Жіктік жалғауы басқа қосымшалары сияқты сөз бен сөзді байланыстырып, қарым-қатнасқа келтіріп тұрады. Жіктік жалғауы жалғанған сөз үнемі баяндауыш қызметінде жұмсалып, бастауышпен жақтық, шақтық жағынан қиыса байланысып келеді.
Сөздерге жіктік жалғауы үш жақта, жекеше және көпше түрде жалғануын сөздің жіктелуі дейміз. Латын тілінде етістіктер төрт топқа бөлініп жіктеледі:
I–IV жіктік топтағы етістіктердің Praesens Indicativi Activi формасында жіктелуі
Етістіктердің Praesens Indicativi Activi формасы түбіріне төмен-дегі жіктік жалғауын жалғау арқылы жасалады
|
жақ |
singularis |
pluralis |
|
1 |
-o, -m |
-mus |
|
2 |
-s |
-tis |
|
3 |
-t |
-nt |
а) бұл жалғаулар І, ІІ, ІV жіктік тобындағы етістіктердің түбіріне тікелей жалғанады, тек қана ІV жіктік топтағы етістіктердің 3 жақ көпше түрінде түбір мен жалғауды -u жұрнағы байланыстырады.
б) ал жалғаулар ІІІ жіктік топтағы етістіктердің түбіріне тікелей жалғанбайды, арнайы ереже бойынша жұрнақ арқылы жалғанады яғни m, s, t әріптері ĭ жұрнағы арқылы, r әрпі ĕ жұрнағы арқылы, nt u жұрнағы арқылы байланысады.
I жіктік топтағы етістіктердің Praesens Indicativi Activi формасында жіктелуі
|
Numerus |
Persona |
I жіктік топтағы етістіктер ornāre - әшекейлеу |
|
|
sing. |
1 2 3 |
orno orna-s orna-t |
мен әшекейлеймін сен әшекейлейсің ол әшекейлейді |
|
pl. |
1 2 3 |
orna-mus orna-tis orna-nt |
біз әшекейлейміз сендер әшекейлейсіңдер олар әшекейлейді |
II жіктік топтағы етістіктердің Praesens Indicativi Activi формасында жіктелуі
|
Numerus |
Persona |
II жіктік топтағы етістіктер vidēre - көру |
|
|
sing. |
1 2 3 |
vidē-o vidē-s vidē-t |
мен көремін сен көресің ол көреді |
|
pl. |
1 2 3 |
vidē-mus vidē-tis vidē-nt |
біз көреміз сендер көресіңдер олар көреді |
IIІ жіктік топтағы етістіктердің Praesens Indicativi Activi формасында жіктелуі
|
Numerus |
Persona |
IIІ жіктік топтағы етістіктер legĕre – оқу |
|
|
sing. |
1 2 3 |
leg -o leg – ĭ- s leg – ĭ - t |
мен оқимын сен оқисың ол оқиды |
|
pl. |
1 2 3 |
leg - ĭ- mus leg - ĭ- tis leg - u - nt |
біз оқимыз сендер оқисыңдар олар оқиды |
IV жіктік топтағы етістіктердің Praesens Indicativi Activi формасында жіктелуі
|
Numerus |
Persona |
IV жіктік топтағы етістіктер audīre – тыңдау |
|
|
sing. |
1 2 3 |
audī-o audī-s audī-t |
мен тыңдаймын сен тыңдайсың ол тыңдайды |
|
pl. |
1 2 3 |
audī-mus audī-tis audī-u - nt |
біз тыңдаймыз сендер тыңдайсыңдар олар тыңдайды |
1. Төмендегі бірінші жақ жекеше түрде тұрған етістіктердің инфинитивін құрыңыз:
Amo, numero, narro, orno, scribo, accuso, audīo, clamo, docēo, duco, dormīo, condo, credo, do, debēo, dico, erro, finīo, habēo, laudo, laboro, lego, mitto, monstro, movēo, timēo, valēo, vidēo, vinco, sentīo, servīo, tenēo, venīo.
