастаған кісіге шапан жабар, –

дейді. Ән әуені оның сөзіне қарай көңілді, қуанышта болып құлпырып отырады. «Тойбастарды» әркім өзінің білгенінше әртүрлі әуенде орындайды. Кейде осы өлеңге сай келетін басқа да халық әуендерімен айта береді.

Үйлену тойының мақсат-мазмұны – той иесін құттықтау, үйленгелі отырған екі жасқа жақсы тілектер, ақыл-кеңестер беру.

Жаңа түскен келінге арналған «Тойбастар» былай айтылады:

Ай, міне, шашу шашайын,

Есігімді ашайын.

Міне, кілем алдыңа,

Міне, шашу жолыңа,

Бақытты бол, шырағым,

Атыңа мінген пырағым,

Төңірегің гүл болсын,

Өмірің өскен нұр болсын,

Немереңіз көп болсын,

Шөбереңіз мол болсын.

Ененді сыйла, шырағым,

Атаңды сыйла, шырағым т.б.

«Тойбастар» әнінің өлең құрылымы 7-8 буынды жыр үлгісімен, 11 буынды кара өлеңмен де айтылады.

Тойыңды баста десең ақын бастар,

Жүйрік ат төрт аяғын шәлкем тастар.

Той иесі шынымен мырза болса,

Ат мінгізіп, алдыма шапан тастар.

Бағлан серке, марқасқа қой бастайды,

Қой алдында жануар ойқастайды.

Құтты тойға кез келген әнші жігіт,

Бұрынғының жолымен той бастайды.

Қазіргі уақыттағы отырыстардың соңында тойбастар деп топ-топ болып ән салады. Кей жерде тойдың басында бір адам арнайы ән айтады. Соңы «Тойбастар» делініп, тойдың соңында қосылып айтылған әнді «Той тарқар» дейді. «Тойбастардың» арнайы ән-әуені болмайды, белгілі бір халық әнінің әуен-ырғағымен, өзі шығарған өлеңімен басталады немесе қара өлең шумағымен орындалады.

«Тойбастар» әні болғандықтан, айтылатын ән-өлеңінің мазмұны той оқиғасымен байланысты айтылуы керек. Мәселен «Сәрсенбі сәтті күні той жасапсыз, тойыңыз тойға ұлассын берекелі», «Сәрсенбінің сәтіне той жасапсыз, құтты болсын тойыңыз той қылған үй» немесе «Екеу боп бір балаңыз шаттанасың, тойыңыз құтты болсын, қыз атасы» т.б.

Ескі әндердің әуеңдері мен мәтіндері ұмытылған. Бір сөзбен айтканда, «Тойбастар» әні символдық түрде сақталған.

Қазіргі уақытта тойларда айтылатын әндер «Тойбастармен» ешқандай байланысы жоқ,әйтеуір «Әу» деп бір жаттанды ән айтса болды. Біздіңше тойбастардың өлең-сөздерінде тойдың мазмұнына қарай той иесіне үйленіп жаткан екі жасқа қатысы бар ән-өлеңдер айтылу керек. Сонда ғана тойдың көркі ашылып, түрі мен мазмұны толыға түсер еді:

«Беташар» – ілгері заманнан келе жатқан қазақтың келін түсіру тойында айтылатын гұрыптық әндердің бірі. «Беташарды» – ақын-жырау, немесе осындайға бейімі бар ауылдың әнші жігіті бастайды. Жігіт-келіннің кеудесіне дейін түскен шәлшің ұшын теңге байлаған таяқпен желпіп тұрып, «Беташарды» бастайды:

Айт, келін-ау, айт, келін!

Атыңның басын тарт, келін!

Қыз көңілден қайт, келін!

Сауысқаннан сақ, келін!

Жұмыртқадан ақ, келін?

Күйеуіңе шақ, келін!

Ел-жұртыңа жақ, келін!

«Беташар» әні жоғарғы биік дыбыстан басталып, терме сарынында желдіртіп, қызу леппен көңілді де сергек саздармен орындалады. Өлең құрылымы 7-8 буынды жыр үлгісінде келеді. Ән үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде әнші жігіт келіннің көрік-келбетін жырлай келіп, оған өсиет-өнегелі сөздер айтады. Екінші бөлімде ақын термелете келіп, ауылдың қадірлі адамдарымен, ата-енесімен, абысын-ажындарымен қайын-қайнағаларымен жеке-жеке таныстырады, әрқайсысына сәлем жасатады. «Беташардың» үшінші бөлімінде ақын келіннің жүзін көргендері үшін үлкендерден көрімдік сұрайды.

Бұл дәстүр ұлы жазушы Мұхтар Әуезовтің де назарынан тыс қалмаған екен: «Беташар» қалындық келіп түскенде айтылатын өлең. Жаңа ұя, жаңа қауым оған бейтаныс, – деп жазады ол. Оны солармен таныстыру шарт. Келін жастардың ортасында басына желек салып, бетін жасырып көлегейлеп тұрады. «Беташарды» күйеу жақтың біреуі айтады, ал қалыңдық өзіне арнайы айткан ақыл-өсиетті қас кақпай, үйып тындауға тиіс». Кемеңгер қаламгер оның түпкі тәліміне де ден қояды: «Әдетте өлең келіннің жастық көркін, сұлулығын мадақтаудан басталады да, еңді ол өзінің күйеуін қалай сыйлап, қалай күтуге тиіс дегенге ауысады, Жас келін кұйеуінің туған-туысқандарын калай сыйлап, құрмет тұтпақ керек! Осы жай, әсіресе, мол айтылады. Ауылдағы жасы үлкен ағаны, жасы кіші іні, үйге түскен қонақты көргенде келін кандай болуға тиіс. Міне, жас келінге осының бәрі-бәрі тағылым түрінде айтылады, «Беташарды» айтушы ақын-жыршы, ауық-ауық сөзін бөліп, жас келіннің жолы үлкендерге тағзым етуін тілейді. Соның бәрін құптағандай, қабыл алғандай болып жас келін иіліп сәлем беріп, тағзым етеді. Осы кезде үйлену тойларында орындалатын «Беташарлар» М. Әуезов айтып отырған ережелерге сия ма, тыңдаушылардың көңілінен шыға ма? Осы жөнінде айтылып жүрген кейбір пікір, ойлар да жоқ емес. Той көп, сол тойларды басқаратын жігіттерге құлақығыс ретінде соның біреуін келтірейік:

«Беташар» – бұл жас келінге келген шаңырағының қадір-касиетін, әрі-бері де өткен бабаларының халқына сіңірген еңбегін, ата-енесі мен тума-туысын таныстыру рәсімі. Ал кей тойда бет ашкан ақын не әнші жігіт асыра сілтеп, бала-шағаға дейін тізіп айтып, орынсыз, анайы әзіл жүгіртіп, бәрінен ақша дәметіп иманын былғайды:

