1 Алфавит

Дыбысты белгілеу үшін қабылданған шартты белгіні әріп дейміз. Әр елдің өзіне тән дыбыстарды белгілейтін шартты белгісі болады. Қазір дүние жүзінде көп тараған жазудың түрлері – латын, орыс, араб, қытай (иероглифтер) жазуы үлгісінде жасалған таңбалар.

Сөзде дыбыс саны мен әріп саны бірдей болып келе бермейді. Әріптердің баспаша, жазбаша нұсқалары және олардың баспаша да, жазбаша да нұсқасының бас әріп, кіші әріп түрлері болады. Сонымен бірге әр әріптің  жеке тұрғандағы өз атауы бар. Әріптер белгілі бір жүйе бойынша, тәртіппен тізіледі. Осылайша әріптердің рет-ретімен тізілген жиынтығын алфавит дейміз [1].

Алфавит  деген сөз – грек алфавитының алғашқы  екі әрпінің  қосындысы, яғни альфа – грек әріптерінің бірінші әрпі де, бета – екінші әрпі болып табылады. Кейін осы сөздер жазу жүйесінде белгілі бір тәртіппен тізілген әріптер жиынтығы болып, алфавит деп аталып кеткен.

Алфавитті дұрыс білудің жазба тіл үшін, күнделікті өмір үшін және еңбек процесін жеңілдетуде практикалық мәні аса зор. Сондай-ақ, басқа тілді меңгеруде түрлі сөздермен жұмыс істейтін адамдар үшін де алфавитті дұрыс меңгерудің мәні ерекше. Сөздікпен жұмыс істейтін адамдарға ондағы сөздердің  түзілу принципін білген жөн. Сөздер сөздікте алфавиттік ретпен беріледі, олардың екінші, үшінші әріптері де реттілікті сақтайды. Фонетикалық жазуды ойлап тапқан финикийлықтар болып есептеледі. Біздің заманымызға дейін ІХ ғасырда финикийлік жазуды гректер қабылдап, дауысты дыбыстарды белгілеу үшін графемалық (әріптік) өзгерістер енгізген. Жазу Грекияның  аймақтарында бірдей болмаған, біздің заманымызға дейін V ғасырда негізінен екі алфавиттік жүйе – біздің заманымызға дейін 403 жылы қабылданған шығыс грек алфавиты мен батыс (халкид) алфавиты. Батыс пен шығыс грек алфавитында әжептәуір айырмашылықтар кездеседеі. Батыс алфавиттік жүйесі италийлік халықтар арқылы, негізінен этрускіліктер арқылы, біздің заманымызға дейін VІІ ғасырда латындармен қабылданған. Уақыт өте келе алғашқы графемалық белгілер біраз өзгерістерге ұшырап, біздің заманымызға дейін І ғасырда көп халықтардың қазір қолданып жүрген Латын алфавиті (латиница) – біздің дәуірімізге дейінгі 1 мыңжылдықтың ортасында латын тілінде пайда болған грек алфавитіне сәйкес келетін әріптік жазу жүйесі, кейіннен бүкіл әлемге таралды яғни латын әріптер нұсқасы (латиница) пайда болады [7].

Еуропа елдерінде латын тілі жергілікті халықтың ана тілімен қатар дамығандықтан ана тілінің айтылу нұсқалары латын тіліне әсерін тигізбей қоймаған, сондықтан Еуропа елдерінде латын мәтіндерінің оқылуында жергілікті тілге бейімделіп келеді.

Латын тілінің оқылуы тарихи даму барысында көптеген өзгерістерге ұшыраған. Біздің елдерде оқылудың екі түрі кездеседі: бірі – класси-калық кезеңге бейімделсе, екіншісі – орта ғасырдағы латын тіліне жуық.

Көптеген роман, герман және басқа да көптеген тілдердің жазуы-на негіз болған қазіргі латын алфавиті өзінің негізгі нұсқасында 25 әріптен тұрады. Әр түрлі тілдердегі әріптердің әр түрлі атаулары бар.

