Жоғарыда айтылғандай сын есімдердің көбісі І және ІІ септеуге жатады. Қалған сын есімдер ІІІ септеулік өзгеріске ұшырайды. Nom.sing.- та ІІІ септеуге жататын сын есімдердің:
1) әрбір сын есімнің үш родтық (мужской, женский, средний) жеке формасы болады. Оны үш жалғаулы сын есім деп атайды. Ондай сын есімдер көп емес, мысалы: celer(m) – жылдам (быстрый), celěris (f) – жылдам (быстрая), celěre (n) – жылдам (быстрое)
2) женский және мужской родқа бір жалғаулық форма да, средний родқа арнайы формасы болады. Оны екі жалғаулы сын есім деп атайды. Сын есімнің көбісі осы формада кездеседі, мысалы: brevis (m, f) – қысқа (короткий, короткая), breve (n) – қысқа (короткое)
3) барлық родтарға жалпы бір форма болады. Оны бір жалғаулы сын есім деп атайды. Ондай сын есімдер көп емес, мысалы: felix (m, f, n) – бақытты; sapiens (m, f, n) – дана
Бір жалғаулы сын есімдердің Nom.sing формасы арқылы берілген сын есімнің түбірін табуға болмайды. Сондықтан бір жалғаулы сын есімдерді зат есімдер сияқты екі формасын Nom.sing және Gen. sing формаларын есте сақтау қажет: felix, felīcis (сөздікте felix, līcis– бақытты деп белгіленген ); sapiens, sapientis( сөздікте sapiens, entis– дана деп белгіленген)
Бір жалғаулы сын есімдердің практикалық түбірі зат есімдегідей Gen. sing формасы арқылы анықталады, мысалы: Nom.sing felix, Gen. sing felīcis, түбірі felīc – болады.
Бір жалғаулы сын есімдер негізінен –ns-ке немесе –x-ке аяқталады.
Екі және үш жалғаулы сын есімдердің практикалық түбірі женский родта тұрған формасының -is жалғауын алып тастау арқылы анықталады.
ІІІ септеуге жататын сын есімдердің барлығы дауыстылар түрі (гласный тип) бойынша септеледі
Үш жалғаулы сын есім ( celer, celěris, celěre – жылдам )
|
Cеп-теу |
singularis |
pluralis |
||||
|
m |
f |
n |
m |
f |
n |
|
|
Nom Gen. Dat. Acc. Abl. Voc |
celer celěris celěri celěrěm celěrī celer |
сelěris celěris celěri celěrěm celěrī celěris |
celěre celěris celěri celěrě celěrī celěre |
celěrēs celerium celerĭbus celěrēs celerĭbus celěrēs |
celěrēs celeriŭm celerĭbus celěrēs celerĭbus celěrēs |
celeriă celeriŭm celerĭbus celeriă celerĭbus celeriă |
Екі жалғаулы сын есім (brevis, breve – қысқа )
|
Cептеу |
singularis |
pluralis |
||
|
m, f |
n |
m, f |
n |
|
|
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl. Voc |
brevĭs brevĭs brevī brevěm brevī brevĭs |
brevě brevĭs brevī brevě brevī brevě |
brevēs breviŭm brevĭbus brevēs brevĭbus brevĭs |
breviă breviŭm brevĭbus breviă brevĭbus breviă |
Бір жалғаулы сын есім (felix, felīcis – бақытты)
|
Cептеу |
singularis |
pluralis |
||
|
m, f |
n |
m, f |
n |
|
|
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl. Voc |