Арақ ішсе, тоймаған,

Серілігін қоймаған,

Қайнағаңа бір сәлем, –

деп домбырасын сабалап, екіленіп, екпіндетіп кететінін қайтерсің. Біреулер соған күліп, жыртаң қағып мәз, «Тек» деп тиып тастар ешкім жоқ, Мұндай арзан әзілге риза болу, ал аты аталғандардың көзге түсем деп бір-бірінен асырып ақша шашуы – түптеп келгенде, ізгі дәстүрімізге жасалған қиянат болмақшы. Оның орнына той иелерінің еліне сіңірген еңбегін, сыр-сипатын, азаматтық келбетін жырға қосса, жас келінге үлгі-өнеге емес пе?» – деген сөздердің өте орынды айтылғанына дән ризамыз. Үйлену тойлары әндерінің әуендері ықшамдылығымен ерекшеленеді. Бұл жөнінде музыка этнографы А. В. Затаевич: «Формасы жағынан карапайым да қыска әндермен халық шерін тарқатады, мұнда олар көп нәрсені айта біледі, бұл әндер музыкалық мазмұны тұрғысынан жинақы да мәнерлі, – болып келетінін атап өтеді.

Бесік жыры. «Туғанда дүние есігін ашады өлең» деп, данышпан Абай жазып кеткендей, нәресте шыр етіп жерге түскеннен бастап өмір бойы ән ырғағында жүретіні белгілі. Нәрестенің дүниеге келуімен байланысты ырымдар «шілдехана», «бесікке салу», «кырқынан шығару», «тұсау кесер» бәрі де ән-өлеңсіз өтпейді. Бесік жыры барлық халықтарда бар. Сәби жүрегіне алғашқы нәр ең алдымен осы ананың әлдиі арқылы тараса, ән өлеңдерінің мазмұнында тілек тілеу, бата беру, жұбату сарындары мол орын алады. Бесік жырының түп-тамыры тереңнен басталып, сонау алғашқы қауымдық дәуірмен ұласады. Әуел баста ыңылдап әуен ырғағы мен айтылатын бұл әннің ең алдымен музыкалық сазы пайда болады да, кейінірек мәтіндері қосылып, бас-аяғы бар музыкалық шығарма дүниеге келеді. Мұндағы бірқалыпты тербетілген ырғақпен келетін сиқырлы әуенмен баланы тыныштандыру ғана емес, бұл ересектер мен балалар әлемінің арасын жалғастыратын эстетикалық құрал екендігін білеміз.

Бесік жырының табиғатына музыка зерттеушілері де назар аударып келеді. А. Затаевич, Б, Ерзакович, М. Ахметова,                     А. Темірбекова, Т. Бекхожина, тағы баскалар өздерінің еңбектерінде көптеген бесік жырларын нотаға түсіріп, пікірлерін білдірді.

Қазақ бесік жырының музыкалық ырғағына алғаш көңіл аударған орыс оқымыстысы В.Н. Шнитников «Бесік жыры» деген атпен Зұлхияның әнін жазып алады. Мұнда теңіне қосыла алмай, малға сатылған қыздың мұң мен шері, кайғылы арманы суреттеледі. Автор әнге барып түсінігінде: «Бұл «Бесік жырын» айтушы жас әйел кішкене ұлын өбектейді, өзінің байын сүймейді», – дейді. Кейіннен Зұлхия әнін жазып алған А. В. Затаевич пен Б. Г. Ерзакович те ән туралы дәл осындай ойларды ортаға салады. Ән мәтіндері былай басталады:

Көп сиырды бастаған сұр құнажын,

Жаман жардан бетіме кірді әжім.

Лашынға лайық сұңқар едім,

Құдіреттің ісіне бар ма лажым?

Қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік өмірдің көрінісін бейнелейтін бұл әнді бесік жырынан бұрын наразылық әндерінің катарына апару абзал. Қайырмасындағы «Қой-қой, бөпем, қой, бөпем, жылама, бөпем, әлди-ай» деген сөздерге қарап, Б. Ерзакович бұл әнді бесік жырына қосады. Өйткені мұндағы музыкалық ерекшеліктер әдеттегі бесік жырынан өзгешелеу. Біріншіден, бұл әнді орындау әншіден үлкен әншілік шеберлікті тілейді, екінің бірі айта аймайды. Екіншіден дыбыс көлемі жағынан да күрделі (ундецима) болып келеді. Сондықтан да әнді қайырмасына карап, бесік жыры деуге келмейтін сияқты.

Бесік жырлары әдеттегідей төмендегі мәтіндермен айтылады:

Әлди, әлди, аппағым,

Қозының жүні қалпағым.

Жұрт сүймесе, сүймесін,

Өзімнің сүйген аппағым

Әлди, әлди, ақ бөпем

Ақ бесікке жат бөпем,

Тәуелсіз Қазақстан бейнесін дәстүрлі ән арқылы жырлаудың педагогикалық заңдылықтары.

Әр заманның ағымына байланысты тыңдарманның талғамы өзгеріп отырады. Бүгінде эстрада жанры шоқтығы биік, тыңдарманның таңдаулысы болып тұрған өнердің бірі. Дегені мен эстрадалық өнеріміз шарықтап тұрғанымен дәстүрлі әндеріміз кенжелеп, қатардан қалып бара жатқаны бәріне белгілі. Көптеген әншілеріміз домбырадай киелі аспапты өздеріне серік етіп, өнер жолын бастап келіп, соңынан осы қасиетті серігін микрофонмен алмастырып, тез танымал болудың оңай жолын іздейді. Яғни, мағынасы тереңге бойлайтын, әрбір сөзінен көңілге медеу табатын дәстүрлі әндеріміз бен жыр-термелерімізді арзанқол эстрадалық сарынға ауыстырылып жатыр. Себебі, әншілеріміздің көбі өз сойылын соғып, қаражат табудың амалымен тойға шығып «Мен сені сүйем, күйем» деп келетін жеңіл әндермен халықты қарық қылып, дәстүрлі әндеріміздің обалына қалып жатады. Сол тойларда да, елді тәубесіне келтіретін, имандылыққа, сабырлылыққа тәрбиелейтін әндерді орындаса болар еді. Жоқ, тойға деп арнайы ән жаздырып «Құтты болсын тойларың», «Тойың тойға ұлассын», «Болыңдаршы бақытты» деп шырқай жөнеледі.