Латын алфавитіне негізделген жазуды барлық роман тілдері қол-данады (молдаван тілінен және кейбір елдерде сефард тілінен басқа), герман (идиш тілінен басқа), кельт және балтық топтары, сонымен қа-тар славян, фин-угор, түркі, семит және иран топтарының кейбір тіл-дері, албан, баск тілдері, сонымен қатар кейбір Үндіқытай (вьетнам), мьянма, Зонд архипелагы тілдерінің көпшілігі және Филиппин, Африка (Сахараның оңтүстігінде), Америка, Австралия мен Океания,сонымен қатар жасанды тілдер (мысалы, эсперанто).

1.1 Тарих

Латын әліпбиінің пайда болуы туралы екі болжам бар. Бір болжамға сәйкес, латын тілі әліпбилік әріпті грек тілінен тікелей алған, екіншісіне сәйкес, этруск алфавиті бұған делдал болып шықты. Екі жағдайда да латын алфавитінің негізін грек алфавитінің батыс грек (оңтүстік италиилық) нұсқасы құрайды. Латын алфавиті б.з.д. VII ғасырда пайда болды және бастапқыда тек 21 әріптен құрылды:

A, B, C, D, E, F, Z, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V және X.

Латын жазуларының ең алғашқы табылуы б.з.д. VII ғасырына жатады. Архаикалық жазулардағы жазу бағыты солдан оңға да, оңнан солға да болуы мүмкін. Бустрофедон жазбалары да расталған.

Архикалық латын әліпбиінде дыбыстарды белгілеу үшін С (ар-хаикалық қиғаш грек шкаласынан Γ), К (грекше каппадан Κ) және Q (кейінірек шығарылған Коппа Ϙ грек алфавитінен) әріптері қолда-нылған [k] және [g]; бұл жағдайда К А-дан бұрын орналастырылды; Q әрпі (кейде) V және O алдында орналастырылған; және C барлық жер-ге қойылды.

Θ, Φ және Ψ әріптері сөздерді жазу үшін қолданылмады, бірақ 100, 1000 және 50 сандарының белгілері ретінде қолданылды. Кейіннен бұл функциялар сәйкесінше C(100), M(1000) және L(50) әріптеріне римдық сандарды белгілеу үшін көшті.

Z әрпі (грекше дзета Ζ-ге ұқсас) әліпбиден б.з.д 312 жылы алы-нып тасталған. Кейінірек ол қайтадан қіргізілді. Біздің дәуірімізге дейінгі 234 ж. алынып тасталған Z орнында С-ға көлденең жолақ қосу арқылы жеке G әрпі құрылды. Біздің дәуірімізге дейінгі І ғасырда. Біздің дәуірімізге дейін, Грекияны Рим жаулап алғаннан кейін, грек тілінен алынған сөздерді жазу үшін Y және Z әріптері қосылды. Y әр-пінің атауы («i Graeca», яғни «және грекше») бұл әріпті I-ден ажы-рату үшін енгізілген, өйткені латын фонетикасында ипсилонға сәйкес келетін грек дыбысы болмаған. Нәтижесінде 23 әріптен тұратын клас-сикалық латын алфавиті пайда болды: A B C D E F G H I K L M N O P

Q R S T V X Y Z.

II–I ғасырлар тоғысында б.з.д. ерекше маңызды жазулар үшін эпи-графияалық жазудың каллиграфиялық мінсіз түрі пайда болды. Эпиграфиялық ескерткіштердің латын жазуын монументалды, төрт-бұрышты немесе лапидарлық деп те атайды. Алайда, күнделікті өмір-де римдіктер курсивтік шапшаң жазуды қолданды. Эпиграфистер кей-де латынша жазудың басқа түрін – актуарлық, құжаттарды (актілерді) жасау үшін қолданады. Латын жазуының ерекше түрі ІІІ ғасырда Солтүстік Африкада пайда болды – унциальды жазу деп аталатын. Ежелгі римдіктер тек бас әріптерді қолданған; заманауи кіші әріптер антика мен орта ғасырлар тоғысында пайда болды. Нәтижесінде 25 әріптен заманауи алфавит алынды.

Шамамен сол уақытта, бірақ тек солтүстік Еуропада, ІІ ғасырда пайда болған және герман тілдерін жазуда қолданылатын VV дигра-фы жеке әріп ретінде қарастырыла бастады. W қосылып, алфавит 26 әріптен тұратын соңғы құрамына жетті: Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Ww Xx Yy Zz.

