Қимыл, іс-әрекеттің өткен уақытта болғанын көрсететін етістіктің түрі өткен шақ деп аталады.
Өз көзімен көріп, жедел хабарлап тұрған етістіктің өткен шағын қазақ тілінде жедел өткен шақ деп атаса, латын тілінде Imperfectum indicatīvi деп атайды. І және ІІ жіктеуге жататын етістіктердің Imperfectum indicatīvi формасы яғни өткен шағы инфект түбіріне –bā – жұрнағы мен жақтық жалғаулары, ал ІІІ және ІV жіктеуге жататын етістіктердің Imperfectum indicatīvi формасы яғни өткен шағы инфект түбіріне – ēbā – жұрнағы мен жақтық жалғаулары арқылы жасалады
|
түрі |
жағы
|
Activum |
Passivum |
||
|
I |
III |
I |
III |
||
|
sing
|
1 2 3 |
ornā- ba -m ornā- ba - s ornā- ba - t |
mitt- ēba-m mitt- ēbā-s mitt- ēba- t |
ornā- ba -r ornā- bā -ris ornā- bā -tur |
mitt- ēba-r mitt- ēbā-rĭs mitt- ēba- tur |
|
pl.
|
1 2 3 |
orna- bā-mŭs orna- bā -tis ornā- ba -nt |
mitt- ebā-mŭs mitt- ebā-tĭs mitt- ēba-nt |
ornā- bā-mur ornā- bā-mĭnī ornā- ba -ntur |
mitt- ēbā-mur mitt- ēbā-mĭnī mitt- ēba-ntur |
Esse «болу» етістігінің Imperfectum формасы
| S i n g u l a r i s | P l u r a l i s |
| I ĕrām мен болдым | ĕrāmus біз болдық |
| II ĕrās сен болдың | ĕrātis сендер болдыңдар |
| III ĕrăt ол болды | ĕrant олар болды |
1. Етістіктердің формасын анықтап, қазақшаға аударыңыз:
Est, erat; adsŭmus, aderāmus; potes, potĕras; arrow, ornābat, ornant, ornabantur; vidēmus, videbāmus, videbāmur; premēbam, premebāris; regit, regēbat; capis, capiēbant, capiebātur.
2. Төмендегі етістіктерді өткен және осы шақта Activi, Passivi формаларында жіктеңіз:
Expecto 1 күту; tango 3 жұғысу, ұстау
3. Септеңіз:
Graecus liber – басы бос грек; femĭna formōsa – көрікті әйел
4. Естеріңізге сала кетейік, римдік отбасында қыздарға әкесінің әке-сі, атасының, атынан алынған есімдер (nomen) берілген.
Төмендегі есімдер бойынша кімнің қызы болғанын жазыңыз:
Үлгі: Antonia Antonii filia erat.
Aemilia, Terentia, Cornelia, Fabia, Octavia, Vispania, Julia
5. Аударыңыз:
1. Римдықтар галлдықтармен ұзақ соғыс жүргізген. 2. Галлдықтардың жері үлкен, бірақ қалалары кішкентай болған. 3. Мемлекет қызметкерлері ап-пақ тога киген. 4. Сенің досың латын кітабын ұстап тұрған. 5. Құлдардың саны көп болған. 6. Жеңістің даңқы зор болған. 7. Қорғаушылар (адвокаттар) Форумда сөйлеген. 8. Нептун теңізде өмір сүріп тұрған. 9. Римдік әскер отан үшін соғысқан. 10. Меркурий құдайлардың хабаршысы болған.
6. Оқыңып аударыңыз:
Graeci et Romāni multos deos et multas deas colēbant, multis deis deabusque apud aras et in templis sacrificābant. In Foro Romāno rotundum templum Vestae deae erat, ubi Virgĭnes Vestāles ignem perpetuum custodiēbant; non procul Atrium Vestae erat, ubi Virgĭnes Vestāles habitābant. Etiam matrōnae Romānae deābus sacrificābant et festa deārum celebrābant.
7. Төмендегі осы шақта тұрған сөйлемдердің баяндауыштарын өткен шаққа ауыстырыңыз:
Puer magistro obtempĕrat. In schola puĕri discunt, legunt, scribunt; Titus dormit, magistri verba non audit. Sed magister sevērus est, puĕrum verbĕrat. Domĭnum sevērum servi timent, domĭnum bonum amant et laudant. Errant, qui dicunt: inter domĭnum et servum nulla amicitia est.
8. Афоризмдерді жаттаңыз. Қазақ мақал-мәтелдері мен фразеоло-гизмдерін қарап шығып, афоризмнің баламаларын жазыңыз:
1) Corvus alba – Елден ала бөтен; елден ерек.
2) Fac totum – Сенімді тұлға; жұрт сенген өкіл.
3) Homo locum ornat, non hominem locus – Адам ерді емес, орынды безендіреді.
4) Repetitio est mater studiorum – Қайталау – оқудың анасы.
5) Consuetudo est altera natura – Әдет – екінші табиғат.
6) Aurea mediocritas – Қақ орта; біреуден ілгері, біреуден кейін.
7) Alma mater – Сүт ана.
9. Imperfectum indicatīvi activi (өткен шақты) қолданып, жақшаларды ашыңыз. Мәтінді көшіріп, төменде берілген сөздікті қолданып аударыңыз
De Neptūno, Mercūrio, Aesculapio
Popŭli antiqui deos multos (colēre). Neptunus, domĭnus Oceani et fluviōrum, in Oceano (habitāre). Nautae Neptunō equos et tauros (immolāre). Mercurius, deus mercāturae (esse). Mercurius nuntius deōrum (esse). Ita in fabulis poētae antiquī (narrāre). Praeterea anĭmos mortuōrum in inferos (deducēre). Medici Aesculapio (colēre). Graeci Aesculapio gallos (immolāre). Neptunus areae plerumque in ripis fluviōrum (esse). Mercurius in viis (esse). Aesculapius in lucis (esse).
Neptunus – теңіз құдайы; Mercurius – сауда құдайы; Aesculapius –дәргерлер құдайы; сoleo – табыну; habito – өмір сүру; equus, i m – жылқы; taurus, i m – өгіз, бұқа; immolo – құрбандыққа шалу; mercatura, ae f – сауда; animus, i m – жан; mortuus, a, um – жансыз (қайтыс болған адам); inferus, i m – жер асты; area, ae f – жазықтық; plerumque – көбінесе; ripa, ae f – жағалау; fluvius, i m – өзен; lucus, i m – шағын орман, тоғай; nuntius, i m – хабаршы.
Жоғарыда келтірілген римдік есімдердің жүйесі рулық және отбасылық атауын айырбастамаған өз руының толық құқықты ұрпақтары, еркек адамдарға ғана, қатысты болды. Барлық басқа жағдайларда басқа ережелер әрекет етті.
Егер адам бір рудан басқа руға өтсе (асырап алу нәтижесінде), ол толық жаңа рулық аттардың «жинағын» иеленді. Онымен қоса екінші лақап аты ретінде сол өзінің бұрынғы рулық атын -anus немесе -іnus жалғауымен асырап алушының толық атына қосылған атын сақтады. Мысалы, Цезарьмен асырап алынған болашақ император Август Октавий (Осtavi) руынан шыққан Gaius Iulius Caesar атын иеленіп Gaius Iulius Caesar Осtavianus атанды.