Бүгінде дәстүрлі әндерді ешкім тыңдамайды деген жаңсақ пікірді жанымызға желеу етіп алғанбыз. Соның салдарынан дәстүрлі әндеріміз тасада қалып бара жатыр. Көптеген әншісымақтарымыз тойдың әуеніне салып, жұртты билетіп, секірткеніне мәз. Өмір тек ойын мен күлкіден, қуаныштан тұрмайды ғой. Бірінші заңдылық – дәстүрлі әндердің ізгілікті ұсталымға бағдарлауға мүмкіндігін ашу.

Кейбір әншілеріміз ән жаздыруға еріне ме, атадан балаға мұра болып келе жатқан әндерімізді эстрада бағытына бұрып айтып жүр. Тіпті кейбіреулері әннің мәтінін немесе әуенін өзгертіп алған. Бұл автор мен халықтың алдында өнер үшін жасалған қиянат. «Күпі киген қазақтың қара өлеңін, Шекпен жауып өзіне қайтарамын» деп Мұқағали ағамыз айтқандай, ән халықтың баға жетпес қазынасы, оны бұрмалап өзгертуге ешкімнің қақысы жоқ. Айталық, Ақан Серінің «Балқадиша» әні, кезінде тұрмысқа шыққалы жатқан қызға арнап, оның бойындағы сүйкімділігін, сұлулығын, тартымдылығын әнге қосқан, оған ғашықтығын білдірмеген. Мұны көптеген зерттеуші-ғалымдарымыз дәлелдеп бағуда. Әйткенмен, бүгінде бұл әнді сексен үш жасқа келген қариямыз Ақан Серіні жас қызға ғашық етіп, қайғылы әуенге салып, Жігіттер квартеті орындауда. Дауыс интернешл тобы қазақтың Құралай көз әнінің әуенін өзгертіп алған. Бұл әннің бұрынғы нұсқасын тыңдағанда бойыңды ерекше бір сезім билеп, алпыс екі тамырың шымырлап кететіні рас. Әнші қыздарымыздың орындауынан кейін қайран қазақтың әні-ай деп іштей қынжылады. Сонымен қатар, Аяла тобы халықтың халық әні Күміс құмған-ай әнінің әуенін эстрадаға салып, ырғағын жылдамдатып, бір өзгеріс әкелгендей мәз. Қазақтың әрбір әні-өз алдына тарих. Елім-ай әні осы күнге дейін еш өзгертусіз ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, осы ән арқылы еліміздің басынан кешкен ауыртпалығын біліп келеміз. Екінші заңдылық – дәстүрлі әндердің түп нұсқасынжәне мақам-әуенін сақтау.

Ата-бабаларымыз әрбір әнді тарихпен сабақтастырып шығарып кеткен. Сондықтан да оны сол қалпында сақтап, өзгертусіз келесі ұрпаққа таза күйінде жеткізу біздің міндетіміз.

Онымен қоса, кейбір жұлдыздарымыз өз ұлтының әндерінен гөрі, шетелдің әндерін орындау арқылы, басқалардан оза шабамыз деп ойлайды. Қазіргі жастардың тыңдап жүргені «Пах-пах! Қандай ғажап иіс», «Бір шанс бер!», «Ақ тамағыңнан бір иіскетші», «Сені сағындым жаным», «Ешкімге ұстатпаймын», «Мені өзіңмен алып кет», «Мен еркемін ешкімге бағынбаған», «Өмір солай» деп келетін әндер.

Мұны тыңдап өскен жастардан қандай ұрпақ шығады. «Мен еркемін ешкімге бағынбаған» деп Айлан есімді әнші қызымыз шырқап жүр. Қай қазақтың қызын көрдіңіз ешкімге бағынбай, өз бетімен жүретін! Сонымен қатар , осы әндерге бейнебаян түсіріп, жастарды уландырып жатыр.Себебі, халықтың таң атқаннан қас қарайғанша көретіні теледидар, сиқырлы көк жәшіктен берілетін әуендердің барысы осы әндердерге түсірілген бейнебаяндар. Ол бейнебаяндардың барлығының желісі бір бағытта жігіті тастап кеткен қыз немесе қызы тастап кеткен жігіт, соның салдарынан көліп апатына ұшарап, баянсыз аяқталатын махаббат. Үшінші заңдылық – дәстүрлі әннің мәтінінде қоғамға қосатын үлесін ескеру.

Осындай әндердің орнына таңнан таңға ұрып тірі дауыста ән айтып жүрген дәстүрлі әншілерімізді орындатса, әрбір сөзінен рухани ләззат алып, ерекше сезіммен тыңдайсың. Халық әндеріне түсірілген бейнебаяндар саусақпен санарлық. ойланып барып бір-екеуі ғана ойымызға оралады. Әншілеріміздің барлығына бірдей күйе жаға алмаймыз, олардың ішінде де асылы жауқары бар. Төртінші заңдылық – ретро қағидамен бар дәстүрлі әндер  жинағын баспадан шығару.

Қыдырәлі Болманов «Қайтсем қазақтың қара домбырасын қазіргі жастарға насихаттап, болашаққа аманат етіп жеткіземін деп, домбыраның қоңыр үніне гитара мен скрипканы қосып, Құрманғазының, Тәттімбеттің, Дәулеткерейдің, Нұрғисаның күйлерін, ұлттық мұрамызды эстрадаға сүйене отырып орындап, елдің көңілінен шығып жүр. Өмірқұл Айниязов, Алма Аманжолова және тағы да басқа әншілеріміз құлақтың құрышын қандыратындай дәтүрлі әндерімізді орындап, көпшіліктің ықыласына бөленіп келеді. Сонымен қатар, «Кеш Үоu» тобы, «Сүгірдің термесін» тыңдарманның жүрегіне жеткізе орындағанын естігенде бірдір етесін. Әнді халықтың жүрегіне ұялата білу-үлкен өнер және әннің бағын ашатын әнші болып келеді. Бесінші заңдылық – дәстүрлі әннің әуенін бұрынғы қалпында орындау.