Бұл 26 әріптен тұратын стандартты алфавитті Халықаралық стандарттау ұйымы (ISO) «негізгі латын алфавиті» ретінде тіркейді. Бұл алфавит қазіргі ағылшын алфавитімен бірдей. Алайда, олар латын тілінің, сондай-ақ роман тілдерінің алфавиті туралы сөйлескенде, W көбінесе әріптерге енбейді (яғни латын алфавиті 25 әріптен тұрады). Орта ғасырларда скандинавиялық және ағылшын алфавиттерінде [θ] дыбысы үшін þ (атауы: thorn) руникалық әрпі қолданылған, бірақ кейінірек ол қолданыстан шығып қалды. Қазіргі кезде Исландия алфа-витінде ғана қолданылады. Латынға негізделген қазіргі алфавиттердің барлық басқа таңбалары диакритикалық белгімен немесе лигатура тү-рінде жоғарыдағы 26 әріптен бастау алады (мысалы, ß, неміс әрпі S және Z әріптерінің готика лигатурасынан шыққан).

1.2 Әріп өзгерістері

1.2.1 Латын негізіндегі алфавиттер

Орта ғасырларда латын жазуында жиі қолданылатын префикстер, суффикстер, тіпті сөз түбірлері лигатуралар мен арнайы таңбалар арқылы қысқартылды, олардың кейбіреулері бүгінгі күнге дейін қолданылады. Мысалы, @ және & cимволдары латынның ad («-ға», «-ге»,  «-қа»,«-ке») мен et («және») сөздерінен шыққан. Латын әліпбиі басқа тілдерде де жаңа әріптердің пайда болуына байланысты кеңейді. Қазірдің өзінде бар әріптер жиі өзгертіліп отырды, мысалы классикалық латын тілінде G әрпімен болған, С әрпінің модификациясы. Жаңа әріптердің басқа мысалдары: Ð исланд тілінде, Ŋ саам тілінде. Кейде латын алфавиті басқа алфавиттердегі әріптер есебінен кеңейтілді, мысалы грек алфавитінен алынған Y және Z әріптері немесе руна алфавитінен алынған исланд тіліндегі Þ (Thorn) әрпі. Кейбір Батыс, Орталық және Оңтүстік Африка тілдері қосымша әріптерді қолданады; мысалы, адангме тілінде (Ɛ / ɛ) және (Ɔ / ɔ)әріптері бар, ал га  тілінде (Ɛ / ɛ), (Ŋ / ŋ) және (Ɔ / ɔ) әріптерін қолданады. Хауса тілі имплозивті дауыссыздар үшін (Ɓ / ɓ) және (Ɗ / ɗ) әріптерін, ал абруптивтік дауыссыздар үшін (Ƙ / ƙ) әріптерін қолданады. Халықаралық фонетикалық алфавит те латын алфавитіне негізделген, ол фонематикалық және фонетикалық транскрипция үшін қолданылады, дегенмен оның кейбір белгілері басқа алфавиттерден алынған.

1.2.2 Таралуы

Диаграммада латын әліпбиінің әлемде таралуы көрсетілген. Латын әліпбиі ресми (немесе іс жүзінде ресми) жазба болып табылатын елдер қою жасыл түспен белгіленеді; ашық жасыл – латын алфавиті басқа жазбамен бірге қолданылатын жағдайлар.

1.2.3 Латын әліпбиі халықаралық ретінде

Қазіргі кезде латын алфавиті Жердегі оқи алатын адамдардың барлығына таныс, себебі оны барлық оқушылар математика сабағында немесе шет тілі сабағында оқиды (көптеген тілдер үшін Латын алфавиті туған), сондықтан бұл іс жүзінде «Халықаралық қатынас әліппесі». Жасанды тілдердің көпшілігі латын алфавитіне негізделген, атап айтқанда эсперанто, интерлингва, идо және басқалары. Латын графикасына жатпайтын барлық тілдер үшін латын алфавитімен жазу жүйесі де бар (романизация) – шетелдік адам дұрыс оқуды білмесе де, оған таныс латын әріптерімен жұмыс істеу әлдеқайда оңай «қытай әріптерімен» қарағанда. Бірқатар елдерде латынша көмекші әріп стандартталған және балалар оны мектепте оқиды (Жапонияда, Қытайда).

