Жоғарыда айтылғандай сын есімдердің көбісі І және ІІ септеуге жатады. Қалған сын есімдер ІІІ септеулік өзгеріске ұшырайды. Nom.sing.- та ІІІ септеуге жататын сын есімдердің:
1) әрбір сын есімнің үш родтық (мужской, женский, средний) жеке формасы болады. Оны үш жалғаулы сын есім деп атайды. Ондай сын есімдер көп емес, мысалы: celer(m) – жылдам (быстрый), celěris(f) – жылдам (быстрая), celěre (n) – жылдам (быстрое);
2) женский және мужской родқа бір жалғаулық форма да, средний родқа арнайы формасы болады. Оны екі жалғаулы сын есім деп атайды. Сын есімнің көбісі осы формада кездеседі, мысалы: brevis (m, f) – қысқа (короткий, короткая), breve (n) – қысқа (короткое);
3) барлық родтарға жалпы бір форма болады. Оны бір жалғаулы сын есім деп атайды. Ондай сын есімдер көп емес, мысалы: felix (m, f, n) – бақытты; sapiens (m, f, n) – дана.
Бір жалғаулы сын есімдердің Nom.sing формасы арқылы берілген сын есімнің түбірін табуға болмайды. Сондықтан бір жалғаулы сын есімдерді зат есімдер сияқты екі формасын Nom.sing және Gen. sing формаларын есте сақтау қажет: felix, felīcis (сөздікте felix, līcis – бақытты деп белгіленген ); sapiens, sapientis( сөздікте sapiens, entis – дана деп белгіленген)
Бір жалғаулы сын есімдердің практикалық түбірі зат есімдегідей Gen. sing формасы арқылы анықталады, мысалы: Nom.sing felix, Gen. sing felīcis, түбірі felīc – болады.
Бір жалғаулы сын есімдер негізінен – ns-ке немесе – x-ке аяқталады.
Екі және үш жалғаулы сын есімдердің практикалық түбірі женский родта тұрған формасының -is жалғауын алып тастау арқылы анықталады.
ІІІ септеуге жататын сын есімдердің барлығы дауыстылар түрі (гласный тип) бойынша септеледі
Үш жалғаулы сын есім (celer, celěris, celěre – жылдам)
|
Cептеу |
singularis |
pluralis |
||||
|
m |
f |
n |
m |
f |
n |
|
|
Nom Gen. Dat. Acc. Abl. Voc |
celer celěris celěri celěrěm celěrī celer |
сelěris celěris celěri celěrěm celěrī celěris |
celěre celěris celěri celěrě celěrī celěre |
celěrēs celerium celerĭbus celěrēs celerĭbus celěrēs |
celěrēs celeriŭm celerĭbus celěrēs celerĭbus celěrēs |
celeriă celeriŭm celerĭbus celeriă celerĭbus celeriă |
Екі жалғаулы сын есім (brevis, breve – қысқа)
|
Cептеу |
singularis |
pluralis |
||
|
m, f |
n |
m, f |
n |
|
|
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl. Voc |
brevĭs brevĭs brevī brevěm brevī brevĭs |
brevě brevĭs brevī brevě brevī brevě |
brevēs breviŭm brevĭbus brevēs brevĭbus brevĭs |
breviă breviŭm brevĭbus breviă brevĭbus breviă |
Бір жалғаулы сын есім (felix, felīcis – бақытты)
|
Cептеу |
singularis |
pluralis |
||
|
m, f |
n |
m, f |
n |
|
|
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl. Voc |
felix felīcĭs felīcī felīcěm felīcī felix |
felix felīcĭs felīcī felix felīcī felix |
felicēs feliciŭm felicĭbus felicēs felicĭbus felicēs |
feliciă feliciŭm felicĭbus feliciă felicĭbus feliciă |
Келесі бір жалғаулы сын есімдер ІІІ cептеудің дауыссыздар түрі (согласный тип) бойынша септеледі: dives, divĭtis – бай; princes, cĭpis – бірінші,негізгі; pauper, paupěris – кедей; particeps, cĭpis – қатысушы; vetus, vetěris – ескі, көне [9].
1. Септеп қазақ тіліне аударыңыз:
ŭtĭlis, e – пайдалы; făcĭlis, e – жеңіл; omnis, e – барлық, түгел; commūnis, e – ортақ; nātūrālis, e – табиғи; dulcis, e – тәтті.
2. Афоризмдерді жаттаңыз. Қазақ мақал-мәтелдері мен фразеоло-гизмдерін қарап шығып, афоризмнің баламаларын жазыңыз:
1) Oleum addere camnio – Жел беру, ушықтыру, отқа май кұю.
