Өзінің мағанасы мен қызметі жағынан сын есімге ұқсас сөз табының бірі – сан есім. Өйткені, екеуі де зат есімнің қасиет – ерекшелігін көрсетеді.
Сонымен бірге сан есім жеке – дара қолданылып, тіліміздегі санның атын білдіреді. Сан есім неше? қанша? нешінші? нешеу? деген сұрақтарға жауап береді.
Сондықтан заттың санын, ретін білдіретін сөзді сан есім дейміз.
Басқа сөз таптарынан сан есім жасалмайды, негізгі сан есімдерге ғана қосылып, оны түрлендіреді. Сан есімдер құрамына қарай – іштей дара, күрделі болып бөлінеді. Сан есімдер негізінен анықтауыш қыз-метін атқарады.
Сан есімдер мағналық, тұлғалық, синтаксистік қызметі жағынан іштей бірнеше топқа бөлінеді: оны сан есімнің түрлері деп атайды [1].
Латын тілінде сан есімнің келесі түрлері бар: есептік сан есім (cardinalia), реттік сан есім (ordinalia), топтау сан есімі (distributiva), үстеулік сан есім (numeralia adverbia).
Есептік сан есім заттың жалпы санын білдіріп, неше? қанша? (quantum?) деген сұрақтарға жауап береді. Есептік сан есімге табиғи сандар жатады. Олар сан дәрежесіне қарай бірлік, ондық, жүздік, мыңдық сандар деп бөлінеді. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 – бірліктер; 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90 – ондықтар; 100, 200, 300, 400, 500, 600, 700, 800, 900 – жүздіктер; 1000, 2000, 100000 – мыңдықтар.
Реттік сан есімдер заттың рет санын білдіріп, нешінші? қансасыншы? деген сұраққа жауап береді. Реттік сан есімнің жасалуына есептік сан есім негіз болады.
Латын күрделі реттік сан есімдерінің қазақ күрделі реттік сан есімдерінен ерекшелігі күрделі санның әрбір мүшесіне реттік жалғау жалғанады. Мысалы: жиырма бірінші жыл – annus vicesĭmus primus Сан есімдер сөйлемде барлық сөйлем мүшесінің, көбінесе анықтауыштың қызметін атқарады.
|
сандары |
Араб сандары |
Сardinalia (есептік) |
Оrdinalia (реттік) |
|
I VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI
XXII
XXVIII XXIX XXX XL L LX LXX LXXX XC C CI CC CCC CD D DC DCC DCCC CM M ĪĪ (MM) ĪĪĪ (MMM) |
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
22
28 29 30 40 50 60 70 80 90 100 101 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 2000 3000 |
unus, a, um duo, ae, o tres, tria quattuor quinque sex septem octo novem decem unděcim duoděcim treděcim quattuorděcim quinděcim seděcim septenděcim duodeviginti undeviginti viginti viginti unus (unus et viginti) viginti duo (duo et viginti) duodetriginta undetriginta triginta quadraginta quinquaginta sexaginta septuaginta octoginta nonaginta centum centum(et) unus ducenti,ae,a trecenti,ae,a quadringenti,ae,a quingenti,ae,a sescenti,ae,a septingenti,ae,a octingenti,ae,a nongenti, ae, a mille duo milia tria milia |
primus,a,um secundus,a,um tertius,a,um quartus,a,um quintus,a,um sextus,a,um septĭmus,a,um octāvus,a,um nonus,a,um decĭmus,a,um undecĭmus,a,um duodecĭmus,a,um quartus,a,um decĭmus,a,um quintus,a,um decĭmus,a,um sextus,a,um decimus,a,um septimus,a,um decimus,a,um duodevicesĭmus,a,um undevicesĭmus,a,um vicesĭmus,a,um vicesĭmus,a,um primus,a,um
vicesĭmus,a,um secundus,a,um
tricesĭmus,a,um quadragesĭmus,a,um quinquagesĭmus,a,um sexagesĭmus,a,um septuagesĭmus,a,um octogesĭmus,a,um nonagesĭmus,a,um centesĭmus centesĭmus (et) primus ducentesĭmus quadringentesĭmus quingentesĭmus sescentesĭmus septingentesĭmus octingentesĭmus nongentesĭmus millesĭmus bis millesĭmus ter millesĭmus |
Екі мың, үш мың сандарын белгілеу үшін кестеде көрсетілгендей екі түрлі белгіні қолдануға болады. Төрт мың санынан бастап мыңдықтарды белгілеу үшін есептік санның үстіне сызықша (екі мың және үш мың санында көрсетілгендей) қойылады.