Кейбір жағдайларда латын қарпімен жазуға техникалық қиындықтар әсер етеді: халықаралық жеделхаттар әрдайым латын тілінде жазылатын; Интернеттен кирилл алфавитін клиент машинасы қолдамайтындықтан, латын алфавитіндегі орыс тілінің жазуын таба аласыз (транслитерацияны қараңыз; бұл грек тіліне де қатысты). Екінші жағынан, латын емес алфавиттегі мәтіндерде шетелдік атаулар көбінесе олардың жүйесінде жалпы қабылданған және оңай танылатын емленің болмауына байланысты латын алфавитінде қалдырылады. Мысалы, кейде орыс тіліндегі мәтіндерде жапон тілдері кирилл алфавитіне ауыстырудың жалпы қабылданған ережелері болғанымен, жапон атаулары латын әріптерімен жазылады.

Барлық тілдерді латынға аудару идеясы бірнеше рет алға тартылды. Мысалы, белгілі дат тілшісі Отто Есперсен жаһандық романизацияның жақтаушысы болды.

1.3 Түркітектес халықтар тілінде латын әліпбиі

Түркітектес халықтар тілінде латын әліпбиі 1926 жылдан бастап қолданылады. Латын әліпбиін алғаш қолданысқа енгізгендердің бірі – Түркия мемлекеті.

1.3.1 Түрік әліпбиі

Латын графикасы негізіндегі түрік әліпбиі 1928 жылғы 1 қараша-да № 1353 «Түрік әріптерін қабылдау және қолдану туралы заңымен» енгізілді. Түрік тілінде 8 дауысты, 21 дауыссыз дыбыс бар. Әліпбиде 29 әріп, алтауы жасанды таңбалармен берілген: ç, ğ, ı, ö, ş, ü. Кірме сөздердегі «а» дыбысының созылыңқы немесе жіңішкертіп айтылатын тұстарында a, u, ı әріптерін жіңішкерту үшін ^ таңбасын қолданады. Түрік тілінің емлесіне келер болсақ, 90 жыл ішінде емле анықтағышы осы кезге дейін 27 рет түзетіліп жарық көрген.

Түркияда «Емле ережесін әзірлеу, жазу және жариялау» Түркия Республикасы Ата заңының 134-бабы бойынша 1932 жылы құрылған Түрік тілі қоғамының құзыреттілігіне берілген.

1.3.2 Әзербайжан әліпбиі

1991 жылы Тәуелсіздік алған Әзербайжан халқының латын гра-фикасына көшудің қажеттілігі мынадай сипатта болды:

- латын жазуымен өркендеп өсіп жатқан Түрік мемлекетінің мәдение-тіне, экономикасының дамуына бет бұру керек деген сияқты көзқарастар күшейді;

- әзербайжан тілінің өз ішінде де диалектілік тармақтар мен айырмашылығы бір-бірінен алшақ сөйленістердің болуы жалпыға ортақ басым әдеби тілдің қалыптасуына кедергі жасады. Ал бұл өз кезегінде жазуды реформалау үшін қажетті алғышарттың бірі еді;

- 1991 жылы 25 желтоқсанда Әзербайжан Республикасының Президенті А. Муталибов «Латын графикасы негізіндегі әзірбайжан әліпбиін қалпына келтіру туралы» Заңға қол қояды. Бұл Заң бойынша Әзербайжанда 1940 жылға дейін қолданылған 32 әріптен тұратын латын графикасындағы әліпби азын-аулақ өзгерістермен қалпына келтіруді ұйғарды. Әзербайжан тілінің жаңа әліпбиінде 32 әріп және бір апостроф бар. 9 дауысты және 26 дауыссыз дыбыс бар.

Әзербайжан ғалымдары латын әліпбиіне көшудегі артықшылықтарын былай деп көрсетеді:

- латын графикасы әзербайжан тілінің дыбыстық қорындағы фонемаларды белгілейді, ал орыс графикалы жазу әзербайжан тілінде жоқ, орыс тілінен енген сөздердегі бөтен фонемаларды да таңбалайды;

- латын графикасына көшкен кезде түркітілдес басқа халықтар да латын әліпбиін қабылдаған болатын, сондықтан түркі әлеміне ортақ жазу ортақ ақпарат алмасуға қолайлы болды;

- графемалық жүйесі ықшам әрі қолайлы болғандықтан, әзербайжан тілінен сауат ашу процесі жеңілдеді;

