4.1 Педагог шеберлігінің білім беру процесіндегі рөлі
Педагогикалық жұмысты талдау үшін шебер педагогтерге педагогикалық процесті тиімді жүзеге асыруға көмектесетін педагогикалық шеберліктің көрсеткіштері мен өлшемдерін білу қажет. Педагогикалық шеберлік толығымен ақыл-ой тәуелсіздігімен қамтамасыз етіледі, бұл нақты шындықты білуге, білім алуға, оларды қазіргі және жаңа жағдайда шығармашылықпен қолдануға, яғни өз іс-әрекетін талдау, көрсету және болжау қабілетіне ие болуды білдіреді. Педагогтердің жұмысына мұқият назар аудару, кәсіби шеберліктің шыңдарына сәтті жету, шынайы шебер мұғалімдердің оқушының жеке басына ерекше, нәзік сезімталдығымен ерекшеленетінін анықтауға көмектесті. Мұндай сезімталдық пен эмпатия сонымен бірге олардың жұмыс пен шығармашылықтағы икемділігінің негізгі шарттары болып табылады.
Педагогикалық шеберлік оқытушы тұлғасының жоғары деңгейдегі психология-педагогикалық дайындығы бар, педагогикалық мәселелерді оптималды шеше алатын белгілі қасиеттер жиынтығы.
Мұғалімнің педагогикалық шеберлігі педагогикалық процесті басқаруды қамтамасыз ететіндіктен, оны педагогикалық процестің технологиялығының логикасымен көбейтіндісі, әдістерді меңгерудің белгілі бір деңгейі, тәрбиелеу мен білім берудің құралдары және формасы деп қарастыруға болады. Педагогтың шеберлігі ұйымдастырушының насихаттаушы, тәлімгерлік сияқты негізгі функцияларын іске асыруда байқалады. Оқытушының студенттерді тәрбиелеуде және білім беруде нақты технологиялық функцияларды орындауға арналған нақты әдістер топтамасы болады: біреулері бастапқы болатын болса, басқалары – ұйытушы, жетектеуші немесе корректілеуші, түзетуші.
Педагогикалық шеберлік табысқа жеткізетін, әр қайсысы педагог өнерін көтеретін мақсаттар жиынтығы ретінде де қарастырылуы мүмкін: олар –педагогикалық қатынастың стилі, сөйлеу мәдениеті, шешендік (ораторлық) өнер, оқытушы имиджі, оның интеллектуалдық (зерделілік) эрудициясы, стреске төзімділігі және т.б.
Педагогикалық қызметке дайындығын қамтамасыз етуші педагог тұлғасына қойылатын талаптарды анықтауда психология – педагогикалық ғылым олардың жалпыланған біртұтас қасиеттерін біріктіруге ұмтылады. Бұл қасиеттердің спектрі жеткілігінше көпжақты. Оған ең алдымен, кәсібилік жатады. Педагогикалық қызметті табысты орындау үшін адамның тұлғалық сипаттарының бірлестігі қажет. Бұған жақын кешенді қасиет – кәсіби құзырет (компоненттілік) педагогтың педагогикалық қызметті атқаруға теориялық және практикалық дайындығының көрсеткіші, оның кәсібилігін сипаттайды. Кәсіби қалыптасу – бұл шығармашылықтың бастапқы (элементарлық) деңгейі, сынау және қателесу әдісімен орындалады.
Педагогикалық шеберлік педагогикалық процесті басқаруды қамтамасыз ететіндіктен, оны педагогикалық процестің технологиясының логикасымен көбейтіндісі, әдістерді меңгерудің белгілі бір деңгейі, тәрбиелеу мен білім берудің құралдары және формасы деп қарастыруға болады. Педагогтың шеберлігі ұйымдастырушының насихаттаушы, тәлімгерлік сияқты негізгі функцияларын іске асыруда байқалады. Педагогикалық қызметті кәсіби басқару мұғалімнің жан-жақтылығымен, ұйымдастырушылық қабілетімен, кәсіби білімінің деңгейімен, шығармашылық қабілетімен т.б. қасиеттерімен өлшенеді.
Педагогикалық қызмет – педагогтың оқушыға, студентке тәлім-тәрбие және білім беруші әсері арқылы, оның интеллектуалды, қайраткерлік-іскерлік және жеке тұлға ретінде дамыту арқылы оның өзінің дамуына және өзін жетілдіруіне бағыттайды.
Педагогикалық кәсіби қызметтің пайда болуын адамдар арасындағы функцияларды (қызметті) бөлісу нәтижесімен байланыстырады. Оның рөлін анықтаған кезде ең алғашқы және бастапқы қызмет екенін атап өткен жөн, өйткені ол балалардың дамуына, тәрбие мен білім алуына бағытталған. Бұл адам қызметінің ішіндегі ең күрделісі, өйткені оның тиімділігі педагогтың адам физиологиясы мен психологиясын терең меңгеру қабілеті арқылы басқа адам дүниесіне кіріп, онда ұйымдастырушы-педагогикалық әрекеттер жасауға арналған. Педагогты қоршаушы социумның қабылдауының күрделігі мен бірқалыпты еместігіне қарамастан, оның еңбегін приоритетті қызметтер қатарына жатқызуға болады, өйткені педагогикалық қызмет адамның барлық қызмет саласының (сферасының) бастауында тұрып, көпшілік жағдайда қоғамның келешектегі дамуын нормалаушы және реттеуші болып саналады.
Адамның кез-келген қызметі сияқты педагогикалық қызметтің де негізін еңбек құрайды, ол бір немесе бірнеше еңбек қимылымен саналы міндетті шешуге мүмкіндік береді. Педагогикалық шеберлік іс-әрекетте көрінеді (Н.В. Кузьмин), бірақ ол оған енбейді, ол арнайы жалпыланған дағдыларды дамытудың жоғары деңгейімен сипатталады (В.А. Сластенин), бірақ бұл бастысы емес. Мәні мұғалімнің тұлғасында, оның ұстанымында, қызметті жоғары кәсіби деңгейде басқару қабілетінде. Шеберліктің мәні неде екенін анықтау үшін алдымен педагогикалық іс-әрекеттің ерекшелігін талдап, оның педагогикалық процесті жоғары ұйымдастыруды қамтамасыз ететін мұғалімнің жеке басына қойылатын талаптарын қарастырамыз.
Әрбір іс-әрекет сияқты, педагогикалық құрамына келесі компоненттер кіреді: мақсаты, құралдары, объектісі, өзіндік ерекшелігімен ерекшеленетін тақырып. Ең алдымен, педагогикалық іс-әрекеттің ерекшелігі неде?