felix felīcĭs felīcī felīcěm felīcī felix |
felix felīcĭs felīcī felix felīcī felix |
felicēs feliciŭm felicĭbus felicēs felicĭbus felicēs |
feliciă feliciŭm felicĭbus feliciă felicĭbus feliciă |
Ескерту (N.B.) Келесі бір жалғаулы сын есімдер ІІІ cептеудің дауыссыздар түрі (согласный тип) бойынша септеледі: dives, divĭtis – бай; princes, cĭpis – бірінші,негізгі; pauper, paupěris – кедей; particeps, cĭpis – қатысушы; vetus, vetěris – ескі, көне
Жаттығулар
ŭtĭlis, ŭtĭle – пайдалы; alăcer,alăcris, alăcre – сергек,ширақ
Дұрыс жауабы:
|
Cептеу |
singularis |
pluralis |
||||
|
m |
f |
n |
m |
f |
n |
|
|
Nom Gen. Dat. Acc. Abl. Voc |
ŭtĭlis ŭtĭlis ŭtĭli ŭtĭlem ŭtĭli ŭtĭlis |
ŭtĭlis ŭtĭlis ŭtĭli ŭtĭlem ŭtĭli ŭtĭlis |
ŭtĭle ŭtĭlis ŭtĭli utĭle ŭtĭli ŭtĭle |
ŭtĭles ŭtĭlium ŭtĭlĭbus ŭtĭlēs ŭtĭlĭbus ŭtĭlēs |
ŭtĭles ŭtĭliŭm ŭtĭlĭbus ŭtĭlēs ŭtĭlĭbus ŭtĭlēs |
ŭtĭliă ŭtĭliŭm ŭtĭlĭbus ŭtĭliă ŭtĭlĭbus ŭtĭliă |
|
Cептеу |
singularis |
pluralis |
||||
|
m |
f |
n |
m |
f |
n |
|
|
Nom Gen. Dat. Acc. Abl. Voc |
alăcer alăcris alăcri alăcrem alăcri alăcer |
alăcris alăcris alăcri alăcrem alăcri alăcris |
alăcre alăcris alăcri alăcre alăcri alăcre |
alăcres alăcrium alăcrĭbus alăcres alăcrĭbus alăcrēs |
alăcres alăcriŭm alăcrĭbus alăcres alăcrĭbus alăcrēs |
alăcriă alăcriŭm alăcrĭbus alăcriă alăcrĭbus alăcriă |
alăcer (жылқы, қыз бала, ән); fortis (жұбай, әйел, аң); felix (әке, ана, қала)
Дұрыс жауабы:
equus alăcer, puella alăcris, carmen alăcre; vir fortis, matron fortis, anĭmal forte; pater felix, mater felix, oppĭdum felix
De leōne magno et mure parvŭlo (fabula)
En, leōnem, qui dormit, vidētis. Mus parvŭlus teměre in dorsum bestiae insĭlit et bestiam e somno exĭtat. Leo murem iam tenet, sed mus eum rogat et leo murem incolŭmem dimittit. Post paucos dies leo in laqueos venatōrum incĭdit et silvam clamōre ingenti implet. Mus rugītum audit et, ubi leōnem in laqueis videt, pro salūte grata laqueos dentĭbus arrōdit et leōnem pericŭlo ingenti liběrat. Recte igĭtur, que dicunt: nullīus exiguitātem et impotentiam sperněre debēmus.
Үлкен арыстан мен кішкентай тышқан жөнінде (мысал)
Мында ұйықтап жатқан арыстанды көресіңдер. Кішкентай тышқан
ағаттықпен аңның арқасына секіріп шығып оны оятады. Арыстан тышқанды ұстайды, бірақ тышқан босатуын өтінеді, арыстан оны босатады. Бірнеше күн өткен соң арыстан аңшылардың ауына түседі де, арыстан бүкіл орманға ырылдайды. Оны тышқан естиді де,оны ауда көргенде,құтқарып босатқанға риза ол, ауды тісімен жыртып, арысты қорқынышты қауіптен құтқарады. Яғни, «Біз кішіні кіші деп, әлсізді әлсіз деп жек көруге тиісті емеспіз» - деп айтқандардікі дұрыс.
Сөздік