37 Перфект жүйесі

Перфект жүйесіне жататын шақтар: perfectum, plusquamperfectum, futurum II (secundum). Инфект жүйесіндегі шақтардың инфект және перфект формаларының айырмашылығы жалғауында болса, ал перфект жүйесінің  актив және пассив формалары толық құрлымын өзгерту арқылы жасалады.

Перфект шақтарының өздік етісі перфект түбірінен синтетикалық жолмен жасалады.

Перфект шақтарының ырықсыз етісі перфект түбірінен  аналитикалық жолмен жіктелетін етістіктің participium perfecti passivi формасымен және esse көмекші етістігінің көмегімен жасалады. Participium perfecti passivi формасы супиннан  құрылады, сондықтан перфект жүйесінде  перфект түбірінен немесе супиннан жасалған формалар деп бөліп отырады. Инфект шақтарында етістіктер төрт жіктеуге бөлініп, олар әртүрлі жолмен жіктелсе, перфект шақтарында барлық етістіктер қай жіктеуге жатса да бірдей жіктеледі.


         37.1 Perfectum indicativi activi

Латын перфект формасының екі түрлі мағанасы бар:

а) Перфект қимыл, іс-әрекеттің өткен уақытта аяқталғанын көрсетеді, оны  p e r f e c t u m  h i s t o r i c u m  деп атайды. Мысалы: Vēni, vidi, vici -Келдім, көрдім, жеңдім  (Юлий Цезардың боспор патшасы Фарнакты тез жеңгені жөніндегі хабары). Бұл сөйлемде қимыл, іс-әрекеттің өткен уақытта қысқа мерзім ішінде орындалғанын бір ғана факт хабарлап тұр. Ego semper illum appellāvi inimīcum meum - Мен оны ылғи менің жауым деп атайтынмын. Мында да қимыл, іс-әрекеттің өткен уақытта болғаны көрсетіледі, бырақ ұзақ уақыт бойы орындалғанын ылғи (semper) үстеуі арқылы көрсетіледі.

б) Перфект қимыл, іс-әрекеттің өткен уақытта орындалып, қазіргі кезде орындалып жатқандығын білдіреді. Оны  p e r f e c t u m  p r a e s e n s деп атайды. Мысалы: consuēvi – менің әдетім (қазір де сол өткендегі әдетті сақтаймын); sibi persuāsit – оның көзі жетті (қазір де сенеді). Көбінесе мұндай мағаналар перфектті ырықсыз етіс формасында береді: illud mare Aegaeum appellatum est – Бұл теңіз Эгей теңізі деп аталған (қазір де солай аталады). Латын перфектісінің осындай мағаналары батысеуропа тілдерінде қазір де кездеседі.

Perfectum indicativi activi перфект түбіріне арнайы жалғаулар жалғау арқылы жасалады. Жалғаулар барлық төрт жіктіктегі етістіктерге  бірдей.

Етістіктердің Perfectum indicativi activi формасы перфект түбіріне төмендегі жіктік жалғауын  жалғау арқылы жасалады:

Жақ

Singularis

Pluralis

      1

 -        -ī

     -ĭmŭs

      2

      -ĭstī

     -ĭstĭs

      3

      -it

     -ērunt

Еске саламыз, перфект түбірі І жақ жекеше түрде тұрған  Perfectum indicativi activi -дің –ī жалғауын алып тастау арқылы анықталады.

Numerus

Persona

orno,  ornāvī, ornātum, ornāre - әшекейлеу

sing.

1

2

3

ornav - ī

ornav - ĭstī

ornav - it

мен әшекейледім

сен әшекейледің

ол әшекейледі

pl.

1

2

3

ornav - ĭmŭs

ornav - ĭstĭs

ornav - ērunt

біз  әшекейледік

сендер әшекейледіңдер

олар әшекейледі

 Есте сақтаңыз, перфект түбірі етістіктерде біркелкі емес, алты түрлі жолмен құрылады:

І және IV жіктеуге жататын етістіктерде  перфект түбірі  – vī -ға аяқталады (v жұрнағы мен ī жалғауы инфект түбіріне жалғану арқылы жасалады). Мысалы: ornoornāvī, ornātum, ornāre 1 әшекейлеу; audio, audīvi, audītum, audīre 4 - тыңдау

ІІ жіктеуге жататын етістіктердің көбісінде  перфект түбірі  -uī –ға аяқталады (u жұрнақ + ī жалғау). Бұл жерде инфект түбіріндегі соңғы –ē дауысты әрпі түсіп қалады. Мысалы: moneō,  monuī, monĭtum, monēre 2 – сендіру; doceō, docuī, doctum, docěre 2 – оқыту

ІІІ жіктеуге жататын етістіктердің көбісінде  перфект түбірі  -sī –ға аяқталады (s жұрнақ + ī жалғау). Бірақ s -  жұрнағының алдындағы дауыссыз  әріптер өзгеріске ұшырайды. Тіл арты дауыссыз g  s және t әріптерінің алдында тұрса қатаңданады, с [k] дыбысы s дыбысымен қосылып,   дыбысымен белгіленеді. Мысалы: duco, duxi ( duc + si), ductum,  ducere 3жетелеу; rego,  rexi (reg + si),  rectum (reg + tum), regere 3билік жүргізу; Ұяң  b дыбысы s және t әріптерінің алдында тұрса қатаңданады. Мысалы: scribō, scripsī (scrib + si), scriptum,  scriběre 3 – жазу.

