7.1 Мұғалімнің педагогикалық әдептілігі мен этикасы
Педагогикалық әдептілік – бұл мұғалімнің педагогикалық ұжымда, оқушылармен және олардың ата-аналарымен абыройлы және ұстамды болу қабілеті. Сонымен қатар балаларға жан-жақты әсер ету, олармен ортақ тіл табысып, бір көзқараста бола отырып, оңтайлы тәрбиелік қатынастар құру мүмкіндігі. Педагогикалық әдептіліктің белгілері мен элементтері бар. Педагогикалық әдептіліктің басты белгісі – бұл мұғалімнің жеке басының адамгершілік мәдениеті, қарым-қатынас процесінде мұғалім мен студенттер арасындағы қарым-қатынасты тимді жүзеге асыру. Әдептілік – педагогикалық процестің моральдық реттеушілеріне жатады және мұғалімнің моральдық-психологиялық қасиеттеріне негізделеді. Педагогикалық әдептіліктің негізгі элементтері:
- тәрбиеленушіге талап қою және сыйластық;
- білім алушыны көре және ести білу, оған жанашырлық таныту;
- іскерлік қарым-қатынас;
- мұғалімнің ұқыптылығы, сезімталдығы;
- кәсіби әдептілік, өзін көрсетуі;
- педагогтың сыртқы келбеті;
- қалыптасқан жағдайды тез және дұрыс бағалау;
- оқушылардың мінез-құлқы мен қабілеттерін дұрыс бағалау;
- өз сезімдерін тежеу және қиын жағдайда өзін-өзі ұстау қабілеті;
- білім алушылардың жас және жеке ерекшеліктерін жақсы біліп, өз еңбегін өзін-өзі сыни бағалай білуімен сипатталады.
Әдепті педагог жұмысқа, іскерлік кездесулерге уақытында келіп, әріптестерімен, білім алушылармен, олардың ата-аналарымен тығыз қарым-қатынаста болады. Педагогикалық әдептілік педагогикалық ықпал ету әдістерін, формаларын меңгеруден көрінеді. Педагогикалық әдептіліктегі негізі такт – төзімділік пен байсалдылық. Мұғалім ретінде шығармашылық ұжымның жетекшісінің басты ерекшелігі – жоғары талап қою және тәрбиеленушілерге шынайы құрмет көрсету.
«Әдептілік» ұғымы көптеген компоненттерді қамтиды, бірақ олардың барлығы балаға деген қамқорлықпен, оған мұқият және сезімтал көзқараспен байланысты. Педагогикалық әдептілік мұғалімнің мінез-құлқының икемділігін білдіреді. Студенттермен, оқушылармен сабақта және сабақтан тыс уақытта жеке әңгімеде, жорықта, экскурсияда және т.б. ашық әңгемелескен дұрыс. Әр баланың жеке ерекшелігіне сай әрекет ету – мұғалім жұмысын нәтижелі болуына жол ашады.
Психологтардың пікірінше, педагогикалық әдептілікті ашуланшақтықпен алмастырған кезде, кәсіби педагогикалық іс-әрекет педагогикалық сәтсіздікке тап болады. Сондай-ақ, жазалау және көтермелеу сияқты ынталандыру әдістерін қолдана отырып, мұғалім әр оқушыға әдепті болуы керек екенін атап өткен жөн. Жазаны қолдану кезінде оқушыға мүмкіндігінше құрмет көрсету және сонымен бірге талап қою өте маңызды. Педагогикалық әдептілік көбінесе мұғалімнің жеке қасиеттеріне, мәдениетіне, еркіне, азаматтық ұстанымына және кәсіби шеберлігіне байланысты. Бұл мұғалімдер мен студенттер арасындағы рухани жақындық, сенім пайда болатын негіз.
Педагогикалық әдептілік әсіресе мұғалімнің бақылау-бағалау іс-әрекетінде айқын көрінеді, мұнда ерекше ұқыптылық пен әділеттілік өте маңызды. Баланың бойындағы түрлі жағымсыз қасиеттерді өзгертуге ықпал ете отырып, оған біршама уақыт қажет екенін ұмытпаған жөн. Өйткені, жеке тұлғаны қалыптастырудың күрделілігі – бұл ұзақ, үздіксіз процесс, ол орынмен де, уақытпен де шектелмейді, ол бір реттік әсерден нәтиже бермейді. Оқыту процесінде көптеген жанама көрінбейтін күштер мұғалімнің тарапынан қажет болады. Мысалы, өзімшіл, енжар, бірбеткей балаларды еңбекқорлыққа тәрбиелеу, мейірімділік пен жауапкершілікті бойына сіңіру үшін ұжымдық дағдылар қалыптастырады.