1. Мұғалім жұмысының мақсаттарын қоғам анықтайды, яғни мұғалім өз жұмысының түпкілікті нәтижелерін таңдауға еркін емес, оның әрекеттері оқушылардың жеке басын жан-жақты дамытуға бағытталуы керек. Педагогикалық қызмет ұрпақтардың әлеуметтік сабақтастығын жүзеге асыруға, жастарды қолданыстағы әлеуметтік байланыстар жүйесіне қосуға, әлеуметтік тәжірибені игерудегі адамның табиғи мүмкіндіктерін жүзеге асыруға ықпал етеді.
Бірақ мұғалім мақсаттан туындайтын нақты міндеттерді педагогикалық жағдайларға сәйкес алға қоюы керек. Осылайша, педагогикалық іс-әрекеттің мақсаты әрқашан түпкілікті нәтижеде әлеуметтік түрде қарастырылады. Бұл жағдай мұғалімнен шығармашылық шешімдерді, мақсаттарды көре білуді, оларды нақты жағдаймен салыстыруды талап етеді.
2. Мұғалімнің іс-әрекеті әрқашан басқа әрекетті басқару қызметі; бұл оқушылардың белсенділігіне бейімделу сияқты белсенділіктің бір түрі деп қарастырады. Педагогикалық іс-әрекет мақсатының ерекшелігі – ол мұғалімнің де, оқушының да мақсатына айналуы керек. Бұл шығармашылықтың белсенділіктің мәні.
3. Басқа адамның іс-әрекетін (тәрбие, оқыту, білім беру т.б.) басқару қиын, өйткені мұғалімнің мақсаты әрқашан оқушының болашағына бағытталуы керек. Мұғалім бүгінмен өмір сүреді, болашақты құрады. Осыны түсінген шебер ұстаздар өз іс-әрекетінің логикасын әрқашан балалардың қажеттіліктеріне қарай құрастырған. Ш.А. Амонашвили өзінің іс-әрекет бағдарламасын баланың ерекшелігіне жақындатуға ұмтылады. Олай болса, педагогикалық қызмет мақсатының ерекшелігі мұғалімнің педагогикалық ұстанымында қоғам мақсаттары «өскен» кезде мұғалімнен қоғамның әлеуметтік міндетін жеке қабылдауды талап етеді; нақты әрекеттердің мақсаттары мен міндеттерін шығармашылықпен түсіну; баланың қызығушылықтарын есепке алу және оларды оқу қызметінің алға қойған мақсаттарына айналдыру қабілетімен байланыстырады.
Педагогикалық жұмыстың объектісі – адам, В.А. Сухомлинскийдің сөзімен айтқанда, «қалыптасып келе жатқан тұлғаның рухани өмірінің ең нәзік салалары – ақыл-ой, сезім, ерік, сенім, өзіндік сана». Педагогикалық іс-әрекет объектісінің ерекшелігі келесідей:
1. Адам табиғаттың өлі материалы емес, қайталанбас дара қасиеттері бар, болып жатқан оқиғаларға өзіндік көзқарасы мен түсінігі бар белсенді тіршілік иесі. Бұл өзіндік мақсаттары, мотивтері, жеке мінез-құлқы бар педагогикалық процестің серіктесі. Сонымен, педагогикалық іс-әрекеттің объектісі бір мезгілде оның субъектісі, педагогикалық ықпалға әр түрлі қатынас жасай алатын тұлға болып табылады, өйткені ол оны өзінің ішкі әлемі, көзқарастары арқылы қабылдайды.
2. Мұғалім стереотиптік тәсілдер мен стереотиптік әрекеттер қолданылмайтын, үнемі өзгеріп отыратын, өсіп келе жатқан адаммен айналысады. Ал бұл қиын, үздіксіз шығармашылық ізденісті қажет етеді.
3. Мұғалімдермен бір мезгілде айналасындағы балаға, жасөспірімге әртүрлі бағытта әрекет етеді. Демек, педагогикалық жұмыс барлық әсерлерді, соның ішінде оқушының өзінен келетін әсерлерді бір мезгілде реттеуді, яғни жеке тұлғаны тәрбиелеуді де, қайта тәрбиелеуді де, өзін-өзі тәрбиелеуді де ұйымдастыруды қамтиды.
Жалпы қазіргі педагогика, ынтымақтастық педагогикасы мектептегі қарым-қатынастарды демократияландыруға бағытталған және мектеп оқушыларын белсендіруге, баланы педагогикалық процесте одақтас, көмекші етуге ұмтылады.
Оқушыға әсер ететін субъект – мұғалім, ата-ана, ұжым. Оқушыға әсер етудің негізгі құралы – мұғалімнің тұлғасы, оның білімі мен біліктілігі. Оқушылар мұғалімнің тұлғасын қабылдамаса, оның біліміне, іс-әрекетіне сын көзбен қараса, оның ықпалына қарсылық көрсетеді. Нағыз тәрбиеші адамға жағымды моральдық әсер ететін тұлғаға айналады және бұл мұғалімнің өзін-өзі үнемі моральдық жағынан жетілдіру жағдайында ғана мүмкін болады.
Тәрбиенің негізгі құралдары – оқушыларды қамтитын әртүрлі іс-әрекеттер: еңбек, қарым-қатынас, ойын, оқыту. А.С. Макаренко ұжымдық іс-әрекет ретінде ұйымдастырылған балалардың өнімді еңбегін өзінің тәрбие жүйесінің негізі етіп алды. Педагог В.Н. Сорока-Росинский тәрбиені балалар өмірін ұйымдастырудың негізгі құралы ретінде таңдады, оны ұжымдық іс-әрекет ретінде де ұйымдастыра алды.
4.2 Педагогикалық құзыреттілік ұғымының теориялық негіздері
Құзыреттілік (лат. – тиісті, қабілетті) – белгілі бір саладағы білім мен дағдылардың жиынтығы.
Құзіреттілік дегеніміз – адам жан-жақты хабардар, білімі мен тәжірибесі бар мәселелер кешені, сондықтан белгілі бір салада құзыретті адам осы саланы негізді түрде бағалауға мүмкіндік беретін тиісті білім мен қабілеттерге ие болады және онда тиімді әрекет етеді. Сонымен бірге кәсіби құзыреттілік жеке психологиялық білім, оның ішінде тәжірибе, білім, дағды, психологиялық дайындық деп аталады.
