6 V септеуге жататын зат есімдер

Бесінші септеуге nom.sing-ы –ēs-ке , ал gen.sing-ы - ēī- ге немесе  -ěī-ге  аяқталатын зат есімдер жатады. Мысалы: speciēs, ēī f – түрі;  fidēs, ěī f – үміт, ě

Жоғарыда берілген мысалдардан байқауға болатыны егер nom.sing-тың (атау септіктің жекеше түрі)  –ēs жалғауы дауысты әріптен кейін тұрса,  gen.sing. (ілік септігіндегі жекеше түрі) формасында  – ēī жалғауы ұзақтық белгісімен, ал егер nom.sing-тың (атау септіктің жекеше түрі) –ēs жалғауы дауыссыз әріптен кейін тұрса,  gen.sing. (ілік септігіндегі жекеше түрі) формасында  – ěī жалғауы қысқалық белгісімен қолданылады.

Бесінші септеудің  зат есімдері негізінен  женский родқа жататын зат есімдер.

Бесінші септеуге жататын  res, rěi  f – зат, іс және dies, diēī f  - күн зат есімдерінің ғана көпше түрі бар, қалған бесінші септеуге жататын зат есімдердің көпше түрі  мүлдем жоқ немесе тек қана nominativus пен accusativus pluralis-та қолданылады. 

	singularis	pluralis	singularis	pluralis
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl. Voc	rēs rěī rěī rěm rē rēs	rēs rērum rēbus rēs rēbus rēs	diēs diēī diēī diem diē diēs	diēs  diērum  diēbus  diēs  diēbus  diēs

Ескерту (N.B.) res зат есімі кейбір сын есімдермен бірігіп тұрақты фразеологиялық бірліктерді құрайды; res publĭca –мемлекет;  res gestae (pl) – қылық; res novae (pl) –мемлекеттік төңкеріс; res secundae (pl) – сәттілік, бақыт; res adversae (pl) –бақытсыздық; rerum scriptor - тарихшы

Жаттығулар

1. Септеп қазақ тіліне аударыңыз:

forma et status (forma –I септеу, status –IV септеу)- нысан мен құрылыс

Дұрыс жауабы: 

     sing.           

Nom. forma et status         нысан мен құрылыс

Gen.  formae et status        нысан мен құрылыстың

Dat.   formae et statui        нысан мен құрылысқа

Acc.   formam et statum      нысан мен құрылысты

Abl.   formā et statu           нысан мен құрылыспен

Voc.  forma et status          нысан мен құрылыс

        

pl.

Nom. formae status нысандар мен құрылыстар

Gen.  formārum statuum   нысандар мен құрылыстардың

Dat.   formis statĭbus нысандар мен құрылыстарға

Acc.  formas status   нысандар мен құрылыстарда

Abl.   formis statĭbus нысандар мен құрылыстармен

Voc.  formae status            нысандар мен құрылыстар

2. Төменде берілген сөздерден сөйлем құраңыз. Есіңізде болсын баяндауыш сөйлемнің соңында, бастауыш номинативте, ал толықтауыш аккузативте:

1. matrōna, puella, vocāre; 2. domĭnus, servus, malus, vituperāre; 3.amīca, tunĭca, sordĭdus, habēre; 4. exercitus, patria, defenděre; 5. vir, matrōna, puer, puella,  dies festus, celebrāre; 6. poēta, silva, ager, vicus, pulcher, narrāre.

Дұрыс жауабы: 

1. Matrōna puellam vocāt. 2. Domĭnus servum malum vituperāt. 3. Amīca  tunĭcam  sordĭdam habēt. 4. Exercitus  patriam  defendĭt. 5. Viri, matrōnae,  pueri,  puellae  dies festos  celebrābant. 6. Poētae de  silvis, de agris, de  vicis pulchris  narrānt.

3. Оқып (Recĭta!), аударыңыз:

Res publĭca – res popŭli est. Variae sunt  formae  et status rērum publicārum. Gloriam rei publĭcae  exercĭtus defendit. Viri boni  rem publĭcam amant,  in rebus secundis et in rebus adversis rei publĭcae auxilio sunt. Cives saepe  de rebus  publĭcis atque de rei publĭcae  commŏdispŭtant.  Vir bonus nullum pericŭlum pro re publĭca, nullum incommŏdum pro patria vitat. Fidem virōrum Romanōrum poētae saepe laudabānt. Diēbus  festis pupŭlus Romānus deis  deabusque  sacrificābat et  pro re publĭca deos orābat.

Дұрыс жауабы: 

Мемлекет – халық ісі. Мемлекеттің әртүрлі нысаны мен құрылымы бар. Мемлекет даңқын қорғайтын әскер. Жақсы адамдар мемлекетін жақсы көреді және қайғыда да, бақытта да мемлекеттің қорғаны болады. Халық мемлекеттік істі, әрі  мемлекет пайдасын жиі талқылайды. Жақсы адам мемлекетін қорғауда  қиыншылықтан қашпайды, отанын қорғауда есептеспейді. Ақындар римдықтардың  берілгендігін жиі мадақтаған. Мерекелерде рим халқы құдайларға құрбандық шалып, мемлекетке жақсылық сұраған.

Сөздік

1. res publĭca – мемлекет; 2. res publĭcae – мемлекеттік істер; 3. res secundae – табыс, бақыт; 4. res adversae – бақытсыздық, қайғылы жағдай; 5. res gestae – ерліктер; 6. scriptor rerum  gestarum – тарихшы; 7. viri boni  ...  rei publĭcae auxilio sunt – адал азаматтар мемлекетке қызмет етеді; 8. dies festus – мереке күні, мейрам