- жастар мен сауда адамдары латын әліпбиін тез үйреніп алып, оның таралуын қолдап отырды;

- латын әліпбиіне ауысу көптеген орыстілді әзербайжандықтар-дың ана тілін үйренуін тездетті;

- көршілес мемлекет Түркияның ресми әрі коммерциялық телеарналары Әзербайжанда еркін көрсетілетіндіктен, латын графикасы негізіндегі бейнеақпарат легі әліпбидің игеріліп, қолданылуына оң әсерін тигізді. 1991–2001 жылдар аралығында мынадай шаралар жүзеге асырылды:

- 90-жылдардың басынан 2001 жылға дейін республиканың баспа жұмыстары екі әліпбиде (кирилл және әзербайжан) қатар жүрді;

- ең бірінші орта білім беретін мектептің бірінші сыныбы мен басқа сыныптары латын графикасында білім алды;

- 5–6 жылдың ішінде барлық ісқағаздары кезең-кезеңімен жаңа әліпбиге көшірілді;

- осы аралықта барлық мемлекеттік мекемелер латын жазуына көшірілді. Сөйтіп, латын графикасына көшу кезеңінің соңында Әзербайжан Республикасының Президенті Г. Әлиев 2001 жылдың 18 маусымында «Мемлекеттік әзірбайжан тілін қолдануды жетілдіру туралы» Жарлық шығарады. Процестің аяқталғанының белгісі ретінде Республика Президентінің 2001 жылдың 9 тамызындағы «Әзербайжан тілі мен әзірбайжан әліпбиінің күнін өткізу туралы» Жарлық қабылдайды.

1.3.3 Өзбек әліпбиі

Тәуелсіздік алғаннан кейін, елдің толыққанды дамуын және жа-һандық ақпараттық жүйеге қол жеткізудің қолайлы жағдайларын ескере отырып, 1993 жылдың 2 қыркүйегінде Өзбекстан Республика-сының Президенті «Латын әліпбиін енгізу туралы» Заңға қол қойып, 31 әріптен тұратын әліпбиді бекітеді. Қабылданған бұл әліпби екі жылдан кейін қайта қаралып, 1995 жылдың 6 мамырында жаңа 12 Жарлық шығады. Жарлықта Ç ç, Ş ş, Ğ ğ, Ö ö, Ñ ñ, Ɉ ɉ әріптерінің орнына Ch ch, Sh sh, Gʻ gʻ, Oʻ oʻ, Ng ng, J j әріптері енгізіледі. Қабыл-данған өзбек әліпбиі диграфтық және апострофтық жүйеге негіздел-ген. Екі дыбыстың таңбасы апостроф белгісі арқылы берілген: O’o’, G’g’. Ал өзбек тіліндегі ң, ч, ш таңбалары үшін қосар диграфтар алынған: Ng ng, SH sh, Ch ch. Кирилл жазуындағы Ёё әрпі Yo yo, Юю әрпі Yu yu, Яя әрпі – Ya ya тіркесімдері арқылы берілді. Ал кирилл әліпбиіндегі э әрпі латынның e әрпіне алмастырылды. Цц әрпі сөздің ішіндегі орнына қарай ts тіркесімімен және Ss әрпімен алмастырылды.

1.3.4 Қарақалпақ әліпбиі

1993 жылы латын графикасына негізделген Өзбек әліпбиінің жобасы бекітілгеннен кейін, 1994 жылдың ақпан айында қарақалпақ елінде латын әліпбиіне негізделген әліпби жобасы бекітілді. Бұл әліпбидің жоба түрік тілінің әліпбиіне ұқсас келді. Аа, Ää, Bb, Dd, Ee, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Ιι, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Ňň, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Ww, Yy, Zz. Алайда бұл жоба 1995 жылы қайта қаралып, әліпби жобадан диакритикалық таңбалар алынып тасталды. Диакритикалық таңбалардың орнына диграфтар мен апострофтар алынды. Қарақалпақ тілін зерттеушілердің пікірінше, әріптің жанында апострофтың қойылуы сөзді тануды қиындатып, олардың аражігін алшақтатып жіберген. Сөздің тұрпаты бұзылып, компьютермен басқанда сөздердің арасы бір интервалдан тұрды және әріп пен апострофтың арасына да бір интервал қойылды. Апострофтың әріптің жанында қойылуы жазуда үлкен қиындық тудырды. Нәтижесінде Жоғары кеңесте тілші мамандардың, көпшіліктің пікірі есепке алынып, емле ережелеріне біраз өзгерістер енгізіледі.