Синонимді түрде қолданылатын «құзыреттілік» ұғымдары ажыратылады:
• құзіреттілік – объектілер мен процестердің белгілі бір шеңберіне қатысты белгіленген және оларға қатысты жоғары сапалы өнімді іс-әрекетке қажетті өзара байланысты жеке қасиеттердің (білім, қабілет, дағды, әрекет әдістері) жиынтығын қамтиды;
• құзыреттілік – адамның тиісті құзыретті, оның ішінде оған және қызмет субъектісіне деген жеке қатынасын иеленуі.
Қазіргі психологиялық және психолингвистикалық әдебиеттерде мінез-құлық сипаттамалары, тұлға әрекетінің басым нысаны және қазіргі біліктілік деңгейі (мысалы, тіл және сөйлеу). Бұл тұрғыда құзіреттілікті оқу, ал қабілеттерді оқыту деп түсінуге болады, бірақ сонымен бірге құзыреттілік оқудың нәтижесі болуы мүмкін немесе қабілет ұғымымен қабаттасуы мүмкін (Е.В. Арцишевская, М.Е. Кабардов). Басқаша айтқанда, әрбір жетістігі қабілеттердің көрінісінің дәлелі бола бермейтіні сияқты, әрбір құзіреттілік қабілет емес.
Ғылыми-әдістемелік әдебиеттерде құзіреттіліктердің дәстүрлі сипаттамаларын атап көрсетеді:
- жауапкершілікті өз мойнына алу, бірлескен шешімдер қабылдауға қатысу, институттардың жұмыс істеуі мен дамуына қатысу қабілетімен байланысты саяси және әлеуметтік құзыреттер;
- құндылықтарды қалыптастыру арқылы нарықтық ортада әлеуметтенуді жеңілдету: жас ұрпақтың негізгі әлеуметтік дағдыларды, экономика және әлеуметтік қатынастар саласындағы практикалық дағдыларды дамыту арқылы өз әл-ауқатына және қоғамның жағдайы үшін жауапкершілік;
- жағымсыз әлеуметтік процестерге қарсы тұру (нашақорлықтың таралуы, жастар арасындағы қылмыстың өсуі және т.б.);
- әлеуметтік шығу тегіне қарамастан неғұрлым дарынды және белсенді жастарды қолдау, жас ұрпақтың әлеуметтік және экономикалық рөлдерді жылдам өзгерту мүмкіндіктерін дамыту арқылы қоғамдағы әлеуметтік ұтқырлықты қамтамасыз ету;
- жаһандану әлеміне, ашық ақпараттық қоғамдастыққа жаңа ұрпақтың енуіне қолдау көрсету.
Ол үшін коммуникация, информатика, шет тілі, мәдениетаралық түсіністік т.б білім беру мазмұнында өзінің лайықты орнын алуы керек.
Ресейдің кәсіби педагогикалық білімінің қазіргі жүйесі әлемдегі оқу тәжірибесінің дамуының жалпы тенденцияларын көрсетеді (М.С. Бургин, Б.С. Гершунский, В.И. Загвязинский, М.В. Кларин, В.В. Краевский, В.Ю. Кричевский, Ю.С. Кулик, О.Е. Лебедев, А.П. Леверов, А.П. Тряпицына, Н.Р. Юсуфбекова және т.б.). Кәсіби құзыреттілік мәселесі ресейлік кәсіби педагогикалық ғылымда білім берудің тұлғалық-белсенділік көзқарасы контекстінде зерттеледі, тек студенттің жеке басына, білім беру құзыреттіліктерінің белгілі бір жинақты орындау процесінде ғана көрінуіне назар аударылады.
Білім берудің нормативтік-тәжірибелік құрамдас бөлігіне білім беру құзыреттіліктері тұжырымдамасын енгізу мектепке тән мәселені шешуге мүмкіндік береді, егер студенттер теориялық білімдер жиынтығын жақсы меңгерген болса, оны пайдалану қажет болғанда қиындықтарға тап болмайды.
Білім берудегі инновациялар экономиканың жүйелі дамуына, ғылымның рөлін күшейтуге, халықтың әл-ауқатын арттыруға және әлеуметтік шиеленісті төмендетуге мүдделі мемлекеттер үшін басымдық болып табылады. Оқыту жүйесіндегі тоқырау мемлекет пен қоғамға кері әсерін тигізетін, өмір сүрудің барлық деңгейінде жүйелі проблемалардың жинақталуына әкелетін келеңсіз құбылыс екені анық. Осы орайда, білім беру мазмұнын жаңаша бағытта жүзеге асыру көзделіп отыр.
Білім беру жағынан бұл жаңа технологиялық және әдістемелік зерттеулерді пайдалану және ескірген стандарттарды дер кезінде ауыстыруға мүмкіндік береді. Бүгінгі таңда педагогикада – моральдық тұрғыдан ескірген білім жүйесіне негізделген кемшіліктер мен олқылықтар жиынтығының орнын толтыру көзделіп отыр. Мәселе келесі тармақтармен ерекшеленеді:
- қабылданған стандарттардың студенттердің қызығушылықтары мен қабілеттеріне сәйкес келмеуі;
- ғылымның даму қарқыны мен қабылдау мүмкіндіктеріндегі айырмашылықтар;
- мамандандыру және көпжақты даму концепцияларын жақтаушылардың көзқарасының әртүрлі болуы.
Мұндай күрделіліктердің болуы инновацияларды енгізудің қиындықтарын түсіндіреді және болашақ міндеттерді шешудің бағыттарын көрсетеді. Бұл:
- білім берудегі инновациялардың кәсіби классификациясы; білім берудегі инновациялық менеджмент;
- инновациялық технологиялардың қолданбалы түрлері мен оларды білім беру саласында енгізу ерекшеліктерінің маңызы зор.
Құзыреттілік тұрғы – бұл білім берудің оның нәтижелеріне басым бағыт беруі: қажетті жалпы мәдени және кәсіби құзыреттерді қалыптастыру, өзін-өзі анықтау, әлеуметтену, даралықты дамыту және өзін-өзі тану. Бұл тәсіл білім беру жүйесін қазіргі қоғамның қажеттіліктеріне сәйкес дайындық сапасын қамтамасыз етуге бағыттайды, бұл жеке тұлғаның әлеуметтік қызметке кірігу қажеттілігімен ғана емес, сонымен бірге қоғамның жеке әлеуетін пайдалану қажеттілігімен де сәйкес келеді.
