Істің бұйыру мағанасын білдіретін етістіктің түрі бұйрық рай деп аталады. Латын тілінің бұйрық райының жекеше, көпше түрі бар. І, ІІ, IV жіктік топқа жататын етістіктердің бұйрық райының жекеше түрі етістіктің инфенитивтік түбіріне сәйкес келеді.
Мысалы: І жіктеуге жататын amāre жақсы көру етістігінің бұйрық райы ama! жақсы көр!
Мұндағы: amā-re, amā – етістіктің инфинитивтік түбірі де, re- инфинитивтік жұрнағы
ІІ жіктеуге жататын valēre дені сау болу етістігінің бұйрық райы valе! сау бол!
IV жіктеуге жататын audīre тыңдау етістігінің бұйрық райы audі! тыңда!
Ал ІІІ жіктік топтағы етістіктердің бұйрық райы инфинитивтік түбірге –е жұрнағын жалғау арқылы жасалады.
Мысалы: legĕre оқу етістігінің бұйрық райы legе! оқы!
Бірақ осы ІІІ жіктік топтқа жататын төрт етістік өздерінің бұйрық райының жекеше түрін құрастыру барысында бұл ережеге бағынбайды. Олар: dicĕre сөйлеу, ducĕre жетелеу, ferre әкелу, facĕre істеу етістіктері. Бұл етістіктердің бұйрық райы dic! Сөйле! Duc! жетеле! Fer! әкел!, fac! Істе! болады.
Етістіктің түбіріне -te жалғауы жалғанып, бұйрық райдың көпше түрі жасалады. Тек қана ІІІ жіктік топтқа жататын етістіктердің бұйрық райының көпше түрін құрастыру барысында –te жалғауы түбірмен –ĭ жұрнағы арқылы байланысады.
Қазақ тілінде етістіктің түбіріне -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары жалғанып, бұйрық райының болымсыз түрін білдірсе, латын тілінің бұйрық райының болымсыз түрінің жекеше формасы noli, көпше формасы nolĭte арқылы жасалады. Мысалы:
|
Singularis |
Pluralis |
|
І жіктеу: noli clamāre айғайлама! |
Nolĭte clamāre айғайламаңдар! |
|
ІІ жіктеу: noli movēre жылжытпа! |
Nolĭte movēre жылжытпаңдар! |
|
ІІІ жіктеу: noli scribĕre жазба! |
Nolĭte scribĕre жазбаңдар! |
|
ІV жіктеу: noli audīre тыңдама! |
Nolĭte audīre тыңдамаңдар! |
–IO –ға аяқталатын IIІ жіктік топтағы етістіктердің Imperatīvus Рraesentis Activi формасы:
|
S i n g u l a r i s cap-ĕ |
P l u r a l i s capĭ-te |
1. Оқып аударыңыз:
1. Salve! Salvēte! 2. Vale! Valēte! 3. Vive valēque! 4. Festīna lente! 5. Valēte et plaudĭte! 6. Latīne multum legĭte et scribĭte! 7. Latīne multum legītis et scribĭtis. 8. Saepe Latīne lege et scribe! 9. Nolĭte male laborāre! 10. Semper bene laborā! 11. Nolĭte tacēre, si dicĕre debētis! 12. Audi et tace! 13. Magister monet puĕrum: “Stude, puer! Laborā, discipŭle!” 14. Noli tangĕre circŭlos meos! 15. Notā bene! 16. Discĭte linguam Latīnam! 17. Exercēte memoriam! 18. Fabulam nobis narra, filia! 19. Mecum legĭte, mecum scribĭte! 20. Credĭte mihi! 21. Nolĭte ad me venīre hodie! 22. Absit omen! 23. Pro patria pugna! 24. Stŭdĕ, mī ămīcĕ! 25. Avē, magister! 26. Vălē magister! 27. Avē atquĕ vălē, mī fīlī!
2. Аударыңыз:
Досымнан, теңізшіден, Италия жөнінде, Африкадан, орманнан, құдайлар жөнінде, Италиядан, Сицилия туралы, Нептун жөнінде. өсімдіктер туралы,
3. Төмендегі сөйлемдерді латын тіліне аударыңыз:
1 Жол ұзақ; жылдамдат! 2. Амансыңдар ма, достар! 3. Сәлем, жақсы адам! 4. Маған жаз, менің Аттикым! 5. Өкінішті, достым! 6. Жақсы жұмыс істе! 7. Жаман жазбаңдар! 8. Асықпаңдар! 9. Асықпа! 10. Сендер ылғи жақсы оқыңдар! 11. Маған сен! 12. Латын тілін оқы! 13. Латынша жиі жаз! 14. Жұмыс істеңдер, балалар!
4. Афоризмдерді жаттаңыз. Қазақ мақал-мәтелдері мен фразеоло-гизмдерін қарап шығып, афоризмнің баламаларын жазыңыз:
1) Ius scriptum – Жазылған (қағазға түскен)заң.
2) Ius naturale – Табиғи заң.
3) Ius gladi – Семсер заңы (қару қолдану).
4) Ius gentium – Халық заңы.
5) Ius civile – Азаматтық құқық.
6) Ius commune – Азаматтық құқық.
7) Sciencia vincere tenebras – Қараңғылықты біліммен жеңу (Брюссель университеті ұраны).