2. Төмендегі етістіктердің формасын анықтап, қазақшаға аударыңыз, І жақ жекеше түрін және ІІІ жақ көпше түрін құрыңыз:
Amāmus, condĭt, laudās, laborānt, legunt, mittĭs, credĭs, dat, debēnt, dicunt, docēnt, ducĭmus, dormīre, errāt, finīmus, habētis, numerānt, narrāmus, ornātis, scribĕre, sentīunt, servīs, tenēo, timēs, valēre, vidēo, vincĭt, venīre, accusāre, monstro, movēt, audītis, clamānt.
3. Аударыңыз:
2. Narrāmus. 2. Audīunt. 3. Quid narras? 4. Cur male audis? 5. Quid agĭtis? 6. Latīne legĭmus. 7. Quid agunt? 8. Latīne legunt et scribunt. 9.Latīne multum legĕre et scribĕre debētis. 10. Latīne multum legĭtis et scribĭtis. 11. Saepe Latīne lego. 12. Semper bene laborāmus. 13. Cur taces? 14. Tacēre non debes. 15. Non tacēmus, sed dicĭmus. 16. Quid agis? – Lectum venio. 17. Quid agunt? – Spectātum veniunt. 18. Quid agit? - Dormitum venit. 19. Interdiu laborāre, noctu dormīre. 20. Dum docēmus, discĭmus. 21. Dum spiro, spero. 22. Cum tacent clamant. 23. Vivĕre est cogitāre.
4. Оқып аударыңыз, өзіңіз және досыңыз жөнінде мағлұмат беріңіз:
Tullia puella Romāna est. Terentia matrōna Romāna est. Terentia mater Tulliae est. Iulia filia Aemiliae est. Iulia Tuliae amīca est. Terentia Syram vocat: «Syra! Tulliae tunicam novam da!» «Quo propĕras, Tullia?» – Syra rogat. «In silvam cum amīca propĕro», – respondent Tullia.
5. Афоризмдерді жаттаңыз. Қазақ мақал-мәтелдері мен фразеоло-гизмдерін қарап шығып, афоризмнің баламаларын жазыңыз:
1) Fiat iustitia – Әділеттілік жасасын!
2) Lex gentium lux – Заң - ұлттардың жарығы.
3) Aquilam volare doces – Сіз бүркітке ұшуды үйретесіз.
4) Haud semper errat fama – Қауасет әрқашан қате емес.
5) Dum spiro, spero – Демім барда үмітім үзілмес.
6) Cum tacent, clamant – Үндемеу - наразылықтың белгісі.
7) Testis unus testis nullus – Бір куәгер, куәгер емес.
8) In vestimentis non est sapientia mentis – Киіммен танысу, ақылмен қоштасу
6. Торды толтырыңыз
|
Етістік |
Жіктеу |
Аудармасы |
ІІ жақ көпше түрі |
ІІІ жақ жекеше түрі |
|
dăre |
|
|
|
|
|
|
1 |
жақсы көру |
|
|
|
сondĕre |
|
|
|
|
|
sentīre |
|
|
|
|
|
|
3 |
оқу |
|
|
|
|
2 |
оқыту |
|
|
|
finīre |
|
|
|
|
|
audīre |
|
|
|
|
|
clamāre |
|
|
|
|
|
|
3 |
жеңу |
|
7. Recĭta!
De Graecia et Italia
Multae terae in Europe sunt. Graecia et Italia sunt antīquae terrae Eurōpae in paeninsŭlis sitae. In charta Eurōpae videmus Italiam calĭgae formam habēre. Notum est haud procul ab Italia Siciliam et Sardiniam, insulas magnas sitas esse multasque alias insŭlas et magnas et parvas inter oras Graeciae et Asiae iacēre. Magnam gloriam poētae Graeciae et Italiae fabŭlis suis capiunt. A primā infantiā scimus Graeciam et Italiam patriam litterārum Europae esse. Etiam nunc libenter fabŭlas poetarum Graeciae et Italiae legĭmus magnamque laetitiam capĭmus.