«Жоғары білім берудегі құзыреттілік тәсілінің негіздері» оқу құралы студенттердің педагогикалық қызметке кәсіби дайындығына, олардың жалпы мәдени және кәсіби құзыреттіліктерін қалыптастыруға ықпал етеді. Білім алушылардың білім беру нәтижелеріне қойылатын педагогикалық негіздер мен Мемлекеттік стандарттардың талаптарын қамтиды. Сонымен қатар, білім беру тек жүйе мен процесс ретінде ғана емес, сонымен қатар білім беру, оқыту және дамудың педагогикалық процесі ретінде де қарастырылады.
Медиа құзыреттілікті қалыптастыру сияқты қазіргі заманның маңызды проблемасына назар аударылды. Білім мұражайларының көмегімен жалпы мәдени құзіреттілікті дамыту студенттерді оқыту мен тәрбиелеу процесіне уақтылы және тиімді «қайта қарауды» қажет етеді.
В.Р. Веснин: (маркетинг және менеджмент бойынша оқулықтардың авторы) кәсіби құзіреттілік бойынша «қызметкердің өз функцияларын қарапайым және төтенше жағдайларда сапалы және дәл орындау, жаңасын сәтті игеру және өзгеретін жағдайларға тез бейімделу қабілеті» деп түсіндірді.
Д.С. Савельев кәсіби құзыреттілік бойынша: «лауазымды тұлғаның өз құзыретіне қатысты міндеттерді сәтті шешу қабілеті» дегенді білдіреді. Кәсіби педагогикалық құзыреттілікті анықтау мәселесі психологтар, мұғалімдер, физиологтар, мамандар мен ғалымдар арасындағы дау-дамайға айналып, шешімін таппаған мәселе болып тұр. Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі ұғымын анықтауға бірыңғай тәсіл жоқ. Бірнеше анықтамалар бар:
Ғалым В.А. Адольф: «Кәсіптік педагогикалық құзыреттілік – бұл оқу-тәрбие процесін құруда өзгермелілікті, оңтайлылықты және тиімділікті қамтамасыз ететін тұлғаның білімдері, дағдылары, қасиеттері мен сапаларының кешенін қамтитын кешенді білім», - дейді. А.П. Акимов мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін «оқыту барысында субъектінің алған білімінің, қабілетінің және дағдыларының жиынтығы (тар мағынасында) және қоршаған ортамен өзара әрекеттесудегі табыс деңгейі (кең мағынада) қарастырады».
Құзыреттілікке негізделген көзқарас – педагогикалық құзырет
Педагогикалық құзырет – бұл:
1. мұғалімнің кәсіби іс-әрекетіне қажетті білім, қабілет, дағды;
2. мәселелерді тиімді шеше білу, жоғары кәсібилік;
3. мұғалімнің кәсіби іс-әрекет процесінде қолданатын технологиялары, әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы;
4. операциялық дағдылар жиынтығы және оқытудағы мол тәжірибе.
Педагогикалық құзіреттілік – педагогика саласындағы білім, білік, сана, бедел жиынтығы.
Бірқатар авторлар кәсіби құзіреттіліктің 4 түрін ажыратады:
1. Функционалдық кәсіби біліммен және оны жүзеге асыру қабілетімен сипатталады.
2. Зияткерлік, ол аналитикалық ойлау қабілетінен және өз міндеттерін орындауға кешенді көзқарасты жүзеге асырудан көрінеді.
3. Жағдайға сәйкес әрекет етуге мүмкіндік беретін ситуациялық жағдайларды шешу.
4. Әлеуметтік-коммуникативті және интегративті қабілеттердің болуын білдіреді.
Профессор В.Н. Введенский кәсіби құзіреттіліктің 4 түрін төмендегідей анықтайды:
Коммуникативтік құзыреттілік – мұғалімнің тікелей және кері байланыс құру қабілеті; сөйлеу дағдылары; тыңдай білу; ынталандыру мүмкіндігі; қарым-қатынасты «тегіс» ете білу.
Ақпараттық құзыреттілікке ғылыми білімнің көлемі, өзі туралы, оқушылар мен олардың ата-аналары туралы, басқа мұғалімдердің жұмыс тәжірибесі туралы ақпараттың көлемі жатады. Мұғалімнің нормативтік құзіреттілігі оның өз мінез-құлқын басқару қабілетінің болуын білдіреді. Оған мыналар кіреді: мақсат қою, жоспарлау, жұмылдыру және тұрақты қызмет, өнімділікті бағалау, рефлексия.
Интеллектуалдық-педагогикалық құзіреттілік – талдау, синтез, салыстыру, абстракциялау, жалпылау, нақтылау дағдыларының жиынтығы. Сонымен қатар интеллект, қиял, икемділік және сыни ойлау.
Педагогикалық құзіреттіліктің негізгі белгілері: табысты қызмет үшін білімнің болуы, бұл білімнің тәжірибе үшін маңызын түсіну; еңбек есептерін шешу алгоритмдерін меңгеру операциялық дағдыларының жиынтығы; кәсіби іс-әрекетке шығармашылық тұрғыдан қарау, әріптестерімен және студенттермен қарым-қатынас жасау қабілеті, кәсіби қызметін сапалы орындау, туындаған мәселені шеше білу, мұғалімнің өзінің кәсіби деңгейі (кәсіби оқыту).
Кәсіптік оқытуды кәсіби құзыреттілік негіздерін қалыптастыру ретінде қарастыруға болады.
Кәсіптік оқыту процесін сипаттайтын 4 кезең бар.
Мұнда екі ықтимал нәтиже бар:
а) сындарлы, бұл мұғалімнің өзінің кәсіби қабілетсіздігін сезінуін білдіреді және оның жетіспейтін кәсіби білім, білік және дағдыларды игеруге деген ынтасын арттыруға көмектеседі.
б) деструктивті нәтиже өзіне деген сенімсіздік сезіміне, психологиялық жайсыздыққа, алаңдаушылықтың күшеюіне әкеледі, бұл одан әрі кәсіби дайындыққа кедергі келтіреді.
Екінші кезең келесі кәсіби өзін-өзі бағалаумен сипатталады: «Білмейтінімді білемін» (кәсіби шеберліктің потенциалды деңгейі білім беру).
Кәсіби дағдылар толығымен біріктірілген, мінез-құлыққа кәсібилік тұлғаның бір бөлігі болып табылады. Бейсаналық құзыреттілік шеберліктің жоғары деңгейін сипаттайды (кәсібилік деңгейі – оңтайлы перспективті).