1.4 Жаңа қазақ әліпбиі таңдалуының қысқаша тарихы

Ұлт көшбасшысы – Елбасы 2017 жылы сәуір айында жарияланған «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында жаңа қазақ әліпбиіне кезең-кезеңімен көшу бойынша нақты шешімдерін көрсетіп, латын графикасы негізіндегі қазақ әліпбиінің біртұтас стандартты үлгісін әзірлеуді тапсырды. Содан кейін тілтанушы ғалымдар мен IT мамандарының арасында жаңа қазақ әліпбиінің бірқатар жобалары әзірленді. Нәтижесінде Елбасына жаңа әліпбидің үш нұсқасы ұсынылды. 2017 жылы қыркүйек айында әзірленген алғашқы әліпбиде қазақ тілінің төл дыбыстары диграфпен таңбалармен берілді. Диграфты таңбалар: әе – ә, oe - ө, gh - ғ, ng - ң, ch - ч, sh - ш, zh – ж. Диграфпен таңбаланған сөздер: жәдігөй (7 таңба) – zhaedigoej (10 таңба), жәшік (5 таңба) – zhaeshik (8 таңба), жаңғақ (6 таңба) – zhangghaq (9 таңба), мүшәйра (8 таңба) – mueshaejra (10 таңба).

2017 жылы 27 қазанда әзірленген келесі әліпбиде қазақтың төл дыбыстары апострофпен таңбаланды. Апострофты таңбалар: а᾿, o᾿, i᾿, y᾿, u᾿, g᾿, n᾿, s᾿, c᾿. Апострофты таңбалар арқылы әзірленген әліпби QWERTY-пернетақтаcының 26 әрпіне бейімделген болатын. Тілтанушылар апострофтардың көзшалымға және қолдағдыға қолай-сыздығы жайында мақалалар жариялап, дәйекті пікірлерін білдірді. Қазақ тілі өзінің тұрпаты жағынан агглютинативті тілдерге жатады, яғни түбір сөзге жұрнақтар мен жалғаулар үндесіміне сәйкес жалға-нады. Апостроф белгілері әріптер арасында босаралық қалдырып, тұтас мә-тінді екі есеге ұзартып, мәтінді теру мен оқу барысында белгілі бір қиындықтар тудырды. Жалпы қазақ тілінің төл дыбыстарын алмас-тырған диграфтар мен апострофтар жазудың үнемділігіне қайшы келді және қазақ әліпбиінің ұлттық ерекшелігін көрсетпеді. Осылайша бұл жоба қайта түзетуге жіберілді. ҚР БҒМ А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының ғалымдары ұлттық әліпбидің негізгі критерийлерін белгіледі:

- «бір дыбыс – бір таңба» ұстанымына орай әрбір таңбаның бір ғана оқылым үлгісі болуы қажет;

- диакритикалық таңбалар да мейлінше аз болуы қажет және олар қазақ тілінің фонологиялық жүйесін толық көрсетуі керек;

- әліпбиде диграфтар, триграфтар болмауы керек, себебі олар жазуды үнемдеу принципіне қарсы шығады;

- латын графикасына негізделген қазақ әліпбиінің ұлттық бейнесі болуы керек;

- латын графикасына негізделген әліпби жаңа сөздерді, мәтіндерді оңай оқуға, жазуға, ұғуға ыңғайлы болуы тиіс. 2018 жылы 20 ақпанда жаңа қазақ әліпбиінің нақты нұсқасы бекітілді. Бұл әліпбиде диакритикалық акут белгілері пайдаланылды: á (ә), ó (ө), ú (ү), ǵ (ғ), ń (ң), ý (у) және екі диграф sh (ш), ch (ч).

1.4.1 Жаңа қазақ әліпбиінің тәртібі мен құрамы

Жаңа қазақ әліпбиі 32 таңбадан тұрады. Оның ішінде ә, ө, ү әріп-тері акут арқылы берілген: á, ó, ú. Ал дауыссыз дыбыстардың ішінде мына әріптер акутпен берілген: g – ǵ, n – ń, у – ý.