Қазақ халқының мақтаныш етер асыл мұра, рухани жәдігерліктерінің ішінде ғасырлар сүзгісінен өтіп, бүгінге жеткен көл-көсір ән қазынасы ерекше орын алады. Қазақ әні – қазақ жанының ғасырлар көшінде шаң баспаған сырлы айнасы, халық рухының ықылымнан тіл қатқан тірі куәгері. Күнделікті тұрмыс-тіршілік, салт-дәстүрге орайласа туған ғұрыптық ән, қара өлеңдерден тартып, адам баласының аңсар-мұратын, қайғы-мұң, сағыныш-шерін, өзек өртер өкініші мен жарқын үміт, қуаныш-шаттығын – сан-алуан сезім-күй, жан әлемін өрнектеп, формалық,мазмұндық тұрғыдан кемеліне келе түрленіп, биік кәсіби өреге жеткен дәстүрлі ән өнері ұлттық музыка мәдениетіміздің алтын өзегі, ықылымнан бүгінге арқауын үзбей жетіп, қазіргі рухани болмысымызға нәр беріп тұрған сарқылмас қайнар іспетті. Тал бесіктен жер бесікке дейін әнмен, жырмен көмкерілер адам ғұмыры және бұл тағдырдың қазақ баласына қатысы туралы данышпан Абай: «Туғанда дүние есігін ашады өлең, Өлеңмен жер қойнына кірер денең», – деп толғайды. Әнді осынша сүйген, әнге осынша мән берген халық, шын мәнінде, «санын сөз етсеңіз де, сапасын сөз етсеңіз де мақтануға тұрарлық қымбат дүние»                (А. Жұбанов) –ұрпақтың ұрпағына кетер, тозбас, өшпес ән қазынасын жасады. Қазақ елінің әлемдік мәдениетке қосар үлесі де күйімен, жырымен бірге осынау дәстүрлі ән мұрасы екенінде күмән жоқ. Қазақтың дәстүрлі ән үлгілерін әзірге тұтастай дерлік мол қамтыған «Қазақтың дәстүрлі 1000 әні» аталатын осы антология жоғарыда айтылған сөзімізге толық негіз бола алады деп ойлаймыз. Қазақтың әншілік өнері жанрлық сипаты жөнінен алуан түрлі. Фольклортанушылар мен музыка зерттеушілері қазақтың дәстүрлі ән өнерін тұрмыс-салтқа байланысты ғұрыптық әндер, халық әндері және кәсіби әндер деп жіктеп қарастырып жүр. Ғұрыптық әндердің өзі – бесік жыры, тойбастар, беташар, жоқтау, көрісу, сыңсу, жар-жар, жарапазан болып тармақталса, әншілік өнердің кең өріс алған кезінде пайда болған кәсіби ән өнері – халық әндері (анонимды-авторлық) және кәсіби халық композиторларының әндері болып салаланады. Осы жинаққа ғұрыптық әндердің түр-түрі, мүмкіндігінше, толық енгізілді: бала жұбатқанда айтылатын – бесік жыры, қыз ұзатылғанда айтылатын – сыңсу, аужарлар, той кезінде айтылатын – тойбастарлар, ораза кезінде айтылатын – жарапазандар, бұрынғы заманда малдың ауруына байланысты айтылған – күләпсан, науқастың дертін аластау үшін айтылған – бәдік, бақсы сарындары, бір-біріне сәлем жолдағанда айтылатын – хат-өлең, кісі қайтыс болғанда айтылатын – дауыс, жоқтаулар бар. Көшпелі өмірден отырықшылық тұрмысқа бейімделе бастағаннан кейін ел ішінде ғұрыптық әндер сирек айтылатын болды.Қазіргі кезде мүлдем айтылмайтындары – бәдік, күләпсан, хат-өлең т.б. Жинаққа, негізінен, Қазақстанның Алматы, Қарағанды, Маңғыстау, Павлодар, Қостанай, Шығыс Қазақстан облыстарында, және Қытай, Моңғолия, Ресей, Өзбекстан жерінде тұратын қазақтар айтатын ғұрыптық әндердің үлгілері кірді. Неғұрлым көне болғандықтан жоғарыда айтылған. Ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып, уақыт өте келе, авторлары ұмытылып, бүгінгі күнге халық әндері санатында жеткен рухани жәдігерліктер дәстүрлі музыкамыздың ең бір мол қазынасын құрайды. Халық әндерінің құрылымы, әуендік тілі қарапайым, диапазоны шағын, әуезді келеді. Дегенмен, халық әндерінің ішінде құрылымы күрделі, диапазоны кең дәстүрлі кәсіби әндермен пара-пар келетін үлгілер де кездеседі. Мысалы: «Алқоңыр»,»Ақбақай», «Сұржекей», «Гауhартас», т.б. – осы сипатты әндерге жатады. Бір есептен осындай үлгідегі әндерді әлдебір себептермен авторлары беймәлімге айналған кәсіби әндер деуге де болар еді. Осы арада дәстүрлі қазақ әндерінің аспаптық сүйемелі жөнінде айта кеткен орынды. Қазақ әндерінің басым көпшілігі домбыраның сүйемелімен орындалады. Қобыз, сырнай, жетіген, үш ішекті домбырамен де айтылатын әндер бар. Үш ішекті домбырамен ән айту дәстүрі, негізінен, еліміздің шығыс өңіріне тән. Осы жинаққа үш ішекті домбыраның сүйемелдеуімен – «Жорғатай», «Керім-ау, айдай», «Ақ ерке», «Іркужан» сияқты бірнеше халық әндері енді.      Ш. Уәлиханов XІX ғ. бала күнінде қобызбен ән айтқан Жанақ ақынды көргенін жазады. Бұдан басқа да зерттеулерде қазақ даласында қобызбен ән-жыр айтушылардың көп болғандығы айтылады. Осы жинақтағы Сматай Үмбетбаев «Ай, сәулем», Қазбек Әдікей «Ағажай, Алтай», «Бозторғай» орындаған әндер сияқты, қазіргі бірде-екілі үлгі, тәжірибелер болмаса, қазақ ән өнерінде үзіліңкіреп қалған үрдістің бірі – осы. Алтыншы заңдылық – қазақ әндеріндегі қобыздың алар орнын ескеру.