Мұғалім өзінің бүкіл педагогикалық қызметі барысында кәсіби деңгейін жоғарылатса, өзінің көп жылдық тәжірибесімен ғана қанағаттанбаса, онда ол кәсіби шеберліктің ең жоғары деңгейіне жетіп, болашағы зор болатыны сөзсіз.
Мұғалім өзінің кәсіби құзыреттілігін қалай арттыра алады?
Неліктен білім беруді жаңғырту жағдайында кәсіби педагогикалық құзыреттілікке негізделген оқыту мен тәрбиелеуге жаңа көзқарас қажет болды?
Өмірде, қоғамда, мәдениетте мұғалімнің, ата-ананың, оқушылардың басқа құзыреттілігін талап ететін терең өзгерістер болды. Бұл қандай өзгерістер? Қоғамды демократияландыру; студентке бағытталған білім беру; ақпараттық кеңістікті кеңейту, білімнің қолжетімділігі, білім берудің әртүрлі түрлері; білім беру мекемесінің салыстырмалы еркіндігі (стандартты және вариативтілік негізінде оқу жоспарын құру, коммерциялық білім беру қызметтерін көрсету, өз даму концепциясын жасау мүмкіндігі, эксперименттік іс-шараларға қатысу және т.б.)
Таңдау мүмкіндігі – саяси, діни, мәдени, педагогикалық. Өмірлік жағдайдың сәйкессіздігі: қазіргі заманғы балалар үлкен мүмкіндіктер әлемінде өмір сүреді (физикалық, психикалық, әлеуметтік даму тұрғысынан) және сонымен бірге ерте деградация көрсеткіштері артып келеді (алкоголизм, нашақорлық, сөздік агрессия, салауатты өмір салтын ұстамау), бұқаралық ақпарат құралдарының теріс әсері, жарнама, адамгершілікке қайшы әрекеттер т.б.)
Кәсіби және техникалық құзыреттер лауазымдық нұсқаулықтарда сипатталған қызметкерлердің міндеттерімен тығыз байланысты, өйткені бұл құзыреттер оларды шешудің шарттары болып табылады. Кейбір компанияларда персоналды бағалау тек корпоративтік және басқарушылық құзыреттер бойынша жүргізіледі, өйткені кәсіптік құзыреттер тізімдерін әзірлеу өте көп уақытты қажет етеді. Қазіргі уақытта ресейлік компаниялар бизнесті дамытуға арналған кәсіптік құзыреттер тізімдерін тек пайда әкелетін (табыс алатын) бөлімшелер үшін әзірлейді, олар маңызды болып табылады.
4.3 Құзыреттілік ұғымының маңызы, түрлері және мәні
Құзыреттілік – бұл білімді, іскерлікті қолдану қабілеті, оқу міндеттерін шешуде практикалық тәжірибе негізінде табысты жұмыс жасау. Құзыреттілік адамның білімі мен практикасындағы іс-әрекеттер арасында болатын қатынас ортасы болып қалады» деп жазады орыс ғалымы М.В. Рыжаков өз еңбегінде. Кейбір сөздіктерде құзыреттілік құзырлылық делініп былай анықтама берілген. «Құзырлылық – адамның стандарттан тыс жағдайда нәтижелі әрекет ету қабілеті. Құзіреттілік = Білім – Тәжірибе – Іскерлік».
Поляк ғалымы Иоанна Подгурскаяның пікірінше: «Білім мен құзыреттілік туралы пікірталасқа тоқталсақ, іскерлікті қалыптастыру бұл да тәрбие, эрудицияны құзыреттілікке қарсы қоюға болмайды. Оларды үйлесімді түрде қолдану керек», – дейді.
21 ғасырда мектеп бағдарламасына енгізу керек білімдер көбеюде, бірақ бұл жолмен жүрсе, мектеп ақпараттарға тойған, бірақ өмірде қорғансыз адамдарды шығарады. Ал мектеп тек қана өмірге дайындауға бет алса, онда құзыретті, бірақ бірақ болмыс туралы терең рефлексия жасай алмайтын адамдарды дайындап шығарады. Құзыреттілікке үйрету сабақтың құрамына еніп, сабақтан тыс оқу жұмыстарында жалғасу керек».
Қазіргі педагогика ғылымында негізгі базалық ілімдердің бірі «құзыреттілік» болып отыр. Құзыреттілік дегеніміз – тұлғаның бойында білім,дағды,іскерлік,ерік күш-жігердің болуы. Құзыреттілік жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайда аман қалуды қамтамасыз етеді және олар бәсекеге қабілетті маманмен қамтамасыздандырады. Көптеген елдерде құзыреттілікке жаңаша мән беру білімді жоғары дәрежеге көтергені мәлім. Құзыреттілік еңбек нарығында тұрақты өсіп отырған талаптармен, шапшаң технологиялық өзгертулермен, соның ішінде академиялық және еңбектегі мобильдік өсуімен негізделген. Құзіреттіліктің жеке компоненттерін анықтай отырып, ол адамның алдына қойған мақсаттарын орындауға көмектесетін сипаты мен икемділігін атайды.
Қазақстанның әлеуметті-экономикалық даму мақсатын жүзеге асыруда кәсіптік білім беретін мекемелердегі бәсекелестік қабілеті бар болашақ мамандарға әртүрлі өндірістік салаларға даярлау деңгейі білім беру жағдайларымен анықталады.
Қазіргі таңда жан-жақты маман даярлау олардың әлеуметтік, кәсіптік,өздік жұмыс жасай алу қабілеттерін дамытумен белгіленеді. Себебі әлеуметтік сала экономикасын дамыту осы болашақ мамандардан төмендегідей шарттардың орындалуын талап етеді:
- жүйелі ойлау;
- экологиялық, құқықтық, ақпараттық мәдениет;
- кәсіпкерлік мәдениет;
- өзін-өзі тану және басқаларға ұсыну;
- өз қызметін білімді талдау;
- кейбір өндірістік жағдайларда өз бетімен дұрыс шешім қабылдай алу;
- жаңа білімді меңгеру;
- әр іске жауапкершілікпен қарау.
Соңғы кездерде білім саласында біліктілік моделінен құзыреттілік моделіне ауытқу көп қарастырылып жүр, яғни жұмыс берушіні көбінесе біліктілік емес, құқық, ақпарат, әлеуметтік сала жағынан құзіретті мамандар қызықтырады.
Бірақ біліктілікке қосымша құзыреттілік бірге жүрген жағдайда маман моделі жүйелі сипатталады деуге болады.