1. сur – неге? 2. male – жаман; 3. quid – не? 4. quis – кім? 5. quo – қайда? 6. bene – жақсы; 7. saepe – жиі; 8. semper- ылғи; 9. Latīne – латынша; 10. multum – көп; 11. noctu – түнде; 12. discĕre – оқып үйрену; 13. da – бер; 14. propĕras – асығып барасың; 15. rogat – сұрайды; 16. respondent – жауап берді; 17. quo propĕras? – қайда барасың? 18. quo-cum propĕras? - кіммен барасың? 19. cum amica – досыммен; 20. cum – ablativus-ты қажет ететін предлог, қазақ тілінде -мен, -пен, -бен, -тен жалғауларына сәйкес келеді; 20. –que = et – және; 21. quando? – қашан? 22. quomodo? – қайтіп? қалай? 23. unde? – қайдан? 24. quibus auxilius? – кімнің көмегімен?
Веста ошақ пен отбасылық өмірдің құдайы болды, бірақ ол соны-мен қатар мемлекеттік өмірдің қамқоршысы және мемлекеттің күші болып саналғандықтан, оның ғибадатханасы мен дінінің маңызы өте зор болды. Ғибадатханада құдайдың мүсіні болған жоқ, оның символы үнемі жанып тұратын қасиетті от болды, бұл отты күндіз-түні діни қызметкерлер «жрицалар»-весталкалар күзеткен.
От сөніп қалған жағдайда, римдіктердің сенімі бойынша, Римнің бақытсыздығын болжады; отты қадаламаған весталка дене жазасына тартылды. Веста ғибадатханасында алты жрица қызмет етті, оның ішіне аға жрица – Virgo Vestalis Maxima кіреді.
Алты жастан он жасқа дейін қыздар весталкалықа тағайындалған, олар құдайға отыз жыл қызмет етуге мәжбүр болды. Весталкалар құдай алдында берген антын бұзса өлім жазасына кесілген: оны тірідей жерлеген. Бірақ олардың бірқатар артықшылықтары болды, мысалы, театрдағы құрметті орындар; ең үлкен артықшылық – өлім жазасына кесілгендерге кешірім беру құқығы болды, бірақ весталка бұл құқықты сотталғандардың тікелей көмек сұрауға мүмкіндігі болған кезде ғана қолданды, мысалы, көшеде кездескенде.
Жоғарыда көрсетілгендей IV жіктік топтағы етістіктердің Praesens Indicativi Activi формасында І жақ жекеше түрінде жіктік жалғауы –io, ал инфинитиві -īre, мысалы : audio, audīre. Латын тілінде осыған ұқсас жиі кездесіп, қолданылатын тағы бір топ етістіктер бар. Олардың да Praesens Indicativi Activi формасында І жақ жекеше түрінде жіктік жалғауы –io, бірақ инфинитиві -ĕre, IІІ жіктік топтағы етістіктердікіндей. Бұл етістіктерді –io –ға аяқталатын IIІ жіктік топтағы етістіктер деп атайды. Ерекшелігі IV жіктік топтағы етістіктердің инфект түбірі -ī-қа (ұзаққа) аяқталса, IІІ жіктік топтағы етістіктердің инфект түбірі – ĭ-ға (қысқаға) аяқталады. Бұл IІІ жіктік топтағы етістіктердің оқылуында да өзгеріс бар, себебі көпбуынды формаларда екпін үшінші буынға түседі, IІІ жіктік топтағы етістіктердікіндей. Бұл топта жиі кездесетін етістіктер: capio,cēpi, captum, capĕre алу; facio, fēci, factum, facĕre істеу; fugio, fugi, fugĭtum, fugĕre жүгіру, қашу; io, ieci, iactum, iacĕre тастау, қалдыру; nspicio, conspexi, conspectum, conspicĕre шолу, қарау.
Сapio, cēpi, captum, capĕre (алу) етістігінің Praesens Indicativi Activi формасында жіктелуі
|
Numerus |
Persona |
IIІ жіктік топтағы етістіктер legĕre – оқу |
|
|
sing. |
1 2 3 |
capi-o capi-s capi- t |
мен аламын сен аласың ол алады |
|
Pl. |
1 |
capĭ-mus capĭ-tis capi-ǔ- nt |
біз аламыз |