Педагогикалық әдептілік – педагог мәдениеті мен кәсіби шеберлігінің көрсеткіші. Бұл оның мінез-құлқының маңызды ерекшелігі, ол шыдамдылық, ұстамдылық, адамгершілік, оптимизм, ізгілік, балаларға құрмет, олармен қарым-қатынас мәдениеті, тез өзгеретін педагогикалық жағдайларға бейімделу және дұрыс шешім қабылдау қабілетінде көрінеді. Ол балалардың мінез-құлқын қалай реттеу керектігін біледі, сондықтан олар әрқашан оның ізгілігі мен әділдігіне сенімді болады. Педагогикалық әдептіліктің болмауы, әдетте, педагогтың балалармен қалыпты қарым-қатынасын бұзады. Бұл жақсы қарым-қатынасты бұзуға, жалған есеп беруге, жазалауға, дөрекі сөз айтуға әкеліп соғады. Ал, балалар мұндай педагогтың талаптарына қарсы шығып, педагогикалық әдептілік бұзылады.
Педагогикалық әдептілікке ие мұғалім ешқашан дауысын көтермейді, ал балалар оны тыңдайды. Педагог әрқашан есте сақтау керек: ескертулер неғұрлым аз болса, тәрбиелік сөздің салмағы соғұрлым маңызды болады. Ол балалармен бірге бола отырып, әрқайсысын жеке түсініп, басқарудың, бағыт берудің жолдарын қарастырады. Топтағы барлық балаларға немесе әрқайсысына жеке-жеке жүгінудің өзіндік айырмашылықтары бар екені анық. Егер, бүкіл топқа бірден жүгінетін болсаңыз, онда ресми түрде берілген тапсырманы барлығы бірдей орындауға міндеттеледі. Бірақ оқушылардың біреуіне қатысты мұндай тапсырмалар орынды емес. Тәрбиешінің балалардың кез-келгенімен жекелеген қарым-қатынасы бүкіл топпен салыстырғанда жақын қашықтықта жүзеге асырылады. Баламен жеке байланыс әрқашан баланы терең түсінуді, белгілі бір сәтте оның көңіл-күйіне әсер етуді, оның іс-әрекетін білуді қамтиды. Нақты жағдайды ескере отырып, оны мәжбүрлеу емес, сендіру маңызды.
Сөздің педагогикалық әсерінің тиімділігі көбінесе тәрбиешінің баланың эмоционалды саласына қандай әсер ететінін алдын-ала білу қабілетіне байланысты. Егер топта орта тыныш болса, онда балалар көңілді, өзара қарым-қатынаста қиындық туындамайды. Мұндай педагогикалық процесте тәрбиешілер мен балалар бір-бірін естіп, түсінеді. Педагогтың өзі балаларда эмоционалды тепе-теңдікті қалыптастыруда үлкен маңызға ие болады. Барлығы табиғи түрде жүзеге асып, балалармен сөйлесуде жылы шырай танытып, тиімді қатынас орнап, ескертулер сирек кездеседі. Жалпы, балалар педагог тарапынан қысым сезбейді және өздерін ұйымдасқан түрде ұстайды. В.А. Сухомлинский айтқандай, бұл тәрбиешінің әдептілігінің, оның «баланың жанын көру және сезіну» қабілетінің көрсеткіші. Ол ең алдымен мұғалімдерге баланың жүрегінің қозғалысын түсінуді үйренуге кеңес берді және «бұл мұғалімнің жоғары эмоционалды-адамгершілік мәдениеті арқылы беріледі» - деді. Осы сапаға ие мұғалім баланың көңіл-күйіне сәйкес әдістерді таңдай алады. Ол баланы уақытында тыныштандырады, әзілдейді, күледі, сенімді сөйлеседі.
