1. Осы ерекшелікке жоғарыда көрсетілген vis, -, f күш зат есімін жатқызуға болады. Жекеше түрде септеудің үш түрі ғана қолданылады: nom. vis, acc. vim, abl. vi.
Көпше түрдің формалары vis- негізінен құрылады, бірақ түбірдегі s ротацизм заңы бойынша r –ға ауысады: nom. және acc. vīrēs, gen.pl. vīrium, dat.pl. vīrĭbŭs.
2. ІІІ септеуге жататын екі есімнің түбірі ou дифтонгынан туған –ov-қа аяқталады. Олар: bōs, bŏvis m,f сиыр, өгіз және Jŭррĭter, Jŏvĭs m Юпитер. Jŭррĭter сөзі Jou- және păter әке сөздерінен туған.
|
түрі |
септеулер |
Bōs bŏv- түбірі bou-дан туған |
Jŭррĭter Jŏv- түбірі Jou-дан туған |
|
sing. |
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl. Voc. |
bōs bŏvĭs bŏvī bŏvem bŏvĕ bōs |
Jŭррĭter Jŏvĭs Jŏvī Jŏvem Jŏvĕ Jŭррĭter |
|
pl. |
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl. Voc. |
- boum būbŭs bŏvēs būbŭs - |
- - - - - - |
3. ІІІ септеуге жататын бірнеше зат есім өзінің септік формаларын екі түрлі негізден құрайды. Жиі кездесетін зат есімдер: iter, itinĕris n жол; senĕx, senĭs m қария
31.1 ІІІ септеуге жататын зат есімдердің родтық ерекшеліктері
1. ІІІ септеудің м у ж с к о й родына Nominativus singularis-ы төмендегі дыбыстарға аяқталатын зат есімдер жатады:
- ō (sermō, ōnis сөйлеу(речь))
- or (labor, ōris еңбек)
- ōs (custōs, ōdis күзет)
- er (venter, ventris қарын, іш)
- ĕs буын сандары сәйкес емес (limĕs, ĭtis шек, шекара)
- ĕx (index, ĭcis бағыттаушы (указатель))
- cis, - nis, - guis [-gvis] (piscis,is балық; finis, is соңы (конец); unguis,is тырнақ)
Бірақ женский родтағы зат есімдер де кездеседі: carō, carnis ет; arbor, oris ағаш (дерево); mercēs, mercēdis сый-марапат (награда); quiēs, quiētis тыныштық; lex, legis заң
Средний родтағы зат есімдер де баршылық: cor, cordis жүрек; ōs, ōris ауыз, бет; ŏs, ossis сүйек; iter, itinĕris жол (путь); cadaver, ĕris өлі дене; vēr, veris көктем; aes, aeris мыс.
2. ІІІ септеудің ж е н с к и й родына Nominativus singularis-ы төмендегі дыбыстарға аяқталатын зат есімдер жатады:
- tās (civĭtās, ātis қоғам, мемлекет);
- tūs (virtūs, ūtis батылдық);
- s алдында дауыссыз әріппен (ars, artis өнер; mens, mentis ақыл; pax, pacis бейбітшілік; nox, noctis түн);
- ĭs атау септігі мен ілік септігінде буын сандары бірдей зат есімдер (navĭs, is кеме);
- ēs атау септігі мен ілік септігінде буын сандары бірдей зат есімдер (rupēs, is жартас);
- dō, -gō, -iō (fortitūdō, ĭnis батылдық; imāgō, ĭnis суреттеме; ratiō, ōnis сана).
Ескерту. (N.B.) Бірақ мужской родтағы зат есімдер де кездеседі:
as, assis асс (римдық тиын); dens, dentis тіс; mensis, is ай(месяц); orbis, is шеңбер; ordo, ĭnis тәртіп, әлеуметтік топ.
Средний родтағы зат есімдер де баршылық: vas, vasis ыдыс
3. ІІІ септеудің с р е д н и й родына Nominativus singularis-ы төмендегі дыбыстарға аяқталатын зат есімдер жатады:
a (poēma, ătis поэма; gramma, ătis әріп).
ĕ, -l, -ar (marĕ, is теңіз; anĭmal, ālis мал; exemplar, āris үлгі).
men (nomen, ĭnis есім).
ŭs gen.sing. – ŏris/ - ĕris (corpŭs, corpŏris дене; opŭs, opĕris еңбек).
ur (guttur, ŭris тамақ (горло)).
Бірақ мужской родтағы зат есімдер де кездеседі: sol, solis күн; sal, salis тұз; lepus, lepŏris қоян; mus, muris тышқан [9].