Тайжан, Шашубай, Нартай, Майралардың қалыптастырған сырнаймен ән айту дәстүрін бұл күнде Мұхаметжан Рүстемов, Құрманбек Бекпейісов, Клара Төленбаева, Назгүл Қилыбаевалар жалғастырып отыр. Арқа әншілік дәстүрі. Еліміздің Шығыс,Орталық, Солтүстік аймақтарын қамтитын Арқа әншілік дәстүрі кең тыныстылығымен,әуен байлығымен, терең мазмұн, күрделі құрылымымен ерекшеленеді. Көмейіне бұлбұл ұялаған небір күміс көмей, жезтаңдай әншілер осы өлкеде дүниеге келіп,сал-серілер дәстүрін орнықтырып, қазақ әнінің өрісін кеңейтіп, өресін биіктетті. Біржан сал, Ақан сері, Жаяу Мұса, Абай, Әсет, Үкілі Ыбырай, Балуан Шолақ, Жарылғапберді, Иманжүсіп, Ғазиз, Естай, Мәди сияқты әнші-композиторлар қазақ әнін бұрын болмаған биік өреге көтерді. Кейінгі ұрпаққа Әміре Қашаубаев,Қали Байжанов, Игібай Әлібаев, Байғабыл Жылқыбаев, Қосымжан Бабақов, Жабай Тоғандықовтар арқылы жеткен осынау мол қазына, асыл аманатты Жүсіпбек Елебеков,Манарбек Ержанов, Жаңыл Қартабаева, Ләззат Сүйіндікова, Мәдениет Ешекеев, Жәнібек Кәрменов, Қайрат Байбосынов сынды майталман әншілер дәстүрлі әннің қазіргі буын орындаушыларына арқауын үзбей, сынын бұзбай тапсырды. Арқа әншілік дәстүрінің кәсіби түрде дамуы Біржан сал Қожағұлұлы шығармашылығынан бастау алады. Қазақ әнін әуендік,ырғақтық, интонациялық тұрғыдан мейлінше байытқан Біржан туындылары – қазақ әншілік дәстүріндегі жаңа құбылыс, жаңа кезең. Көпшілігі кең тыныс, зор дауыспен шырқалатын үлкен диапазондағы Біржан әндерін мазмұндық-тақырыптық жағынан екі топқа бөліп қарауға болады. Біріншісі – ғашықтық, махаббат сырын шертетін, сұлулықты жырлайтын «Ғашығым», «Ақтентек», «Ләйлім шырақ», «Мақпал»сияқты сыршыл әндері, екіншісі – өзі өмір сүрген қоғамдағы өнерпаз тағдырын толғайтын «Жанбота», «Адасқақ», «Теміртас» тәрізді туындылары. Әнші-композитордың бұрын айтылмаған «Біржан салдың соңғы әні», «Қуандыққа», «Мәті-Дәулен» сияқты әндері осы жинақта тұңғыш рет жарық көріп отыр. Осы аталған және мазмұндық-тақырыптық жағынан әр алуан болып келетін басқа да тамаша әндерімен Біржан сал қазақ музыка мәдениеті тарихындағы аса ірі тұлғалардың қатарынан орын алады. Арқадағы әншілік дәстүрдің ендігі бір алтын діңгегі – Ақан сері Қорамсаұлы қазақ ән өнерінің арнасына тың ағыс қосқан тұлғалардың қатарына жатады. Әнші-композитордың нәзік лиризмге, толқынды ырғақ, сұлу әуенге бай, шалқыған кең тынысты шығармалары қазақ әнінің өрісін кеңейтіп, тұғырын биіктете түсті. Ақан әндерінің тақырыбы да сан алуан. Әсіресе, оның көрікті әйел бейнесін, ғашықтық сезімін жырлаған «Ақтоқты», «Балқадиша», «Алтыбасар», «Жамал қыз», «Сырымбет», «Мақпал», т.б. әндері, сондай-ақ,жүйрік мініп, құс баптаған саятшы, серінің аты аңызға айналған тұлпарына («Құлагер», «Маңмаңгер»), қыран құсына («Қараторғай») арнаған шығармалары –дәстүрлі ән өнерінің інжу-маржандары. Әнші-композитор мұрасының кеңінен насихатталуына, әсіресе, Ж. Елебеков көп еңбек сіңірді. Антологияға Ақан серінің көпшілікке белгісіз «Ақан сері», «Қара төбет», «Қызыл гүл», «Ақ саусақ»,»Ақтоқтының жеңгесінің әні», «Көкшетаудың биігі», «Құяң бел», «Пар жектім»деген әндері де еніп отыр. Арқа өңірінде өмір сүрген тағы бір айтулы әнші-композитор – Жаяу Мұса Байжанұлының қазақтың әншілік өнерін дамытуға,оны жаңа саз, өрнектермен байытуға қосқан үлесі мол. Жаяу Мұса әндері көркемдік бітімі жағынан мүлтіксіз және әрқайсысы бір-біріне ұқсамайтын, жаңашыл сипатта болып келеді. «Ақ сиса», «Көкаршын», «Шолпан»,      «Құлбай бай», «Гауhар қыз» сияқты әндері қазақ ән өнеріндегі шоқтығы биік, қайталанбас үлгілер. Жаяу Мұса ерте сауат ашып, орысша хат таныған адам. Еуропаның музыкалық мәдениетінен біршама хабардар болғандықтан, біраз әндерінде қала әсерінен пайда болған марш, би ырғақтары да кездеседі. Осы антологияға оның жұртшылыққа бұрыннан белгілі туындыларымен бірге, қазір өте сирек орындалатын «Келдім сізге», «Қос қанат», «Сылқым соқ» деген әндері енгізілді. Сондай-ақ, осыған дейін Жаяу Мұсаның әні деп айтылып келген «Сұрша қыз» әні нақтылы авторы Балуан Шолаққа қайтарылып, Қосымжан Бабақовтың орындауында Б.Ерзаковичтің және М.Төлебаевтың жазып алған ноталары бойынша Жаяу Мұсаның өз «Сұрша қызы» қалпына келтірілді. Жетінші заңдылық – дәстүлі әндерді нотаға түсіру.

Біржан сал, Ақан серілердің шығармашылық дәстүрімен сабақтасып жатқан Үкілі Ыбырай Сандыбайұлы әндерінің тақырыбы алуан түрлі. Оның әндерінің көпшілігі ойнақылығымен, өзгеше екпін-ырғағымен ерекшеленеді. «Қарақат көз», «Толқын», «Қызыл асық». Бүгінгі күнге,негізінен, бір-біріне ұқсамайтын 4 түрлі нұсқада жеткен «Гәкку» әні Үкілі Ыбырай шығармашылығы­ның шыңы болып саналады. Оның әндерінің бірден-бір жеткізушісі – өз ұрпағы Мұса Асайынов болса, халыққа кең таралуына әнші Қ. Байбосынов айрықша үлес қосты. Сегізінші заңдылық – дәстүрлі әндердің сабақтастығын сақтау.