Сабақтағы педагогикалық этика
Этика (лат. ethica-ғылым, адамгершілік өнері) – адамгершілік пен мораль туралы ілім. Бұл терминді Аристотель енгізді, ол оны жан туралы ілім (психология) мен мемлекет туралы ілім (саясат) арасында орналастырды. Этиканың орталық бөлігі ретінде ол ізгіліктер туралы ілімді адамның адамгершілік қасиеттері деп санады. Оның талаптары адам қызметінің көптеген салаларында, соның ішінде педагогикалық салада көрініс тапты. Айта кету керек, өзінің бүкіл тарихында этика мораль туралы білім ретінде (оның шығу тегі, мәні, мазмұны және т.б.) және дұрыс және лайықты өмір туралы ілім түріндегі практикалық философия ретінде әрекет етті. Осылайша, ол екі функцияға ие болды: танымдық, ағартушылық және адамгершілік тәрбие. Салыстырмалы функциялардың сәйкес келмеуі этика құрамындағы өзара байланысты екі бөліктің – теориялық және нормативті, сәйкесінше мораль мен өмір туралы білімге бағытталған біртіндеп бөлінуіне себеп болды.
Қазіргі уақытта теориялық этика – бұл моральды ерекше әлеуметтік құбылыс ретінде сипаттайтын және түсіндіретін ғылым. Ол мораль дегеніміз не, ол басқа әлеуметтік құбылыстардан қалай ерекшеленеді, оның шығу тегі қандай, тарихи тұрғыдан қалай өзгереді, оның жұмыс істеуінің тетіктері мен заңдылықтары қандай, оның әлеуметтік рөлі қандай және т.б. сұрақтарды қарастырады. Нормативтік этика – бұл қоғамда іргелі моральдық құндылықтарды сақтау мақсатында моральдық ойлау жүйесі. Ол жақсылық пен жамандық, күнделікті өмірдегі адамның дұрыс мінез-құлқы және т.б. туралы сұрақтарға жауап беруге арналған. Осыған байланысты нормативтік этика моральдық мұраттар, қағидалар, ережелер мен мінез-құлық нормалары түрінде көрінетін белгілі бір моральдық позицияны жариялайды және қорғайды. Ол, ең алдымен, кез-келген нәрсеге күмән келтіре алатын сыни тұрғыдан ойлайтын адамға бағытталған. Нормативтік этиканың белгілі бір ережелерінің пайдасына ақылға қонымды дәлелдер жеке тұлға үшін сыртқы әлеуметтік императивті (моральдық норманы) ішкі импульске айналдыруға ықпал етеді (мысалы, кәсіби борыш сезімі, мінез-құлықтың моральдық мотивациясы және т.б.).
Жеке, кәсіби немесе қоғамдық өмірде кездесетін жағдайларға қатысты нормативтік этиканың моральдық императивтерін әзірлеу және негіздеу – бұл кәсіби этикалық кодекстерді жасаушылардың қызмет саласымен (педагогикалық этика, қызмет көрсету этикасы, бизнес этикасы және т.б.) байланысты. Барлық осы іс-шаралар кейбір жалпы этикалық қағидаларды нақтылау және практикалық қолдану болып табылады. Демек, нормативтік этиканың ерекшелігі – бұл ұтымды негіздемені күнделікті тәжірибеде қолданудың іргелі құндылықтарға әкелуі.
Педагогикалық этика – бұл этикалық ғылымның тәуелсіз бөлімі және педагогикалық моральдың ерекшеліктерін зерттейді, педагогикалық жұмыс саласында моральдың жалпы принциптерін жүзеге асырудың ерекшеліктерін анықтайды, оның функцияларын, принциптер мазмұнының ерекшеліктерін, этикалық категориялар мен ережелерді ашады. Сондай-ақ, педагогикалық этика білім беру саласындағы мамандардың кәсіби қызметінің моральдық сипатын, кәсіби ортадағы моральдық қатынастарды, оқыту мен тәрбиемен кәсіби түрде айналысатын адамдардың педагогикалық этикасының негіздерін қарастырады.