1.4.2 Латын графикасына негізделген қазақ әліпбиі

Жаңа қазақ әліпбиінің тәртібі осы күнгі латын әліпбиінің тәртібіне cәйкес жасалған. Оның себебі әліпби тәртібінің қосалқы қызметі – цифр қызметін атқару. А-ға 1 саны, В-ға 2 саны, С-ға 3 саны сәйкес келеді. Бірақ қазақ әліпбиінің бұдан бір ерекшелігі – А-дан кейін Ә таңбасының тұруы. Сондықтан біздің цифрлар ағылшын әрпінің ретін сақтағанмен, өзіндік ерекшелігіне ие. А әрпіне 1 саны, Ә әрпіне 2 саны сәйкес келеді. Ал қосар әріптер әліпбидің соңғы жағында тұрады: sh, ch. Яғни жеке дара әріптер оқылғаннан кейін, таныс әріптерді қосақтау арқылы меңге-ріледі. Жаңа қазақ әліпбиінің кемшілігі – с әрпі әліпбиде жоқ, бірақ ch қосар әріпте кездеседі.

Әліпбиде 32-әріп болып тіркелген.

1.4.3 Қазіргі латын тілі әліпбиі

Төменде беріліп отырған соңғы кезде қолданылып жүрген латын әріптерінің нұсқасы.

Баслуы	Жазлуы	Аталуы	Оқылуы
A a B b C c D d E e F f G g H h I i J j K k L l M m N n O o P p Q q R r S s T t U u V v X x Y y Z z	A a B b C c D d E e F f G g H h I i J j K k L l M m N n O o P p Q q R r S s T t U u V v X x Y y Z z	а бэ цэ дэ э эф гэ һа и йота ка эль эм эн о пэ ку эр эс тэ у вэ икс ипсилон зэта	а б ц, к д э ф г һ и й к ль м н о п к р с, з т у в кс, гс и з

Беріліп отырған алфавиттің классикалық кезеңдегі алфавиттан айырмашылығы бар.

Итальян тіліндегі j, k, w, x және y әріптері тек бірнеше шетелдік жеке есімдерде қолданылады (Jaroslavl (Ярославль), Kennedy (Кеннеди), Texas (Техас) және т.б.) және кірме сөздерде (итальяндық water – унитаз), бірақ алфавитке енбейді, сондықтан олардың атаулары жақшаға алынады. Латын тілінде «w» әрпі кейбір шетелдік жеке және ғылыми атауларда ғана қолданылады, бірақ ол алфавитке енбейді, сондықтан оның атауы жақшаға алынады. Ал x, y, z әріптері бертін «икс», «игрек»,  «зет» деп атала бастады, сондықтан олардың әйгілі атаулары жақшаға алынды. Көріп отырғаныңыздай, латын алфавитінің басылған нұсқасында Ll кіші және Ii бас әріптері, сондай-ақ Ee және Ll кіші әріптері қолмен жазылған нұсқаларында ерекшеленбейді. Бұл сөздерді дұрыс оқымауға әкелуі мүмкін.

К k әрпі ертеде ғайып болған; кейбір қысқартуларда ғана кездеседі, мысалы K немесе KAL – Kalendae – календалар сөзінің қысқаша нұсқасы, календалар деп әр айдың алғашқы күнін атаған.

Y y  және Z z  әріптері грек тілінен  енген сөздерде кездеседі.

Классикадық  латын тілі кезеңінде u және i әріптері [u], [i] дауысты  әріптерін және [v], [j] дауыссыз әріптерін белгілеу үшін қолданылған, себебі V v, J j әріптері алфавитке ХVІ ғасырда ғана енгізілген. Көп басылымдарда J j әріпінің орнына І і әрпі қолданылады. Сондықтан сөздіктерде iam және jam, iniectum және injectum нұсқаларын кездестіруге болады. Герман тілдеріндегі W w әрпі ХІ ғасырда енгізілген.

Бас әріптен латын тілінде адам есімдері (Iulia, Marcus, Caesar), географиялық атаулар (Roma, Europa, Italia), халықтардың атаулары (Latini, Romanus, Graeci) және зат есімнен жасалған сын есімдер жазылады (lingua Latina, theatrum Graecum, philosophus Romanus,  nation Polona).