Техникалық ғалымдар докторы Н.А. Селезнева және физико-математикалық ғылымдар кандидаты И.Н. Медведевтің ғылыми басшылығымен мамандарды салалы даярлау мәселесін зерттеу орталығында Псков мемлекеттік педагогикалық университетімен шығармашылық бірлестікте орындалған іс-тәжірибеге назар аударатын болсақ, мамандардың негізгі, жалпы кәсіптік және арнаулы құзыреттілігі бөлінген.
Негізгі құзыреттілік сала ерекшелігіне қарамастан барлық мамандар бойынан табылу керек деп қарастырылған, себебі құзыреттілік маман біліктілігінің негізін құрайды, оның ішінде:
- ақпараттық;
- коммуникативтік (қатысымдық);
- әлеуметтік-құқықтық құзыреттілік көрсетілген.
Ақпараттық құзырет – мамандардың компьютерлік білімділігі, жаңа ақпараттық технологияларды қолдана алу (мультимедия, электронды пошта, Интернет) мүмкіндігі.
Коммуникативтік құзырет – бірлесіп жұмыс істеуді бағалау, адамдар арасындағы сенімділік, бірін-бірі түсіну, тыңдау, сыйлау, этикет сақтау, дәстүрді білу, дау жан-жалды шеше алу, бұзылған қатынастарды түзету, өз қателігін түсіне білу, топпен жұмыс жасай алу, орындаушылардың жұмысын дұрыс ұйымдастыру, басқару шешімдерін таба алу және қолдана білу қабілеттері.
Әлеуметті-құқықтық құзірет – өз елінің азаматы ретінде өзінің және қоғам мүшелерінің әлеуметтік қызметтерінің маңызын түсіну, қоғамдық міндеттерге тұрақты қарау, мемлекет нышандарын білу, адам құқығын жете білу, қажетті жағдайларда оларды қолдану, өзіне жауапкершілік арту жатады.
«Нəтижеге бағдарланған білім беру жүйесі» ұғымының Қазақстан Республикасындағы білім саласына енуіне байланысты «білім», «білік», «дағды», «білімділік», «дайындық» сияқты ұғымдары автоматты түрде «құзырет», «құзыреттілік» ұғымдарымен алмастырылып, қазіргі уақытта практиктердің кеңінен қолданылып жүрген үйреншікті сөзіне айналып кетті.
«Құзыреттілік» ұғымының кең таралымына қарамастан, бұл ұғымның мəні терең ғылыми талдауларды жəне оны негіздеуді талап етеді. Сондықтан да талдау ең алдымен, қолданыстағы ұғымның не екендігіне жауап іздеуден басталады. «Құзырет» пен «құзыреттілік» түсініктерін анықтауда салыстырмалы түрде талдау жасалған, оларды көптеген ресейлік жəне шетел зерттеулерінен (И.А. Зимняя, В.И. Байденко, Н.А. Гришанова, Д.А. Махотин, О.Е. Лебедев, С. Адам, У. Клемент жəне тағы басқалардың еңбектерінен) көруге болады.
Қазіргі уақытта жеке тұлғаның психологиялық, теориялық жəне практикалық дайындық сұрақтары, педагог бойындағы кəсіби қасиеттер мен қабілеттердің қалыптасуы, оның беделі мен кəсіби шеберлігі, педагогикалық ойлауы, ғылыми еңбекті ұйымдастыру мен біліктілікті жоғарылату мəселелері бойынша кең түрде əдебиеттер қоры құрылды. Оларға С.И. Архангельский, Ф.Н. Гонобалин, Н.В. Кулюткин, И.Т. Огородников, А.И. Пискунов, В.А. Сластенин, А.И. Щербаков, Н.В. Кузьмина, Н.Ф. Талызина, В.В. Краевский, Н.Д. Хмель, С.Т. Каргин, А.К. Маркова, К.С. Оспанов жəне тағы басқалардың ғылыми еңбектерін жатқызуға болады.
Бүгінгі күнде «құзыреттілік» түсінігі тек қана негізгі педагогикалық категориялардың бірі ретінде ғана емес, сонымен бірге пəнаралық зерттеудің, яғни, «педагогтың кəсіби құзыреттілігі» түсінігінің мəнін анықтау мəселесі психологтардың, педагогтардың, маман-практиктердің жəне т.б. арасындағы дау мен қайшылықтардың объектісі болып табылады.
Жаңа психологиялық-педагогикалық əдебиеттерді талдау қазіргі уақытта «құзыреттілік» түсінігінің мəнін анықтау процесінде, оның құрылысы мен мазмұнын толықтыруда бірліктің жоқтығын белгілеуге мүмкіндік береді. Көп жағдайда бұл түсінік біліктілік пен кəсіпқойлықтың жоғары деңгейін көрсету үшін қолданылады. Кейбір авторлар «кəсіби құзыреттілік» ұғымын түсіндіруде кəсіби іс-əрекетке дайындық түсінігімен (В.А. Сластенин, Н.Н. Лобанова, А.И. Панарин жəне тағы басқалар), сондай-ақ педагогикалық кəсіпқойлық (А.И. Пискунов, В.В. Косарев жəне тағы басқалар) түсінігімен өзара байланыстырады.
Егер де құзыреттілікті кəсіпқойлық жүйесіндегі орнын анықтауға тырыссақ, онда ол мамандықты меңгерудің неғұрлым жоғары деңгейін көрсететін орындағыштық пен жетілгендік арасында; көптеген авторлармен белгілі бір іс-əрекетті орындауға дайындық ретінде жеке тұлғаның «тұлғаның ішкі дайындығы», өзгеше «алдын ала дайындық» жағдайы мен шеберлігі арасында болады. Педагогтың кəсіби құзыреттілігі туралы барлық түсініктерді оқу барысында оның бірқатар маңызды өзгерістерге ұшырағандығын анықтауға болады: мұғалім жеке тұлғасының педагогикалық бағыттылығын қалыптастыру негізін өңдеуден бастап (С.Т. Каргин, А.А. Орлов, И.Я. Фастовец жəне т.б.), сонымен қатар жеке тұлғаның толығымен жəне оның бойындағы кəсіби маңызды қасиеттердің дамуы (Р.Ж. Əубəкірова, Е.П. Белозерцев, И.А. Колесникова, А.Е. Кондратенков, Н.В. Кузьмина, Н.Д. Левитов, И.Я. Лернер, М.Н. Скаткин, В.А. Сластенин, К.С. Оспанов жəне т.б.), педагогикалық шығармашылық көздерінің мəнін анықтауға (В.И. Андреев, В.И. Загвязинский, Ю.Н. Кулюткин, М.М. Поташник жəне т.б.), мұғалім кəсіби іс-əрекетінің психологиялық негізін талдауға (Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, А.М. Матюшкин, С.Л. Рубинштейн, Д.Б. Эльконин жəне т.б.) жəне педагогтың кəсіпқойлығын қалыптастыру (Е.В.Андриенко, К.А. Абульханова, В.В. Косарев, Н.В. Кузьмина, А.И. Пискунов жəне т.б.) сұрақтарына дейін өзгеріп отырды.