Арқа өңірінде қалыптасқан әншілік,сал-серілік дәстүрдің тағы бір өкілі Балуан Шолақ – өзі ұстаз тұтқан Біржан сал, Ақан сері әндерінің тамаша орындаушысы әрі насихаттаушысы болды. Оның»Ғалия» (2 түрі), «Карон палуан», «Дүние», «Сентябрь», «Жастық» сияқты әндері– қазақ музыкасындағы бай әуендік, құрылымдық өрнегімен көз тартатын айшықты туындылар. Қазақ ән әлеміндегі ең жарқын тұлғалардың бірі – Әсет Найманбайұлы. Арқадағы Ақан сері, Біржан салдың, Құлтуманың сұлу сазды әндерін бойына сіңіріп өскен Әсет Найманбайұлы Аягөз – Тарбағатай мен Жетісу өңірлерінің де ән дәстүріне ынта-ықылас қойып, өнер тағылымын алған.Әсет әндерінің поэтикалық сөз өрнегі ән әуенімен шебер ұштасып жатады. Оның құрылымы кемел, өрнегі бөлек «Қаракөз», «Кіші Ардақ», «Үлкен Ардақ», «Қоңырқаз», «Қысмет», «Мақпал», «Інжу-маржан» сынды әндері адамның жан-дүниесін тербейтін терең сезімге құрылған. Музыкалық мәдениетіміздің алтын қорына қосылған Әсет әндерінің көпшілігі жұртшылыққа жезтаңдай әнші Дәнеш Рақышев арқылы жетті.Жинаққа енген «Ахау, жалған», «Жай толқын», «Өтті-ау, дүние-ай», «Хаулилау Қалқаш-ау» – Әсеттің осы күнде сирек орындалатын әндері. Арқа әншілік, сал-серілік дәстүрінің соңғы өкілдерінің бірі Естай Беркімбайұлының есімі махаббат гимні іспетті әйгілі»Қорлан» әні арқылы аңызға айналды. Бұдан басқа, «Жайқоңыр», «Бір мысқал», «Назқоңыр», «Юран-ай» сияқты әндері Б.Жылқыбаев, Ж. Елебековтердің орындауында өзіндік нақыш-өрнек, қайталанбас сыр-сипатын бұзбай жетіп, халқымыздың ән қазынасын байыта түсті. «Қарқаралы», «Қаракесек» сияқты барша қазаққа әйгілі сом алтындай кесек туындыларымен ұлттық музыка тарихында өшпес із қалдырған Мәди Бәпиұлы мен сырнаймен ән айту үрдісін қалыптастырушылардың бірі, «Майра», «Толқыма», «Бақша» сияқты терең сезім, мол сырлы тамаша әндер шығара отырып, қазақ ән өнерінде тұңғыш рет әйел-әнші бейнесін жасаған Майра Уәлиқызы да Арқа әншілік дәстүрін мейлінше көркейткен айтулы өнерпаздар еді.

Сол сияқты Арқа өңірінде өмір сүрген Мұстафа,Сейітжан сал, Қанапия, Жарылғапберді, Ғазиз, Иманжүсіп, Шашубай, Тәуке сынды біртуар өнерпаздардың бүгінге жеткен бірде-екілі әндері де осы жинаққа енгізіліп отыр. Сондай-ақ антологиядан, М. Жұмабаев,          С. Сейфуллин, М. Дулатов, Қ. Аманжоловтардың туындыларымен қатар, Р. Елебаев, М. Ержанов, Б. Жылқыбаев,Қ. Бабақов сияқты кейінгі буын дәстүрлі әнші-композиторлардың шығармалары да орын алды. Батыс Қазақстан әншілік дәстүрі. Батыс өлкенің кәсіби ән мектебі эпикалық дәстүр негізінде дамыған.

А. Жұбановтың: «Қазақтың халықтық музыка мәдениетінде, оның ішінде, әннің дамуында жыршылар да үлкен рөл ойнады» деген пікірі ән мен жыр егіз ұғым саналатын осы өлкеге де қатысты. Батыс өңірдегі жыраулық-жыршылық өнердің жергілікті әншілік мектептің қалыптасуы мен өркендеуіне зор әсері болғаны анық. Ғұрыптық фольклор, қара өлеңдерден бастау алып дамыған мәтөк әндер, күлдіргі әндер, сағыныш әндер,қоңыр әндер деп аталатын лирикалық туындылар батыс өлке дәстүріндегі ән жанрының кең тақырыптық ауқымын көрсетеді.

Батыс кәсіби ән мектебінің негізгі тұлғасы –әнші-композитор Мұхит Мералыұлы. Мұхит әндері – диапазон кеңдігімен, ішкі мазмұнының тереңдігімен қазақ ән өнерін биікке көтерген аса бағалы мұра. Композитор шығармашылығында сол өлкедегі ерекше дамыған жыраулық-жыршылық өнер мен Батыс Қазақстанның сол кезеңдегі шырқау шыңына жеткен күйшілік дәстүрінің ерекше әсері болғаны сөзсіз. Себебі, әннің ішкі табиғатын, болмыс-бітімін,характерін ашуда домбыра сүйемеліндегі айшықты қағыстар үлкен рөл атқарады.Батыс Қазақстан ән-жыр дәстүріндегі домбыра сүйемелі аспапты кәсіби деңгейде шебер меңгеруді талап етеді. Себебі, күйдегі дәстүрлі қағыстар, оң қол және сол қолдағы әртүрлі әдіс-амалдар ән сүйемелінің негізі болып табылады. Мұхит әндерінің бір алуаны орта диапазонды, қоңыр әндер болып келсе («Алуаш», «Дүние», «Қолжетпес», т.б.), «Айнамкөз», «Зәуреш», «Үлкен айдай» тәрізді туындылары – орындаушылық үлкен шеберлікпен биік шырқап айтылатын, кең тынысты,күрделі әндер. Жинаққа Мұхиттың 21 шығармасы енді, олардың ішінде сирек айтылатын «Қоқыш», «Көк жар», «Шандоз» деген әндері бар.

Батыс Қазақстан аймағының ән дәстүрі күні бүгінге дейін жете зерттелмей келгендіктен, осы өңірдегі небір тамаша әнші-композиторлар шығармашылығы елеусіз қалып келді. Бала Ораз, Қиса, Аманғали, Аухат, Сары, Қызыл, Молдабай, Өтеғали, Дәуке, Білек, Ажар, т.б.көптеген әнші-композиторлардың шығармалары дер кезінде жиналмауы себепті,көптеген әндер жоғалып, ұмыт болған. Олардың бүгінге жеткен бірде-екілі туындылары жинақталып антологияға енгізілді.

Батыс Қазақстан әндерінің бүгінгі заманға бұзылмай жетуіне зор еңбек сіңірген әйгілі әнші Ғарифолла Құрманғалиев болды. Мұхиттың әндерін оның немерелері Шайқы мен Шынтастан үйреніп, орындаушылық үлгілерін алған Ғ.Құрманғалиев өзінің ауқымды орындаушылық шеберлігі арқасында Қазақстанның Батыс аймағының ежелгі қара өлең үлгісіндегі халық әндерін кәсіби деңгейге жеткізді. Мәселен, ол «Әдемі қыз», «Дариға» секілді халық әндеріне қайырма қосып, қосымша дыбыстар қолдану нәтижесінде бұл әндерге мол тыныс дарытып, кәсіби деңгейін көтерді. Ғ.Құрманғалиев – Мұхит дәстүріндегі әндердің шебер орындау­шысы ғана емес, өзі де көптеген әндер шы­ғарған тамаша сазгер.Оның мектебінен дәріс алған шәкірттері Қ. Бекбосынов, Ә. Еңкебаев, Қ. Құлышева, Қ. Рахимова,   Ж. Сәрсенғалиев, Қ. Орашева, С. Таудаева, С. Рахметжанов,               Г. Сүндетова, С. Абдрахманов, С. Жанпейісова, т.б. әншілер батыс ән дәстүрін жалғастырушы ізбасарлары болды. Ел ішінен шыққан асқақ әншілер Қ. Жұмалиев, М. Төрешов, Қ. Бердіғалиев, А. Ғұбайдуллин, Е. Мағазов, т.б. әншілер – батыс өлкеде қалыптасқан әншілік дәстүрдің айтулы өкілдері.