1. Есептік сан есімдерден бір (unus один, una одна, unum одно), екі (duo два, duae две, duo два), үш (tres три, tres три, tria три) сандары ғана тектік (род) және септік өзгерістерге ұшырайды.
|
m |
f |
n |
m f n |
m f n |
|||
|
Nom. mm. |
unus |
una |
unum |
duo |
duae |
duo |
tres tres tria |
|
Gen. |
unīus |
unīus |
unīus |
duōrum |
duārum |
duōrum |
trium trium trium |
|
Dat. |
uni |
uni |
uni |
duōbus |
duābus |
duōbus |
tribus tribus tribus |
|
Acc. |
unum unum |
unam |
unum |
duos |
duas |
duo |
tres tres tria |
|
Abl. |
unō |
unā |
unō |
duōbus |
duābus |
duōbus |
tribus tribus tribus |
2. Төрт санынан жүз санына дейін септелмейді. Мысалы: Quattuor pueri propěrant – Төрт ер балалар келе жатыр - идут четыре маль-чика (Nom.pl) Libri quattuor puerōrum –Төрт ер балалардың кітапта-ры - книги четырех мальчиков (Gen.pl). Magister quattuor puěris praemium dat – Ұстаз төрт ер балаларға сыйлықтар береді – учитель дает награду четырем мальчикам (Dat.pl).
3. Mille – мың реттік сан есімі жекеше түрде септелмейді, мысалы: mille milĭtes propěrant – мың әскери адам келеді - идет тысяча воинов; video mille milĭtes – мың әскери адамды көріп тұрмын – вижу тысячи воинов; Бірақта бұл сан көпше түрде яғни milia –мыңдар септеледі
|
Nom |
tria milia – үш мың |
|
Gen. |
trium milium – үш мыңның |
|
Dat. |
tribus milĭbus – үш мыңға |
|
Acc. |
tria milia – үш мыңды |
|
Abl. |
tribus milĭbus – үш мыңмен |
Imperator cum tribus milĭbus milĭtum in castra propěrat - Қолбасшы үш мың жауынгермен лагерге асығып барады – Полководец с тремя тысячами солдат спешит в лагерь (Abl.pl); Ceasar duo milia pedĭtum auxilio mittit – Цезарь екі мың жаяу әскерді көмекке жіберіп жатыр – Цезарь посылает на помощь две тысячи пехотинцев (Nom.pl).
4. Жүздіктер (200 санынан 900 санына дейін) септеледі. Мысалы: ducenti milĭtes – екі жүз әскери адамдар – двести воинов (мужской род); ducentae femĭnae – екі жүз әйел адамдар - двести женщин (женский род); ducenta aedificia – екі жүз ғимарат – двести зданий (средний род). Ескеретін жағдай мужской және средний родта тұрған сандар септеудің екінші түрімен, женский родтағы сандар септеудің бірінші түрімен септеледі: ducentōrum puerōrum, ducentōrum aedificiōrum, ducentārum feminārum.
|
|
m |
f |
n |
|
Nom. |
ducent - i |
ducent - ae |
ducent - a |
|
Gen. |
ducent - ōrum |
ducent - ārum |
ducent - ōrum |
|
Dat. |
ducent - is |
ducent - is |
ducent - is |
|
Acc. |
ducent - os |
ducent - as |
ducent - a |
|
Abl. |
ducent - is |
ducent - is |
ducent - is |
5. Әрбір есептік ондықтың алдындағы (20 санынан бастап, 20 – viginti, 30 – triginta, 40 – quadraginta және т.б.) екі сандар бір – unus (қысқартылған формасы -un) немесе екі – duo сандарын алу арқылы жасалады. Мысалы: 18 – duodeviginti (жиырмадан екі), 19 – undeviginti (жиырмадан бір), 28 – duodetriginta (отыздан екі), 29 – undetriginta (отыздан бір), 58 – duodesexaginta (алпыстан екі), 79 – undeoctoginta (сексеннен бір), 99 – undecentum (жүзден бір). Бұл ережені реттік сан есемдерді құрғанда да ескерген жөн.