1. Төмендегі Genetīvus singulārisта тұрған зат есімдерді nominatīvus singulārisқа ауыстырыңыз:
ducis, lucis, vocis, legis, salūtis, virtūtis, civitātis, veritātis, laudis, pedis, dolōris, sermōnis, ratiōnis, homĭnis, virgĭnis, multitudĭnis, flumĭnis, labōris, sorōris, arbŏris, carmĭnis, tempŏris, corpŏris, opĕris, genĕris
2. Төмендегі етістіктердің осы шақ, өткен щақ және келер шақ формаларын құрыңыз, қазақшаға аударыңыз:
monstro 1, moveo 2, dico 3, scribo 4, lego 3, finio 4
3. Септеңіз:
dux clarus әйгілі қолбасшы; civĭtas libĕra егеменді мемлекет
4. Жоғарыдан төмен, солдан оңға қарай жүріп отырып таныс сөздерді теріп жазыңыз:
|
B |
O |
S |
Q |
A |
V |
I |
C |
T |
O |
R |
A |
|
Q |
R |
A |
T |
I |
O |
R |
B |
I |
S |
C |
R |
|
M |
A |
R |
E |
L |
X |
A |
R |
M |
A |
L |
A |
|
I |
T |
A |
L |
U |
P |
U |
S |
O |
Q |
A |
T |
|
N |
O |
M |
E |
N |
A |
T |
U |
R |
A |
M |
O |
|
Q |
R |
E |
X |
A |
Q |
L |
E |
C |
T |
O |
R |
|
O |
C |
U |
L |
U |
S |
I |
Q |
I |
E |
R |
Q |
|
A |
B |
S |
P |
L |
E |
B |
S |
V |
M |
E |
A |
|
D |
Q |
V |
E |
S |
P |
E |
R |
I |
P |
Q |
H |
|
Q |
P |
U |
L |
C |
H |
R |
I |
T |
U |
D |
O |
|
A |
E |
R |
O |
S |
A |
T |
V |
A |
S |
E |
M |
|
T |
A |
B |
U |
L |
A |
A |
E |
S |
Q |
A |
O |
|
M |
O |
S |
V |
I |
R |
S |
T |
E |
L |
L |
A |
5. Афоризмдерді жаттаңыз. Қазақ мақал-мәтелдері мен фразеоло-гизмдерін қарап шығып, афоризмнің баламаларын жазыңыз:
1) Epistula non erubescit – Хат қызармайды
2) Elephantum ex musca facit–Түймедейді түйедей ету
3) Amicus Plato, sed magis amica veritas – Платон менің досым, бірақ шындық одан да қымбат
4) Quod volumes, credimus – Біз қалағанымызға сенуге дайынбыз
5) Citius, altus, forties. – Жылдам, жоғары, күшті
6) Non olet pecunia – Ақшаның иісі жоқ
7) Non omne, quod nitet, aurum est – Жарқырағанның бәрі алтын емес
8) Nullum malum sine aliquot bono – Жаман айтпай жақсы жоқ
6. Аударыңыз:
1. Leges Romanōrum saevērae errant. 2. In pace littĕrae florent. 3. Plato poētas duces sapientiae vocābat. 4. Vox popŭli – vox veritātis. 5. Pro patria, pro libertāte, pro vita pugnabĭmus. 6. Pes mihi dolēbat. 7. Eo, quocumque pedes ferunt. 8. Civitāti cum civitāte simper Concordia esse debet. 9. Laus praemium virtūtis erit. 10. Raro senex mutat sententiam. 11. Eloquentia est comes pacis otiique. 12. Milĭtes Romāni aut pedĭtes errant, aut equĭtes. 13. Primā luce milĭtes nostril ab eo loco castra movēbunt. 14. Vestrae salūtis causā meum pericŭlum neglego. 15. C. Gracchus, tribūnus plebes, causam popŭli defendēbat. 16. Amīcus amīco opem fert. 17. Si judĭces esse vultis, justi este! 18. Suus rex regīnae placet. 19. Si vox est, canta! 20. Vox audīta perit, littĕra scripta manet. 21. Legĭbus servīre debemus. 22. Aliēnis malis delectāri – voluptas inhumāna est. 23. Matrimonium solidum est, si mutual voluntāte jungĭtur. 24. Virtūte, non fraude vincĕre volo. 25. Verĭtas laborāre potest, vinci non potest.