Көптеген тілдер үшін кәдімгі латын әліпбиі жеткіліксіз, сондықтан латын графикасына тілдердің фонетикалық жүйелерін бейімдеу үшін әр түрлі диакритика, лигатура және әріптердің басқа модификациялары жиі қолданылады. Мысалы: Ā Ă Â Ã À Á Ä Å Ą Æ Ç Č Ć Ð Ę Ğ Ğ Ģ Î Į Ì Í Î Ï Ī Ķ Ñ Ö Ő Ó Õ Ø ß ß Š Ś Ţ Ŭ Ú Û Ž Ź Ż Ż
        Ең көп диакритикалық белгілер Вьетнам тілінде, олар түрік тілі сияқты, латын алфавитіне өте кеш ауысқан. Сонымен қатар, кейбір тілдерде әріптердің тіркесімдері пайда болды – диграфтар, триграфтар, тетраграфтар – классикалық латын алфавитінде жоқ дыбысты белгілеу үшін (мысалы: ch, sch, th, ng, sz). Осы әріптер тіркесімінің біразынан уақыт өте келе лигатуралар немесе жаңа әріптер пайда болады (мысалы, соңғы Латын, ағылшын, неміс және поляк тілдерінде екі еселенген VV-ден W әріпінің қалыптасуы, немесе дат, норвег және исландия тілдерінде a және e әріптерінен æ қалыптасуы) [7].

Тапсырмалар

1. Төмендегі сөздерді алфавит тәртібіне келтіріп көшіріңіз: Puella, matrōna, mater, filia, amīca, vita, tunĭca, nauta, silva, cena, villa, gena, lacrīma, valde, liber, amicus, novus, alba, bonus, saepe, medĭcus, praemi-um, vir, heri, libenter, hortus, planta, via, lingua, incola, pater, frater, atăv- us, proăvus, avus, patruus, avuncŭlus, marītus, gener, soccer, viduus, nep-os, vitrĭcus, proavia, avia, uxor, soror, amĭta, nurus,vidua, noverca.

2. Төмендегі латын есімдерін алфавит тәртібіне келтіріп көшіріп, орыс тілінде кездесетін баламасын айтыңыз:Gaius, Antonia, Marcus, Terentia, Quintus, Julia, Gnaeus, Aemilia, Aulus, Septimus, Cornelia, Decimus, Manius, Tulia, Barbara, Servius, Fabia, Kaeso, Mamercus, Octavia, Sextus, Lucius, Publius, Titus, Vipsania, Tiberius, Gnaeus, Sputius, Syra.

3. Төмендегі есімдердің сөздіктен мағанасын табыңыз:

1. Бета

2. Бенедикт

3. Валентина

4. Виктория

5. Виталий

6. Клементина

7. Константин

8. Максим

9. Марина

10. Модест

11. Регина

12. Феликс

Римдіктер жөнінде дерек

Тегеntiа, Juliа, Аеmiliа, Тulliа – рим әйелдерінің есімдері. Рим аза-матының аты әдетте үш немесе төрт бөліктен тұрды: 1. жеке аты – ргаеnomen; рулық атау – nomen; 3. лақап аты (прозвище) – соgnomen, 4. қосымша атау – аgnomen мысалы, Marcus Tulius Cicero, Gaius Julius Caesar. Ұл әкесінің фамилиясы мен лақап атын сақтап қалып, ал оның жеке аты кейде өзгертілді; Қыздар әкесінің рулық атын жеке есім ретін-де алды, сондықтан егер әкесі Julius руынан шыққан болса, онда қызы Juliа (Юлия, женский родта); егер әкесі Aemilius руынан шыққан болса, онда қызы Aemilia (Эмилия) және т.б. Егер отбасында басқа қыз болса, ол Кіші деп аталды, мысалы, Кіші Юлия (Juliа Minor) немесе Екінші Юлия (Juliа Secunda), Үшінші Юлия (Juliа Tertia). Цицеронның қызы Тулия деп аталды, себебі оның толық аты Marcus Tulius Cicero болатын. Цицероның әйелі Теренция деп аталды, яғни ол Теренцияның қызы болды. Олар тұрмысқа шыққан әйелдің есіміне ілік септігінде күйеуінің атын қосқан: Terentia Ciceronis – Цицерон-ның Теренциясы (мағынасы: Цицеронның әйелі, Теренция руынан яғниТеренцияқызы) депатаған.