Маңғыстау әндері жалпы Батыс әндерінен домбыра қағысының, әуен екпінінің жайлығымен ерекшеленеді. Маңғыстау жеріндеXІX ғасырда «Жеті қайқы» деген атпен жеті өнерпаз өмір сүрген. Ол өлкеде»қайқы» деген сөз «сал-сері» деген мағынаны білдіреді. Қазіргі кезде Маңғыстау әндері деп айтылатын әндердің басым көпшілігі – әнші-күйшілігімен, ақындық,сазгерлік өнерімен елге белгілі Досат, Өскінбай, Тұрсын, Әділ, Жылгелді,Тастемір, Шолтаман сияқты әнші-композиторлардың шығармалары. Маңғыстау жерінде бұдан басқа Хамит, Бораш, Ақбала, Қазихан, Смағұл, Қарабай, қосыла алмаған ғашығы Ақбөбекке арнаған әндерімен қазақ даласына белгілі болған Қайып Қорабайұлы деген өнерпаздар өткен. Маңғыстау әндерін осы күнге жеткізген Ізбасар Шыртанов, Күріш Тасболатов, Зәуреш Есбергенова, Жеткізген Сейітов, Бердіғали Срановтар болса, қазіргі кезде бұл дәстүрді Айгүл Қосанова, Елдос Еміл, Ақмарал Ерімбетова, Болат Шәулиев, Асанәлі Көшеров, Қыдырбай Жұмановтар жалғастырып жүр.

Жетісу әншілік дәстүрі. Жетісу жеріндегі ән өнерінің қалыптасуына да осы өңірде ерекше дамыған ежелгі ақындық-жыршылық дәстүрдің зор ықпал еткені анық. Осы өңірдегі мейлінше көп айтылатын қара өлеңдер мен халық әндері кәсіби әншілік мектептің қалыптасуына негіз болды.Зерттеуші-ғалымдар Жетісуда Арқадағы Ақан, Біржандармен замандас Дәурен сал, Тәкен сал деген сал-сері, әнші-сазгерлер өткенін, бірақ шығармалары сақталмағанын жазады.

Жетісуға аты әйгілі болған әнші-композитор Қапез Байғабылұлы Ыстамбұлда білім алып, туған жеріне оралған соң, мектептер ашып, бала оқытқан. Кейіннен саяси қуғынға ұшырап, репрессия құрбаны болады 1937 ж. Қапездің бізге жеткен «Айхой», «Дүние-ау», «Қоштасу», «Үш Меркі» деген әндері өзгеше әуендік сипатымен ерекшеленеді. Кезінде айтуға тыйым салынғандықтан, ұмытылуға айналған Қапез шығармаларын зерттеуші-ғалым Сағатбек Медеубекұлы, әншілер Ғалымжан Досанұлы, Рамазан Стамғазиевтар жеткізген болатын.

Осы өлкенің тағы бір белгілі әнші-композиторы Пішән Жәлмендеұлы, заманында әншілігімен, күйшілігімен, ел басқару ісімен белгілі болған. Пішәннің соңында жан-жары Ғайшаға арнап,абақтыға айдалып бара жатқанда шығарған екі әні және «Дүние, шіркін» деген әндері қалды. Пішәннің әндерін осы күнге жеткізген әнші-ақын Әсімхан Қосбасаров еді.

Жетісу жеріндегі әншілік өнердің тағы бір өкілі Сәдіқожа Мошанұлы болатын. Тағдыры шырғалаңға толы әнші-композитор 27 жасында туған елден жырақ Қытай жерінде дүниеден қайтты. Оның «Ахау, айым»,»Сары бидай», «Сағынсаң, қалқа, өзің кел» сияқты өзіндік өрнек-нақышымен ерекшеленетін сұлу сазды әндерін осы күнге жеткізген – Дәнеш Рақышев.

Жетісудың оңтүстік жағындағы Шу өңірінде жасаған Сауытбек Ұсаұлы, әнші-композитор ретінде, қосыла алмаған арманды ғашығы Ақбөпеге арнаған әнімен белгілі. Автордың соңында қалған жалғыз ән болғанмен,»Ақбөпе» – сезім тереңдігімен, көркем де күрделі бітімімен дәстүрлі кәсіби ән өнеріндегі шоқтығы биік туындылар қатарынан орын алады. Осы күнге «Ақбөпе»әнінің екі нұсқасы жетті. Жинаққа оның бірі Жамал Омарованың, екіншісі Аяз Бетбаевтың орындауында кірді.

Жетісу өлкесінен шыққан және бір күміс көмей әнші, тамаша композитор Дәнеш Рақышев көптеген халық әндері мен халық композиторларының туындыларын тынбай насихаттап өтті. Әнші-композитордың»Саясында алманың», «Жер сұлуы Жетісу», «Аяулым менің, арайлым», «Балжан-ай» сияқты әсем әуезді өз әндері де жинақтан мол орын алып отыр.

Бұл композиторлардан басқа Жетісу әндері жинақта Бармақ, Үмбетәлі, Шалтабай, Қарға, Көдек, Әсімхан, Қырбай, Көбейбай, Бұлша, Қымбат сияқты әнші-композиторлардың шығармашылықтарымен толықтырылды.

Жетісу әндері осы күнге Кенен Әзірбаев, Қуат Ниязбаев, Қанабек Райысов, Мұхтар Өтебаев, Серғали Әбжанов, Сәбит Оразбаев,Алтынбек Оразбаев, Төрткен Кененовалар арқылы жетсе, бұл дәстүрді кейінгі кезде Райымқұл Темірбаев, Ержан Қосбармақов, Рамазан Стамғазиев, Дүйсенбек Өміралиев,Ақан Әбдуәлиев, Тілеулес Құрманғалиев, Ардақ Балажанова, Жазгүл Даңылбаева, Ерболат Шалдыбеков, Нұргүл Әлқожаевалар насихаттап жүр.