Тіл алды d және t дауыссыздары s – дыбысының алдында ассимиляцияға ұшырайды. Мысалы: mittō, misī (mit + si), missum, mittěre 3жіберу, жөнлту, жолдау.

Біршама етістіктердің перфект түбірі инфект түбіріне жұрнақ жалғау арқылы емес,  түбірдегі дауысты дыбыстың  ұзақ дыбысқа ауысуы арқылы жасалады. Мысалы:

  videō, vīdī, visum, vĭdēre 2  - көру

  mŏveō, mōvī, mōtum, movēre 2 – жылжыту, қозғау

  legō, lēgī, lěctum, legěre 3 - оқу

  veniō, vēnī, věntum, věnīre 4 - келу

  Берілген етістіктердің: 

Инфект түбірі

Перфект түбірі

vĭdē-, movē-, legě-, věnī-

vīd-, mōv-, lēg-, vēn-

 Егер түбірде ă тұрса,  жаңа ē тудырады. Осы жолмен жасалған перфект үндіеуропа тілінен келген дауыстылардың орын ауыстырылуы деп аталады. Қазіргі кезде неміс және ағылшын тілдерінде кездеседі. Ондай өзгеріс келесі жиі кездесетін етістіктерде:

ăgō, ēgī, actum, ăgěrě қуу

căpiō, cēpī, căptum, căpěrě алу

făciō, fēcī, făctum,  făcěrě істеу

jăciō, jēcī, jăctum, făcěrě         тастау

  Инфект түбірі

Перфект түбірі

ăgě-, căpĭ -, făcĭ -, făcĭ -

ēg-, cēp-, fēc-, jēc-

Кейбір латын етістіктері  үндіеуропа перфектісінің  жасалуының көне формасын сақтаған, яғни  бастапқы дауыссыздың қосарлануы арқылы жасалады. Мысалы:

dō, dedī, dătum, dărě                               беру    

mordeō, momordī, morsum, morděrě     тістеу

currō, cucurrī,  cursum, currěrě               жүгіру

 

ІІІа жіктеуіне жататын етістіктердің бірқатарынның  префект түбірі етістік түбіріне ұқсас. Мысалы:

statuo, statui, statutum, statuěre 3    қою

verto, verti, versum, vertěre 3 айналдыру [9].

Көмекші етістік esse Perfectum indicativi activi формасында

Жақ

Singularis

Pluralis

      1

 fu–ī    мен болғанмын

 fu–ĭmŭs  біз болғанбыз

  2

 fu–ĭstī сен болғансың

 fu–ĭstĭs  сендер болғансыңдар

  3

 fu–it   ол болған

 fu–ērunt  олар болған

Тапсырмалар

1. Келесі етістіктерді imperfectum indicativi activi және perfectum indicativi activi формаларында жіктеңіз:

1 deleo 2 бұзу, қопару; pono 3 қою. respondeo 2  жауап беру; duco 3 жетелеу

2. Етістіктердің формасын анықтап, қазақшаға аударыңыз:

fuistis, affuistis, potuistis, fē respondi, misērunt, expugnavērunt; putavěrat, conscripsěrat, scripsĭmus, potuerĭmus, collocavěrint, interfuěrint, tulērunt; prodiit, voluisti, voluěras. 

3. Өздік етісте тұрған сөйлемдерді ырықсыз етіске алмастырыңыз, құрастырған сөйлемді қазақшаға аударыңыз:

a) Milĭtes montem б) Graeci monumenta exstruēbant.

4. Афоризмдерді жаттаңыз. Қазақ мақал-мәтелдері мен фразеоло-гизмдерін қарап шығып, афоризмнің баламаларын жазыңыз:

1) Hodie mihi ,cras tibi – Бүгін маған, ертең саған.

2) Homines amplius oculis,quam auribus credunt Адамдар құлағына емес, көзіне сенеді.

3) Neminem cito laudaveris ,neminem cito accusaveris – Ешкімді асығыс мақтамаңыз, ешкімді асығыс айыптамаңыз.

4) Nemo omnia potest scire – Ешкім бәрін біле алмайды.