6. Ондықтар мен жүздітерді 1-ден 7-ге дейінгі бірліктермен алғанда екі түрлі жолмен құруға болады: а) бірлікті ондық немесе жүздіктен кейін қоюға болады, мысалы., viginti tres (жиырма үш); ә) бірлік бірінші аталып одан кейін et шылауын қойып сосын барып ондық немесе жүздік аталады, мысалы., tres et viginti (үш және жиырма).
7. Реттік сан есімдер сын есімдер сияқты септеледі, –us жалғауына аяқталатын реттік сандар ІІ септеудегі мужской род сияқты, -um жалғауына аяқталатын реттік сандар ІІ септеудегі средний род сияқты, -a жалғауына аяқталатын реттік сандар І
септеудегі женский род сияқты.
8. Реттік сан есімдер күрделі де болып келеді. Ондай жағдайда қазақ және орыс тілдерінде жұрнақтар ең соңғы сан есіміне жалған-са, латын тілінде жұрнақтар күрделі сан есімнің әрбір сан есіміне жалғанады. Мысалы: annus vicesĭmus primus – жиырма бірінші жыл - двадцать первый год; pagĭna tricesĭma sexta – отыз алтыншы бет - тридцать шестая страница.
9. Рим сандарын міндетті түрде білу қажет, себебі рим сандары көне кітаптар мен құлпытастарда ғана кездеспейді, қазіргі кітаптар
мен журналдарда да қолданылады. Мысалы: MDCXX (1620), MDCCCXII (1812), MCMLXXX (1980). Көптеген ғылыми баспаларда алғы сөз рим сандарымен, ал автор жазған беттерін араб сандарымен белгілейді. Сондықтан рим сандарының жазылуын есіңізде сақтаған жөн. L, C, D, M сандары грек әріптерінен жасалып отыр. Сондықтан, С – жүз саны centum-нан, M – мың саны mille-ден құрылды деп түсіндіру дұрыс емес [9].
Үстеулік сан есімдері бес санынан бастап -iēs жұрнағы арқылы жасалады. Үстеулік сан есімдер неше рет? деген сұраққа жауап береді. Hunc librum ter lēgi - Мен бұл кітапты үш рет оқыдым.
Латын тілінде көбейтуде де үстеулік сан есім қолданылады. Мысалы: Bis quina sunt decem – Екі жерде бес он.
1 semel – бір рет
2 bis – екі рет
3 ter – үш рет
4 quater- төрт рет
5 quinquies – бес рет
6 sexies – алты рет
7 septies – жеті рет
8 octies сегіз рет
9 novies – тоғыз рет
10 decies – он рет
11 undecies – он бір рет
12 duodecies – он екі рет
13 ter decies – он үш рет
14 quater decies – он төрт рет
15 quinquies decies он бес рет
16 sexies decies – он алты рет 17 septies decies – он жеті рет
18 duodevicies – он сегіз рет
19 undevicies – он тоғыз рет
20 vicies – жиырма рет
21 semel et vicies = vicies semel – жиырма бір рет
28 duodetricies – жиырма сегіз рет
29 undetricies – жиырма тоғыз рет
30 tricies – отыз рет
40 quadragies – қырық рет
50 quinquagies – елу рет
60 sexagies – алпыс рет
70 septuagies – жетпіс рет
80 octogies – сексен рет
90 nonagies – тоқсан рет
100 centies – жүз рет
1000 milies – мың рет
2000 bis milies – екі мың рет
Топтау сан есімі заттың санын топтап көрсетеді: Мысалы қазақ
тілінде: екі-екіден, бес-бестен. Латын тілінде топтау сан есімі –n жұрнағы мен родтардың көпше түрдегі септік жалғаулары –ī, -ae, -ă арқы-лы жасалады. Топтау сан есімі қаншадан? нешеуден? деген сұраққа жауап береді. I және II септеудегі сын есімдер сияқты септеледі,тек қана көпше түрде қолданылады, міндетті түрде зат есіммен сәйкес келеді. Мысалы: Discipŭli ducentos libros habent – Оқушыларда екі жүз кітап бар. Discipŭli singulos, binos libros habent-Оқушылардың бір-бірден, екі-екіден кітаптары бар.