2) Omnie intium difficile est – Әр бастама қиын.
3) Omnia vincit amor – Махаббат бәрін жеңеді (Вергилий).
4) Satius est supervacua discere quam nihil – Ештеңені білмегеннен гөрі, артық оқыған жақсы.
5) Сerium voto pete finem– Өзіңізге тек айқын мақсаттар қойыңыз.
6) Nihil agenti dies est longus – Кешке дейін күн ұзақ істейтін іс болмаса.
7) Nil sine magno vita labore debit mortalibus – Тоғаннан балықты шығарудың өзі оңай емес.
3. Оқып аударыңыз:
1. Crīmen grăve; culpa lāta; culpa lěvis. 2. Pensum făcĭle; pensum difficĭe. 3. Poena grăvis; poena lěvis. 4. Abundans cautēla non nŏcet. 5. Sunt homĭnes lăboriōsi, constantes, vigĭles et, ex diversō, pigri, lěves, somnicŭlōsi. 6. Tenui pendentia fīlo (Ovidius). 7. In tenui pecuniā vivěre. 8. Omnia praeclāra rāra (sunt) (Cicero). 9. Non omnia possŭmus omnes (Lucilius). 10. Omnia non parĭter sunt omnĭbus apta (Propertius). 11. Ars longa, vita brevis (est). 12. De candentĭbus atra facěre (Ovidius). 13. Utĭle dulci miscēre (Horatius). 14. Primus inter pares. 15. Par in parem non habet iurisdictiōnem. 16. Dolor gravis, sed brevis; dolor longus, sed lěvis. 17. Lex speciālis derŏgat generāli. 18. Fortes fortūna adiŭvat (Cicero). 19. Omnis definition in iure civīli periculōsa est (Iavolēnus). 20. Accessio cedit principāli (Dig.). 21. Nuptiae sunt coniunctio maris et femĭnae et femĭnae et consortium omnis vitae, divīni et humāni iuris communicātio (Modestinus).
1. lěvis, e – жеңіл; 2. lēvis, e – тегіс; 3. pensum, i n – тапсырма; (pendo, ěre - өлшеу етістігінен) 4. ăbundans, antis – қомақты, көп; 5. cautēla, ae сақтық; 6. nŏceo, ēre – зиян келтіру; 7. laboriosus, a, um - еңбекқор; 8. constans, antis – бірбеткей; 9.vĭgĭl, vĭgĭlis – сақ; 10. dīversus, a, um – басқа жаққа бет бұрыс; 11. pĭger, pigra, pigrum - жалқау; 12. lěvis, e – жеңілтек; 13. somnīcūlōsus, a, um (somnus, i m - ұйқы) ұйқысы қанбаған; 14. tēnuis, e – жұқа; 15. filum, i n – жіп; 16. pendeo, ēre –ілініп тұру; 17. pendens, entis – ілінген; 18. tenuі filo – жіңішке жіпке; 19. praeclāa, um – керемет; 20. in tenuī pěcūniā – кедейлікте; 21. ars, artis - өнер; 22. candens, entis – ақ; 23. candidus, a, um – ақ; 24. āter, ātra, ātrum қаралау; 25. dulcis, e – жағымды; 26. misceo, ēre (c dat.) – араластыру; 27. dŏlor, ōris m - қасрет; 28. longus, a, um –ұзын, ұзақ; 29. spěcialis, e – арнайы; 30. fortis, e – батыл; 31.fortuna, ae – тағдыр; 32. adiuvo, are (c acc.) – көмектесу; 33. omnis, e - әркім; 34. dēfīnītio, ōnis – анықтауыш; 35. civilis, e – азаматтық; 36. Iabolenus, i m – Яволен; 37. accessio, ōnis - қосу; 38.cedo, ere (c dat.) – соңынан еру; 39. principalis, e – негізгі; 40. nuptiae, arum – неке; 41.coniunctio, onis f – одақ; 42. mas, maris m –ер адам; 43. consortium, i – бірлік; 44. omnis vitae – өмір бойы; 45. communicatio, onis – сұқбат.
Рим өлшеу жүйесі, әр аумақта әр түрлі. Метрикалық жүйе XVIII ғасырда орнатылды, бірақ әлі күнге дейін кейбір елдерде қабылданған жоқ. Римнің бастапқы өлшем ұзындығы фут 29,6 см-ге тең. Үлкен қа-шықтықтарды өлшеу үшін миля пайдаланды, ол 1478,8 м-ге тең. Салмақты фунтпен өлшеді – 327 гр, ол 12 унцииға бөлінді – 27,2 гр. Көлемнің бірлігі «конгии» – 3,3 литр.