5) Tantum scīmus, quantum memoria tenebĭmus – Біз қанша есте сақта-сақ, сонша білетін боламыз.

6) Concordia amorem nutrit! – Түсіністік махаббатты күшейтеді.

7) Amor librum nos unit – Кітапқа құмарлық бізді біріктіреді (баспа ұраны).

8) Ex umbra in solem – Көлеңкеден күнге (баспа ұраны).

5. Оқып аударыңыз:

De Aenēa

Graeci diu Troiam urbem oppugnavērunt; decĭmo anno Troiam expugnavērunt. Aenēas, unus e principĭbus Troianōrum, cum patre sene et filio parvŭlo et cum sociis naves conscendit et post multos et longos errōres in Italiam advēnit. Rex Latīnus Aenēan in hospitium accēpit et filiam Laviniam in matrimonium ei dedit. Sed primum Troiāni cum Rutŭlis pugnābant, Latīnus enim antea Laviniam Turno, Rutulōrum princĭpi, in matrimonium dare promīsit. Aenēas oppĭdum Lavinium (condĭdit) et filius eius, Ascanius, Albam Longam condĭdit. Ea gente Romŭlus, condĭtor Romae, fuit.

Сөздік

1. oppugno, oppugnāvi, āre – шабуылдау; 2. ex-pugno, expugnāvi, āre – басып алу; 3. conscendo, conscendi, ěre  – көтерілу; 4. navem conscendere – кемеге отыру; 5. ad-venio, adveni, īre – жету, келу; 6. accĭpio, accēpi, ěre – алу, қол жеткізу; 7. do, dedi, dare – беру; 8. pro-mitto, protmsi, ěre – сөз беру; 9. condo, condidi, ěre – негізін салу, қалау; 10. ea gente … fuit – осы рудан тараған.

2. Мәтінді оқыңыз, мәтіндегі етістіктерді талдап, аударыңыз:

De puero mendaci

Puer, custos ovium, saepe per iocum auxilium rogavit magna voce clamans: «Auxilium mihi date! Lupus adest!» Vicīni auxilio veniēbant, sed lupum non vidēbant, et puer eos  irridēbat. Aliquando lupi re verā in oves irruērunt, et puer, ut antea, clamāvit: «Lupi adsunt! Auxilium mihi date!» Sed nemo puěri mendāci credĭdit neque ei auxilium dedit, et lupi multas oves arripuērunt.

Сөздік

1. mendax, mendācis өтірікші; 2. custos ovium – шопан; 3. iocus, i m әзіл; 4. auxilium, i n көмек; 5. magnā voce – қатты дауыстап; 6. vicīni – көршілер; 7. auxilio venīre – көмекке келу; 8. аliquando – бірде, бір күні; 9. vere – шынымен; 10. ovis, ovis f қой

Римдіктер жөнінде дерек

Ежелгі дәуірдің дәрігері Галеннің арқасында медицина қызметін-де дуализм жарық көрді. Клавдий Гален Пергане қаласында атақты ар-хитектор Никонның жанұясында дүниеге келген. 17 жастан бастап ме-дицинамен айналысқан, Перган, Коринф, Афина және Александрияда білім алған, біршама тілдерді біліп, көп саяхаттаған. Перганға оралғанда бірнеше жыл бойы гладиатор мектебінде дәрігер боп жұмыс жасайды. Гладиатор көтерілісінен кейін Гален Римге көшіп келіп, лекциялармен, медицина тәжрибесімен белгілі болған. Гален медицина саласындағы 125 еңбектің авторы (бізге тек 80 жетті). Ең маңыздысы: «Адам денесіндегі бөліктердің қызметі», «Анатомия туралы», «Терапевтік әдістер», «Ауру денелердің бөлшектері», «Дәрілердің құрамы туралы». Галеннің бірнеше еңбектері «Гиппократтың жинағымен» таныстырды. Гален Александрияға келгенде, онда адамдар мүрдесімен жұмыс істеу тоқтатылғандықтан, ол маймылдар, шошқалар, иттер мен тағы басқа жануарларды зерттеумен айналысты. «Анатомиялық бұлшық еттер туралы» трактатта 300 бұлшық ет бар екені баяндалған, олардың ішінде адамдарда болмағандары да бар. Галеннің анатомия жүйесін, сүйектерді, сіңір, бұлшық еттерді, ішкі мүшелерді, әсіресе жүйке жүйесін сипаттауда қызметі зор. Ол бас миы және жұлын бөлімдерінің құрылысын түсіндірді. Жүректің анатомиялық құрылысын, күре тамырдың ағу жолын дұрыс түсіндірді. Жүректің қоршауын қанға өткізгіш деп санады. Бұл дұрыс емес көзқарас  VI ғасырға дейін дұрыс деп саналды.