Сыр өңірінің әншілік өнері бұл антологияда халық әндері «Көкшетау», «Долана», Андағұл Балқы Дайрабай, Нартай, Ешнияз сал, Күмісай, Тоғжан, Рүстембек жырау, Әбілда Жүргенбаевтардың туындыларымен көрініс тапты. Бұл әндерді Мұхамеджан Рүстемов, Құрманбек Бекпейісов, ел ішіне жыршы ретінде танымал Алмас Алматов, Елмұра Жаңабергенова, Ғазиза Шаймаханова, Сәбит Дабыловтар орындауда.

Антологияны құрастыру барысында, бұрын-соңды естілмеген, немесе, қазірде ұмытылып бара жатқан көптеген ескі әндер табылды.Мәселен, «Арыстанның әні», «Нүркейдің әні», «Соқыр Қақпанның әні», «Қайран Алтай-Марқакөл» деген әндер қазіргі әншілердің репертуарларында мүлде кездеспейді. Сондай-ақ, бұрын көп айтылмаған «Иташтың әні», «Көдектің әні», «Кәштеннің әні», бұрын белгілі болса да, жұрт құлағына әлі жете қоймаған «Бармақтың әні», «Шыныбайдың әні», «Қиясбайдың әні» «Қабыштың әні» сияқты біраз әндер алғаш рет осы жинақта жарияланып отыр.

Мемлекеттік және жеке мұрағат, қорлардан жұрт құлағына әлі тие қоймаған немесе ертеректе жазылып алынып, кейіннен орындаушысы болмағандықтан, ұмытыла бастаған біраз әндер табылды. Бұл қатарға осы антология арқылы атажұртқа оралған шетел қазақтарының ән мұрасын да жатқызуға болады.

«Қазақтың дәстүрлі 1000 әні» аталатын антологияда дәстүрлі ән үлгілері бұрын-соңды болып көрмеген көлемде, барынша мол қамтылып отыр. Дегенмен, халқымыздың ғасырлар бойы тірнектеп жиған ән қазынасы осы мың әнмен шектеле қоймасы хақ. Әлі де болса, жоғалғанды іздеу, кемді толықтау – келешек күндердің үлесінде. Ал «қазақтың дәстүрлі әні» аталатын, көздің қарашығындай сақтар рухани асыл мұра, қымбат жәдігерлігіміздің қазіргі барын түгендеп, шашпай-төкпей, кейінгі ұрпаққа табыстау – бүгінгі біздің парызымыз. Қолыңыздағы дәстүрлі ән антологиясы – сол міндет-парыз үддесінен табылар ізгі қадам, түбегейлі еңбектің көрінісі.

Дәстүрлі ән және пікір. Қазақтың өмір салты, өнер салты, тарихы мәдени мұра. Оның ел арасындағы тәрбиелік, халықтық қызметі мен рөлі өте зор.

Әр ұлттың, халықтың діні мен сеніміне, тұрмыс тіршілігіне, ұлттық құрылым ерекшелігіне сәйкес ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі тұрғызғын негізі – салт ретінде қалыптасқан. Ол ұлт үшін өмір, қоғам заңы болып негізделіп, сана, тағылым, тәрбие тіршілік ережесі ретінде ел зердесіне тарихи рухани байлық, тағылым өнеге тәжирибесін құрған. Бұл талаптар мен ережелерді халық бұлжытпай орындаумен бірге, оны құрметтемеген, сақтамаған адамдарды сол заң негізінде жазалап отырған. Демек, салт-дәстүр қазақ үшін бұлжымас заң десек те болады.

Қазақтардың кәсіптері бірыңғай, қай жерде болмасын күндіз жайып,кешке үй маңына иіретін бір тектес мал. Ішетін тамақтары да, тойлары мен жерлеу рәсімдері де бірыңғай, бағынатын басқармасы мен заңдары да біреу –деп В. В. Радлов жазады.

Салт дәстүр мұхиттың салалары мен тармақ тамшылары болып саналатын – әдет-ғұрып, ишара, ырым, тиым, дағды, ым т.б. осы бұлжымас заңдар батырлар жырында, лиро-эпостар желісіне желеу болып, сан-саладағы өз орнын дөп тауып отырған. Дәл айтсақ, «Қыз –Жібек» эпосындағы басты тақырып – атаның ақ батасы мен теіс батасы. «Баталы құлдың арғаманы, батасыз құлдың жарымағаны» түрлі хикаяларда айтылады. Жырда қазақ халқының салты, дәстүрі, әдеті, ырымы, тиымы барлығы бар. Жырдың құндылығы осында да.

Салт – талап пен ереже, бағынуды талап етеді,қоғам заңы.әр ұлттың, халықтың діні мен тұрмыс тіршілігіне, ұлттық құрылым ерекшелігіне сәйкес ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі туғызған ғұрыптар тұғырының негізі – салт ретінде қалыптасқан.

Ол ұлт үшін өмір, қоғам заңы болып негізделіп,сана, тағылым,өнеге тәжирибесін құрған. Бұл талаптар мен ережелерді халақ бұлжытпай орындаумен бірге оны құрметтемеген,сақтамаған адамдарды сол заң негізінде жазалап отырған.

Салтқа жататындар: Тұлдау,підия,бата оқыр, жоқтау, тасаттық, босаға майлау (ырым), садақа, немеурін, ораза, келін түсіру (той), жарапазан, айт, сауын алу, салбурын, келі түбі, көгентүп, биебау, асар, хан талау, хан сарқыты, ұран, мұра, той, тоқым қағар (ырым), сүйінші, таңба, құмалақ салу (болжау), қазан шегелеу, қалау, көрімдік, жиенқұрық, жекпе-жек (соғыс салты), құйрық бауыр, қыз ойнақ, ұйқыашар, енші, бастаңғы, тұсаукесер, бесікке салу, тымаққа салу, қырқынан шығару, құрсақ шашу;

Қазақта «күйеу жүз жылдық, құда мың жылдық» деген сөз бар. Осының сол кезден бастап бісмілдәсі тойдан басталады. Біздің қазақ тоймен басталатын жақындықтың силасымын аса арыға дейін созған.

Дәстүр – ұлттық ғұрып. Халықтың атадан балаға көшіп,жалғасып және дамып отыратын тарихи әлеуметтік, мәдени –тұрмыстық, кәсіптік салт-сана, әдет-ғұрып, мінез-құлық, тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекеттің көрінісі дәстүр арқылы танылады.

Дәстүр – мәдениеттіліктің белгісі. Дәстүр байлығы – мәдениет байлығы. Ол ел өмірімен біте қайнасып кеткен рухани байлық. Бір таңғаларлық жай қазақ халқы салт пен дәстүрге өте бай. Ұлт дәстүрлерінің заңдылық ережелері бұзылып, сақталмауы әдепсіздік пен берекесіздікке әкеп соқтырады.