1 singulī, ae, a – бір-бірден.
2 bīnī, ae, a – екі-екіден.
3 ternī (trīnī) – үш-үштен.
4 quaternī quinquiēs – төрт-төртен.
5 quīnī – бес-бестен.
6 senī – алты-алтыдан.
7 septenī – жеті-жетіден.
8 octonī – сегіз-сегізден.
9 novenī – тоғыз-тоғыздан.
10 denī – он-оннан.
11 undenī – он бір-он бірден.
12 duodenī – он екі-он екіден.
13 ternī denī – он үш-он үштен.
14 quaternī denī – он төрт-он төрттен.
15 quīnī он бес-он бестен.
16 senī denī – он алты-он алтыдан.
17 septenī denī – он жеті-он жетіден.
18 duodevicenī – он сегіз-он сегізден.
19 undevicenī – он тоғыз-он тоғыздан.
20 vicenī – жиырма-жиырмадан.
21 singulī et vicenī = vicenī singulī – жиырма бір-жиырма бірден.
28 duodetriceni – жиырма сегіз-жиырма сегізден.
29 undetriceni – жиырма тоғыз-жиырма тоғыздан.
30 triceni – отыз-отыздан.
40 quadrageni – қырық-қырықтан.
50 quinquageni – елу-елуден.
60 sexageni – алпыс-алпыстан.
70 septuageni – жетпіс-жетпістен.
80 octogeni – сексен-сексеннен.
90 nonageni – тоқсан-тоқсаннан.
100 centeni – жүз-жүзден.
200 duceni – екі жүз-екі жүзден.
300 treceni – үш жүз-үш жүзден.
400 quadringeni – төрт жүз-төрт жүзден.
500 quingeni – бес жүз-бес жүзден.
600 sesceni – алты жүз-алты жүзден.
700 septingeni – жеті жүз-жеті жүзден.
800 octingeni – сегіз жүз-сегіз жүзден.
900 nongeni – тоғыз жүз-тоғыз жүзден.
1000 singula milia – мың-мыңнан.
2000 bina mĭliă– екі мың-екі мыңнан.
1. Төмендегі сандарды дұрыс сәйкестік тәртібіне келтіріңіз:
|
17 centies millesĭmus 5 unus 18 viginti unus 101 quinque 600 septenděcim 1 sescenti 2 duoděcim 21 centum et unus 100 tria milla 3000 centum mille 1000 decem 10 duo |
2. Төмендегі тізбектің ішінен сан есімдерді тауып, жазыңыз:
duosexseptemtrestriaoctoquinděcimseděcimseptenděcimduodevigintiundevigintivigintivigintiunusduodetrigintaundetrigintaduomiliatriamiliaquinquemiliadecemmiliacentummiliatrigintaoctogintanonagintaduoděcimsexagintaseptuagintacentumtrecentiquattuorvigintiduoquinqueseptingentioctingentimille unus
3. Оқыңыз (Recĭta!):
Unus rex Romam administrābat, sed regĭbus exactis duo consŭles rei publĭcae praeěrant. Trium celebrium poētārum Romanōrum elegias legěre possŭmus: Sexti Propertii, Albii Tibulli et Publii Ovidii Nasōnis, Quattuor sunt tempŏra anni: ver, aestas, autumnus, hiems. Quinque declinatiōns tibi iam notae sunt. Sex Virgĭnes Vestāles ignem in Vestae templo custodiēbant. Septem reges Romāni erant: primus Romŭlus, septĭmus Tarquinius Superbus erat. Roma in septem montĭbus sita erat. Mensis Octōber a numěro octo, mensis November a numěro novem appellātur.