1. civĭtas, ātis f – азаматтық, мемлекет; 2. comes, ĭtis m – жолаушы; 3. dux, ducis m – көсем, қолбасшы; 4. eques, ĭtis m – салт атты; 5. judex, ĭcis m – сот; 6. laus, laudis f – даңқ, атақ; 7. lex, legis f – заң ; 8. libertas, ātis f – бостандық; 9. lux, lucis f –жарық; 10. miles, milĭtis m –сарбаз; 11. pax, pacis f –бейбітшілік, тыныштық; 12. pes, pedis m –аяқ, табан; 13. plebs, plebes f – қара халық; 14. rex, regis m –патша; 15. salus, ūtis f –сақтық, жақсылық, сәлемдеме ; 16. senex, senis m, f –қария; 17. verĭtas, ātis f –шындық; 18. virtus, ūtis f – батылдық; 19. vox, vocis f – дауыс; 20. aēr, aĕris m –ауа; 21. arbor, ōris f –ағаш; 22. caput, ĭtis n –бас; 23. carmen, ĭnis n –ән, өлең; 24. corpus, ŏris n –дене; 25. dolor, ōris m –қайғы; 26. flos, oris m –гүл; 27. flumen, ĭnis n –өзен; 28. frater, fratris m –аға, іні; 29. homo, homĭnis m –адам; 30. honor, ōris m –құрмет, мерей; 31. iter, itinĕris n –жол, жорық; 32. juvenis, is m –боз бала; 33. labor, ōris m –еңбек, жұмыс; 34. legātus, i m–елшіб легат; 35. mater, matris f –шеше; 36. nomen, ĭnis n –есім, ат; 37. opus, opĕris n –іс, шығармашылық; 38. pater, patris m –әке; 39. semen, ĭnis n –тұқым; 40. sol, solis m –күн; 41. soror, ŏris n –апа, қарындас, сіңілі; 42. tempus, ŏris n –уақыт; 43. virgo, ĭnis f –бойжеткен; 44. amor, ōris m –махаббат; 45. anĭmus, i m –рух, жан; 46. initium, i n –бастама; 46. oratio, ōnis f –сөз (речь); 47. possession, ōnis f –меншік; 48. ratio, ōnis f –сана, есеп (расчет); 49. anĭmal, ālis n –мал; 50. ars, artis f –өнер, қол өнері; 51. civis, is m,f –азамат, азаматша; 52. dens, ntis m –тіс; 53. equus, i m – жылқы; 54. finis, is m –шекара; 55. genus, ĕris n –түр, етіс; 56. hostis, is m –шетелдік, жау; 57. mare, maris n –теңіз; 58. mors, mortis f –өлім, ажал; 59. nox, noctic f –түн; 60. os, ossis n – сүйек; 61. ovis, is f –қой; 62. parens, ntis m,f –ата-ана; 63. pars, parties f –бөлік; 64. turris, is f –мұнара; 65. vis f –күш.
De exercĭtu Romāno
Exercĭtus Romānus de equitātu constābat. Exercĭtus Romānus pro patria pugnābat et victoria exercituum gloriam magnam patriae parābat. Exercĭtui Romāno popŭlus gratias agēbat, nam oppĭda, vicos, agros, templa deōrum defendēbat. Poētae saepe laudant exercĭtus, qui patriam defendunt, et de exercituum victoriis saepe narrant. Cornua et tubae exercĭtum ad pugnam vocant.
Etiam cervi cornua habent et cornĭbus certant. Viri, qui cervos necant, cornua cervōrum servant aut magno pretio vendunt.
Б.з.д. IV ғасырдан бастап Римде күміс ақша соғыла бастады. Оның шығуына басты себепкер – гректер. Б.з.д. 340 жылдары орам-жапырақтай күміс ақшаларды – дидрахмаларды (салмағы 7,58 гр., кейіннен – 6,82 гр..) гректердің үлгілерімен Римде соға бастады. Ақша мекемесі Римде б.з.д. 289 жылы 3 адамнан тұрды. Олардың бірінші щарты - ақшаны шығару. Күміс ақша – денарий және сестерций – б.з.д. 269 немесе 268 жылы Римде жасалына бастады, денарийдің салмағы 4,55 г немесе 1/7 г рим либрасы. 2 -ші Пун соғысы кезінде алтын ақша таралды - скрупул, оның құны 20 күміс сестерций.
Рим Республиканың соңғы жылдары кезеңінде алтын ақша айна-лымға кірді «алтын» деп аталатын – жалғыз осындай алтын денарий 100 сестерцийге тең. Августың тірі кезінде алтын ақшалар римде бекітілді, үш металлды жүйесі пайда болды (мыс – күміс – алтын). Августың реформасына дейін Рим мемлекетінде алтын ақша жүйесін пайдаланбаған, ақшалар Грек стандартымен жасалына бастады, алай-да салмағы бір болған жоқ: «алтын» Августтың тірі кезінде 8,19 гр. болса, Нерон кезінде 7,28 гр. болды. Нерон ақшаның жүйесіне жаңа өзгерістер әкелді. Римдік ақшаның жүйесінде «императордың тәжі» белгісі болды.