Ғылымдағы кəсіби құзыреттілік мəселесін зерттеуге деген қызығушылық бір өшіп немесе бір жаңа күшпен қайта жандана түседі. Құзыреттілікті теориялық қамту жəне оларды тəжірибе жүзінде қалыптастыру сияқты сұрақтарға зерттеушілердің назарын аудару əдетте экономикамызда, мəдениет пен білім беру саласында болып жатқан дағдарыстық жағдайларға сай келеді. Осы кезеңдері зерттеушілер жеке тұлға құрылысындағы ерекше компоненттерді шығаруға көп көңіл аударды. Бұл компоненттер жеке тұлғаға əлеуметтік өзгерістерге бейімделуге, білімін толықтыру үшін ішкі ресурстарды табу, кəсіби іскерліктерін қазіргі жағдайға сəйкес өзгертуге, жаңартуға мүмкіндік беруі тиіс.
20 ғасырдың 70-90 жылдары отандық ғалымдардың Н.В. Кузьмина, А.К. Маркова, И.А. Зимняя жəне тағы басқалардың зерттеулерінде құзыреттілік педагогикалық үрдісті басқару мен педагогтың кəсіби іс-əрекетін қамтитын білім берудің жаңа мақсаты, маңызды компоненті ретінде қарастырылды. Кəсіби-педагогикалық құзыреттілік пен оның жеке түрлері В.А.Адольфтың, Е.В. Бондаревскаяның, Н.В. Кузьминаның жəне тағы басқалардың ғылыми жұмыстарында, сонымен бірге педагогтың кəсіби құзыреттілігінің басқа ба аспектілерін К.А. Абульханова, Н.В. Кузьмина, Л.М. Митина, Л.И. Мищенко, М.В. Прохорова, Е.И. Рогов, Д.С. Савельев, В.А. Сластенин, Н.Ф. Талызина, А.И. Щербаков жəне тағы басқалар зерттеген. Ғалымдар көбінесе кəсіби құзыреттіліктің жеке жақтарын оқуға көп көңіл бөледі. Мысалы, Н.В. Кузьмина əлеуметтік-педагогикалық, ғылыми-педагогикалық, əдістемелік жəне құзыреттіліктің басқа да түрлеріне. М.В. Прохорова – басқару құзыреттілігіне, Е.В. Нəбиева университет студенттерінің педагогикалық зерттеу құзыреттілігіне назар аударады. Кəсіби құзыреттілік категориясын əрі қарай өңдеу үшін, берілген мағыналарды нақтылап, ашып қарастыру қажет жəне оларды жалпы логикалық бір жүйеге біріктіру керек.
4.4 Кәсіби құзыреттіліктің қалыптасуы
Тұлғаның кəсіптік қажетті құрамдас бөлігі кəсіби құзыреттілік болып табылады. Кəсіби құзыреттілік мəселесі отандық жəне шетел ғалымдарының жұмыстарында қарастырылады. Кəсіби құзыреттіліктің заманауи бағыттары жəне түсіндірмелері тіптен əр түрлі. Қазіргі кезде шетел əдебиеттерінде бар кəсіби құзыреттілік анықтамалары, яғни «терең білім», «тапсырманы адекватты орындау күйі», «қызметті актуалды орындау қабілеттері» жəне басқалары бұл ұғымның мазмұнын толық нақты түсіндіре алмайды. Жəне де отандық ғалымдармен кəсіби құзыреттілік мəселесі белсенді зерттелуде. Көп жағдайда бұл ұғым біліктіліктің жоғары деңгейін жəне кəсібилікті айқындау үшін ішкі оймен пайдаланылады. Кəсіби құзыреттілік маманның дайындық сапасының сипаттамасы, еңбек қызметінің тиімділік əлеуеті ретінде қарастырылады.
Педагогикада бұл категория «жалпы мəдени құзыреттіліктен» туындаған өнімді компонент ретінде, немесе «маманның білімділік деңгейі» ретінде, қарастырылады. Егер кəсіби шеберлік деңгейлер жүйесінде құзыреттілік орнын анықтайтын болсақ, онда ол орындаушылық пен кемелдену арасында орналасқан. Төменде біз педагогикалық зерттеулерде педагогтің кəсіби құзыреттіліктің тұлғалық қасиеттерге, кəсіби іс-əрекеттің мазмұндық жəне процессуалдық компоненттерден тұратынын айқындайды.
Педагогикалық құзыреттіліктің иерархиялық моделі қызығушылық туындатып отыр, онда əр келесі блок келесі компоненттердің «өсуіне» арналған платформа» құра отырып, алдыңғысына сүйенеді. Блоктың құрамдас моделі педагогикалық құзыреттіліктің алты түрін ұсынады: білімдік, қызметтік, қарым-қатынастық, эмоционалдық, жеке, шығармашылық. Педагогты оқыту процесінде оның құзыреттілігінің қалыптасуына тікелей қатысы бар бірізділік ұстанымының ерекше мəні атап көрсетіледі. Мəтіннен алынған бөлек бір блок педагогқа қажетті кəсіби құзыреттілікті қамтамасыз етпейді.
Кəсіби құзыреттілік мəселесі бойынша зерттеулерді талдауды ескере отырып, педагогикалық бейіндегі мамандарға қатысты қарастырылатын ұғымды нақтылаймыз. Жоғарыда айтылғандарға сай педагогтың кəсіби құзыреттілігі маманның тұлғалық сапалы сипаттамасын ұсынады, оған пəндік сала жəне педагогика психология саласы бойынша да ғылыми-теориялық білім жүйесі енгізіледі. Құзырлылық оқыту перспективалы болып табылады, өйткені мұндай тəсілмен жұмыс істегенде оқу қызметі зерттеуге жəне практикалық бағдарланған мəнде болады, білім игеру құралына айналады.