Novem Musae erant. In manu quinque, in duābus minĭbus decem digĭtos habes.
4. Төмендегі сан есімдерді сөзбен, рим сандарымен жазыңыз:
5; 15; 22; 29; 39; 88; 199; 207; 770; 1 955; 3 638; 5 000; 20198; 10020
5. Афоризмдерді жаттаңыз. Қазақ мақал-мәтелдері мен фразеоло-гизмдерін қарап шығып, афоризмнің баламаларын жазыңыз:
1) Vivere militare est – Өмір сүру – күресу.
2) Habent sua fata libelli – Кітаптың өз тағдыры бар
3) Quod licet Jovi non licet bovi – Юпитерге рұқсат етілген нәрсеге бұқаға рұқсат етілмейді.
4) De gustibu non est disputantum – Әркім өзінше ұнатады (ол жайында таласу пайдасыз).
5) Fortes fortuna adjuvat – Тағдыр батылдарға көмектеседі.
6) Manus manum lavat – Ым-жымы бір; сыбайлас; қарға қарқаның көзін шұқымайды.
7) Nemo judex in propria causa – Өз ісінде ешкім судья емес.
8) NB- Nota bene– Көңіл бөліңіз.
6. Қосымшада берілген № 2 қорытынды бақылау жұмысын орындаңыз.
7. Оқып аударыңыз:
Текст
Unus rex Romam administrābat, sed regĭbus exactis duo consŭles rei publĭcae praeěrant. Trium celebrium poētārum Romanōrum elegias legěre possŭmus: Sexti Propertii, Albii Tibulli et Publii Ovidii Nasōnis. Quattuor sunt tempŏra anni: ver, aestas, autumnus, hiems. Quinque declinatiōnes tibi iam notae sunt. Sex Virgĭnes Vestāles ignem in Vestae templo custodiēbant. Septem reges Romāni erant: primus Romŭlus, septĭmus Tarquinius Superbus erat. Roma in septem montĭbus sita erat. Mensis Octōber a numěro octo, mensis November a numěro novem appellātur. Novem Musae erant. In manu quinque, in duābus manĭbus decem digĭtos habes.
1. rex, regis m – патша; 2. administrāre – билік жүргізу, басқару; 3. exigěre [exago] – қуу; тақтан түсіру; 4. consŭl,consulis m – консул; 5. celeber, celebris, celebre –әйгілі, атақты; 6. elegia, ae f – элегия; 7. temp-us, temporis n – уақыт, кезең; 8. tempora anni – жыл мезгілі; 9. ver, ver-is n – көктем; 10.aestas, aestatis f – жаз;11.autumnus, i m – күз; 12. hiems, hiemis f – қыс; 13. declinatiō, declinatiōnis f – септеу;14. virgo, virgĭnis f – бойжеткен қыз; 15. custodio – күзету, қорғау; 16. superbus, a, um – тәккапар; 17. mons, montis m – тау, төмпешік; 18. a, ab (abl) –дан, -ден жалғауы аблятивті керек ететін предлог; 19. appellāre – атау, есім беру; 20. manus, manus f – қол; 21. digĭtus, i m – саусақ.
Ең басты төлеу әдісі мал айырбасы болды. Римде ақшаның «пекуниа» («пекус – мал») аталуы осымен байланысты. Кейін саудада тауар үшін мыстан жасалған бөлшектермен есеп алысты, ал қазіргі ақшамен есеп алысу Римде б.з.д. V ғасырда пайда болған. Белгілі ақша бірлігі мыстан жасалған асс болды – мыс кесегі, салмағы 1 римдік фунт, немесе 1 либра (327, 45г.). Италияның аймақгарында салмақтың жүйесі әр түрлі болды. Кейіннен Италияның жерлерінде басты өлшем салмағы рим либрасы болды, сондықтан асс салмағы 327, 45 гр «Н» әрпімен белгіленді. Уақыт өте римдік асстың салмағы жеңілдене бастады, б.з.д. I ғасырда асстың құны жоғалды, сол себептен римдіктерде «құнсыз» деген сөздің орнына «Астың құнындай» деген сөз тіркесі пайда болды.