Заттың қимылы мен ісінің мезгілін, жай-күйін, мекенін және сынның белгілерін көрсетеін сөз табын үстеу деп айтады.
Басқа сөз таптары сияқты, үстеудің мағанасында да, тұлғасында да, сөйлемде атқаратын қызметінде де өзіне тән ерекшеліктері бар.
Үстеулер – басқа сөз таптарынан қосымшалар арқылы немесе сөздердің бірігуі арқылы, тіркесу арқылы пайда болып, жаңа бір мағанаға ие болған сөз тобы.
Латын тілінде үстеу сөздер морфологиялық құрамы жағынан екі категорияға бөлінеді. Олар: негізгі үстеулер мен туынды үстеулер.
Қазіргі кезде құрамындағы негіз бен қосымшалардың жігі бөлінбейтін, яғни бөлшектеуге келмейтін үстеулерді негізгі үстеулер дейміз: fere шамалы, ubi қайда, semper ұдайы.
Жұрнақ, жалғау жалғану арқылы жасалған үстеулерді туынды үстеу дейміз.
Сын есімнен жасалған үстеулер сын есімнің gen sing.формасындағы жалғауын жұрнаққа ауыстыру арқылы жасалады.
Бірінші топтағы үстеулер I және ІІ септеуге жататын сын есімдердің gen sing.-тағы ī жалғауын ē жұрнағымен ауыстыру арқылы жасалады
Кейбір ІІ септеуге жататын сын есімдерден түбірге о жұрнағын жалғау арқылы үстеу жасауға болады
cit-us, a, um жылдам, cit-o жылдамдау
rect-us, a, um түзу, rect-e түзурек
|
Nom.sing. |
Gen.sing. |
Adverbium |
|
latus кең liber еркін pulcher әдемі,көрікті minĭmus кішкене fortissĭmus батыл |
latī liběrī pulchrī minĭmī fortissĭmī |
latē liběrē pulchrē minĭmē fortissĭmē |
Екінші топғы үстеулер ІІІ септеуге жататын сын есімдердің gen sing.-тағы -ĭs жалғауын -ĭter жұрнағымен немесе –nt-дан кейін - er жұрнағымен ауыстыру арқылы жасалады.
|
Nom.sing. |
Gen.sing. |
Adverbium |
|
acer үшкір celer жылдам fortis қайсарлы felix бақытты sapiens дана |
acris celeris fortis felīcis sapientis |
acrĭter celerĭter fortĭter felīcĭter sapienter |
Үшінші топғы үстеулерге a c c u s a t i v u s s i n g u l a r i s немесе a b l a t i v u s s i n g u l a r i s формаларында тұрған средний родтағы зат есімдер мен сын есімдер жатады: multum көптеу, primum біріншіден, facĭle жеңілдеу, casu төтенше, multo тым
Сын есімнен жасалған үстеулердің салыстырмалы шырайы ретінде a c c u s a t i v u s s i n g u l a r i s формасында тұрған средний родтағы сын есімдер қолданылады (–iŭs жалғауына аяқталады). Мысалы: altus биіктеу, latius кеңдеу, celeries тездеу, felicius бақыттылау
Үстеудің күшейтпелі шырайы сын есімнің күшейтпелі шырайына -ē жұрнағын жалғау арқылы жасалады: fortissĭmē (fortissĭmus-тан),celerrĭme, minĭme
Ерекше жалпы ережеге бағынбай жасалатын үстеулер де кездеседі: bonus жақсы(сын есім), bene жақсы (үстеу), alius басқа (сын есім), alĭter басқа (үстеу). Осы топта жиі кездесетін үстеулер:
bene - жақсы
male - жаман
multum – көптеу
optĭme – тым жақсы
pessĭme - тым жаман
minĭme – тіпті аз
plus – көбірек
minus - аздап
plurĭmum – ең көп
parum-аздап
Жаттығулар
Gravis, honestus, simplex, celer, pulcher, facĭlis, prudens
Дұрыс жауабы:
Gravĭter, honeste, simplĭcĭter, celerĭter, pulchre, facĭlĭter, prudenter
iter longius, opus facillimum, mons altissĭmē, pugna acrĭter, equus celerĭter
Дұрыс жауабы:
жол ұзақ, жұмыс жеңіл, тау биіктеу, ұрыс қызу, жылқы жылдам
bonus
parvus
celěber
difficĭlis
novus
mobĭlis
Дұрыс жауабы:
|
Жай шырай |
Салыстырмалы шырай |
Күшейтпелі шырай |
|
bonus,a,um parvus,a,um celěber, bris, bre difficĭlis, is, e novus,a,um mobĭlis, is, e |
melior, meliŭs minor, minus celěbrior, celebrius difficilior, difficilius novior, novius mobĭlior, mobĭlius |
optimus, a, um minĭmus, a, um celeberrĭmus,a,um difficillĭmus, a, um novissĭmus, a, um mobĭlissĭmus, a, um |
Дұрыс жауабы:
De Solō et Croeso
Solo, ille sapens, qui leges utilissĭmas Atheniensĭscripsit, terras aliēnas libenter visitābat. Aliquando Croesus, Lydiae rex, Solōnem invitāvit, nam divitias suas viro sapienti ostenděre desiderāvit. Croesus Solōne divitior, sed Solo Croeso sapientior erat. Croesus, qui se ipsum fellicissĭmum putābat (nam divitissĭmus erat), Solōnem interrogāvit: “Quem tu, vir sapiens, omnium homĭnum felicissĭmum putas?» Solo respondit: «Tellum Atheniensem felicissĭmum puto, nam filios bonos honestosque educāvit et ipse pro patria pugnans morte honestissĭmāvitam finīvit». Alios quoque viros, qui mortem honestam habuěrant, nomināvit; tum rex irātus: «Nonne me felicissĭmu omnium homĭnum putas? Quis enim pulchriōres vestes, splendidiōres gemmas, aedificia ampliōra habet?» «O rex, — inquit Solo,—nunc te divĭtem et regem video, sed felīcem non prius te nominābo, quam vitam bonā et honestā morte finivěris». Hoc responsum minĭme regi placuit, et Solo regnum eius relīquit.
Сөздік