Арнайы құзыреттілік – өзінің кəсіби дамуын жобалай білетін қабілеті. Əлеуметтік құзыреттілік-кəсіптік қызметімен айналысу қабілеті. Білім беру құзыреттілігі – педагогикалық жəне əлеуметтік психологияның негіздерін қолдана білу қабілеті. Ендеше, құзыреттілік дегеніміздің өзін қазіргі заман талабына сай педагог қауымының өзін-өзі өзгерте алу қабілеттілігі деп түсінуге болады. Білім саясатындағы түбегейлі өзгерістерді күнделікті оқу үрдісінде берілетін тапсырмалардан бастау қажет екендігі айқын көрсетілген. Студенттер оқытушы қауымнан тек білімге ғана емес, өмірге үйрететін қабілеттілікті қажет етіп отыр. Демек, болашақ педагогтарымыз осы ақпараттық қоғамнан қалыспай: жедел ойлаушы: жедел шешім қабылдаушы: ерекше ұйымдастырушылық қабілетті: нақты бағыт-бағдар беруші болып шығуы – бұл қазіргі заманның талабы. Міне, құзыреттілік қалыптастыру дегеніміздің өзі болашақ мұғалім – қазіргі студенттердің шығармашылық қабілеттерін дамыта отырып, ойлаудың, интеллектуалдық белсенділіктің жоғары деңгейіне шығу, жаңаны түсіне білуге, білімнің жетіспеушілігін сезінуге үйрету арқылы ізденуге бағыттауды қалыптастырудағы күтілетін нəтижелер болып табылмақ. Бұның өзі өз кезегінде қазіргі ұстаздардан шəкіртті оқытуда, білім беруде, тəрбиелеп өсіруде белгілі бір құзыреттіліктерді бойына сіңірген жеке тұлғаны қалыптастыруды талап етеді.
Кəсіби құзыреттілікті қалыптастыру – кезеңдік үдеріс, яғни педагогикалық іс-əрекетте үнемі кəсіби шеберлікті арттыру қажет жəне аталған сатылар əрдайым қайталанады, бірақ жаңа сапада. Өзін-өзі дамыту үдерісі биологиялық, əлеуметтік жеке тұлғалық ерекшеліктерге байланысты, ол жеке өмірін саналы ұйымдастырса, өзіндік дамуында қамтиды. Кəсіби құзыреттілікті қалыптастыру үдерісі əлеуметтік ортаға тəуелді болып келеді, сондықтан орта кəсіби өзіндік дамуды ынталандыруы қажет.
Білім беру нəтижесі екі тұрғыдан қарастырылады. Біріншісі – бұл нақты білім беру жүйесі арқылы алынатын жəне білім беру стандарты формасында тіркелетін нəтиженің бейнесі. Қазіргі замандағы білім беру стандарттары оқытудың белгілі бір курсын өту үстіндегі адамның тұлғалық сапасына, оның білімі мен икемділігіне қойылатын талаптарды қамтиды. Стандарттың мазмұны, əлеуметтік мəдени тəжірибенің идеалды формада сақталатынына əлбетте қол жететін көрінісі екені мəлім.
Екінші тұрғыдан, білім берудің нəтижесі бұл белгілі бір білім беруші жүйеде оқытудан өткен адамның өзі. Интеллектуалды, тұлғалық, мінез-құлықтық қасиеттерінің қалыптасқан жиынтығы ретіндегі оның тəжірибесі оған кез келген жағдайда адекватты əрекет жасауға мүмкіндік береді. Бұл тұрғыдан білім берудің нəтижесі білімділік болып табылады, ол жалпы жəне кəсіптік-мазмұнды бола алады. Осылайша, мектеп түлектерінің жалпы білімділігін қалыптастырады. Кез келген жоғары оқу орнының түлегі осы негізде арнайы кəсіптік білімімен сипатталады. Адамды білімді ететін терең жəне жүйелі білім беру өмір ағымының ауыспалы кезеңдерінде сенімділік, бəсекеге қабілеттілік жəне өзінің ар-намыс сезімінің негіздерін салады.
Педагог іс-əрекеті білім саласында кəсіби міндеттерді шешуге бағдарланады. Шешім мақсатты айқындаудан, іс-əрекет мотивіне түрткі болудан басталады. Мақсаттылық-іс-əрекеттің алғашқы кезеңі, екінші кезең іс-əрекет бағдарламасын жоспарлау, жобалау. Іс-əрекет бағдарламасын құру үшін қандай əрекеттер жəне қандай оқыту процесінің афференттік синтезінен өткізу қажет. Нəтижесінде əрекет бағдарламасы педагог іс-əрекетінің моделі пайда болады. Іс-əрекетін бағдарлау педагогтың интеллектуалдық қабілетіне байланысты, қандай білім мен іскерліктерді игерген, педагогтың кəсіби міндеттерін эвристикалық жолмен шеше алуы, оқыту технологияларын қаншалықты меңгергендігіне байланысты айқындалады. Іс-əрекеттің бұл кезеңі педагог құзыреттілігінен шешіледі.
Кəсіби оқытушы педагогының құзырлығы жоғары, əлеуметтік тұрғыдан жетілген, əдіс-тəсілдерді меңгерген, шығармашылықпен жұмыс істейтін, өзін-өзі кəсіби жетілдіруге ұмтылған маман. Мұғалім, педагог мамандығы зиялылар ішіндегі көп топтасқан мамандықтардың ірі тобына жатады. Білім беру жүйесінде педагогтар мемлекеттік қызметкерлер болып табылады. Педагог өз мамандығының сапасын, біліктілігін арттыруды психологиялық тұрғыдан қамтамасыз етуі үлкен роль атқарады.
Педагогтың іс-əрекеті көбінде оның кəсіби шеберлігінің кеңістігіне қатысты, педагогикалық қарым-қатынас механизмдеріне, оқушылардың (студенттердің) психологиялық ерекшеліктерінің табиғатына да байланысты. Педагогикалық іс-əрекеттің дамуының жоғары деңгейі мынада педагог өзін-өзі дамыту механизмдерін қалыптастыруға мақсат қояды жəне оқушыларға (студенттерге) өз қабілет-қарымы бойынша даму бағыттарын ұштайды. Кəсіби оқытушы педагогтың іскерлігінің негізгі бағыты болашақ мамандардың кəсіби білімін (теориялық жəне тəжірибелік) жетілдіру болып табылады. Кəсіби білім педагогы педагогикалық іскерлікке даярлықтан басқа кəсіби оқыту мекемесінде кадрларды дайындауға арналған халық шаруашылығының маманы болып табылады.