8) Sapere aude – Ақылды болуға ұмтыл (Манчестер мектебінің ұраны).
5. Етістіктің жіктелуі мен бұйрық райды қолданып, жақшаларды ашыңыз:
Schola
Discipŭlae in scholam (venīre). Ibi magistram (salūtāre): “(Salvēre), magistra!” Magistra (respondēre): “(Salvēre), discipŭlae!” Puellae in scholā (legĕre) et (scribĕre). Tum magistra (interrŏgāre): “Ubi (esse) Italia?” Una puellārum (respondēre): “Italia (esse) in Eurоpā”. Et magisra (narrāre): “Italia (esse) antīqua terra Europae. Italia paeninsŭla (esse). Incŏlae Italiae (esse) agricolae; etiam nautae in Italiā (habitāre). In Italiā Roma (esse). Roma clara (esse). Poētae fabŭlas de Roma (scribĕre) et Romam (celebrāre)”.
1. amicitia, ae f – достық; 2. salvеo, ēre – дені сау болу, salvе – сәлеметсің бе!; 3. moneo, ēre - өзгермеу; 4. circŭlus, i m – дөңгелек, шеңбер; 5. exercēo, ēre –жетілдіру, жаттығу; 6. ad (acc.) –ға, ге, қасында, жанында; 7. venīo, īre – келу; 8. hodie – бүгін; 9. gigno, ĕre - өндіру; 10. irrigo, āre – суландыру; 11. paro, āre – дайындау, жеткізу; 12. voco, āre – шақыру, атау; 13. expugno, āre – жаулап алу; 14. erudio, īre – оқыту, тәрбиелеу; 15. edisco, ĕre – жатқа жаттау; 16. istе – ана, мына; 17. clavus, i m – шеге; 18. pello, ĕre – қуу, итеру, талқандау; 19. audacia, ae f – батылдық; 20. pro (c. Abl.)– алдында, қорғау үшін, үшін, орнына; 21. obscūro, āre – қараңғылау, тұтылу; 22. ex (c. Abl..) –дан, -ден, -тан, -тен; 23. Hungaria, ae f – Венгрия; 24. Niderlandia, ae f – Нидерланд; 25. Helvetia, ae f – Швейцария; 26. Hibernia, ae f – Ирландия; 27. Islandia, ae f – Исландия; 28. Polonia, ae f- Польша; 29. Bohemvia, ae f – Чехия; 30. Dacoromania, ae f – Румыния; 31. dominus, i m - үй иесі, төре; 32. mălum, i n – зұлымдық, жамандық; 33. dŏlus, i m – қулық; 34. dēsīdĕrium, i n – тілек; 35. responsum, i n – жауап; 36. sententia, ae f – пікір; 37. tango, tetĭgi, tactum, ĕre – ұстау, қол ұшын тигізу; 38. porta, ae f – қақпа, есік; 39. otium, i n – демалыс, мейрам; 40. reddo, reddĭdi, reddĭtum, ĕre - қайтарып беру
De terris Eurōpae
Multae terrae in Eurōpa sunt. Varia est terrārum Eurōpae natūra, nam aliae terrae, ut Hungaria, Niderlandia multaeque aliae terrae, plerumque planae sunt, aliae autem, ut Graecia, Italia, Helvetia, montuōse. Aliae terrae silvis abundant, aliae silvis fere carent. Nonnullae Europae terrae, ut Britannia, Hibernia, Islandia, in insŭlis sitae sunt, nonnullae, ut Italia, Graecia, Hispania – in paeninsŭlis. Forma Britanniae insŭlar triquĕtra est.
Incŏlae multārum Eurōpae terrārum agricultūre student. Agricŏlae terram magnā cum curā colunt et incŏlas terrārum suārum alunt. In silvis Eurōpae multae bestiae et variae plantae sunt. Silvae multam et variam materiam praebent.
Patria nostra est terra magna et pulchra, patriam in Eurōpā, patriam is Asiā sita. In Eurōpā terrae, patriae nostrae finitĭmae, sunt Polonia, Hungaria, Bohemvia et Dacoromania.
Рим күнтізбесінде бір айдың үш нақты күні болды, оларға арнайы атаулар берілген және олар қалған күндерді белгілеген: әр айдың бірінші күні күнтізбелер деп аталды - Kalendae, мысалы, Kalendae Magtiae (1 наурыз), Kalendae Майя (1 мамыр); он үшінші, ал кейбір айларда он бесінші күн идалар - Idus (gen. Iduum), ал иданың алдындағы тоғыз күн - ноналар: Nonae (gеn. Nonārum) деп аталды. Осылайша, ноналар иданың 13 -ші күні болған айлардың 5 -ші күні, ал ида 15 -ші күн болғанда 7 -ші күн болды. Ида 15-ші күні, ал нона 7-ші күн болып наурызда, мамырда, шілдеде және қазанда (оларды латын атауларының аббревиатурасы болып табылатын комбинациясы арқылы есте сақтау оңай: Mag-Ma-Iul-O = Magtius, Maius) , Юлиус, Остобер). Аталған күндердің алдындағы күн pridie сөзімен белгіленді - бір күн бұрын, мысалы: pridie Ka1endas Februarias - 31 қаңтар.