Педагогикалық этиканың алғашқы элементтері педагогикалық қызметтің ерекше әлеуметтік функциясы ретінде пайда болды. Қоғамның жас ұрпаққа өз тәжірибесі мен білімін беру қажеттілігі мектеп жүйесінің қалыптасып дамуымен сипатталды. Бұл әлеуметтік қажетті іс-әрекеттің ерекше түрін – кәсіби педагогикалық қызметті тудырды. Оның эволюциясы барысында педагогикалық этика өзіне тән этикалық талаптарды қалыптастырды. Мысалы, ежелгі қоғамның философтары (Демокрит, Платон, Аристотель және т.б.) өз еңбектерінде баланың ата-аналық тәрбиесін түсіну қажеттілігі туралы, балалардың қызығушылығын ілімнің негізі ретінде пайдалану, тәрбиелеу, сендіру құралдарын анықтау туралы жазды. Сонымен бірге М.Ф. Квинтилиан бірінші болып педагогикалық этика мәселелерін кәсіби деңгейге қойды.
Қайта өрлеу дәуірінде бұл мәселелер жазбаларда дәйекті түрде дамыды. Я.А. Коменский, Дж. Локк және т.б. педагогикалық этикеттің ережелері ретінде тәлімгердің жеке қасиеттеріне назар аудару, «баланың психикалық бейімділігін» ескеру, оқушының мұғалімінің идеяларын сөзсіз қабылдауды талап етпеу керек деген пікір айтты. Бірқатар еңбектерде мұғалімнің балалармен достық қарым-қатынасына, мұғалімнің өз міндеттерін орындауға, педагог пен оқушы арасындағы моральдық қатынастарға назар аударылды. Осыған байланысты шынайы мұғалім кез-келген балада жағымды жеке қасиеттерді анықтап, дамыта білуі, идеялық және адамгершілік тәрбиені насихаттай білуі керек.
Педагогикалық этика мәселелерін дамытудағы сапалы жаңа кезең ағартушылықтың этикалық идеяларын байытқан және тереңдеткен орыс революционер-демократтарымен байланысты. Атап айтқанда, Н.А. Добролюбов бұл мәселеге көп көңіл бөлді. Ол өз еңбектерінде тәрбие баланың қорқынышын тудырмауы керек, керісінше мұғалімнің жан-жақты дамуына, берік сенімге, балалардың құқықтарын құрметтеуге негізделуі керек деп дәлелдеді. Кеңес заманында педагогикалық этика мәселелерін В.А. Сухомлинский, В.И. Писаренко, И.В. Чернокозова және т.б. ғалымдар қарастырды. Олар этикалық талаптар мұғалім мен балалар арасындағы адами қатынастарды көрсетуі керек екенін бірнеше рет атап өтті.
Соңғы жылдары педагогикалық этика теориялық және қолданбалы болып бөлуге болатын бірқатар маңызды міндеттерге тап болды. Олардың ішінде әдіснамалық мәселені зерттеу, құрылымды анықтау және мұғалімдердің адамгершілік қажеттіліктерін қалыптастыру процесін зерттеу, педагогикалық еңбектің адамгершілік өлшемдерінің ерекшеліктерін дамыту қамтылды. Отандық педагогикалық теория мен практиканың гуманистік ұстанымдарға қайта бағдарлануына байланысты мұғалімнің адамгершілік көзқарасына қойылатын талаптарды анықтауға мүмкіндік туды. Бүгінгі таңда мұғалімнің «кәсіби стандарты» мұғалімнің жеке қасиеттеріне қойылатын талаптарды алға тартады. Онда кәсіби құзыреттілікті жетілдіріп, өзін-өзі дамытып, барлық балаларды, олардың бейімділігіне, қабілеттеріне, даму ерекшеліктеріне, шектеулі қабілеттеріне қарамастан, оқытуға дайын болу қағидасына баса назар аударылады.
Ал, сабақтағы педагогикалық этика мұғалімнің балалармен қарым-қатынасымен тікелей байланысты. Балалар мұғалімнің олармен бірге қуанғанын, күлгенін, қайғырғанын, тіпті кейде ашуланғанын көреді. Сабақтың мазмұнын балаларға жеткізу – мұғалімнің барлық эмоциясын сыртқа шығаруға жол береді. Үй тапсырмасын орындамай келу, сабаққа дайын болмау, өзара жанжалдасу т.б. жағымсыз жайттар орын алса да, мұғалім сабырлылықпен осы әрекеттерді тиімді шешудің жолдарын көрсетуі тиіс. Сабаққа дайындықсыз келген баланы келемеждеу, дауыс көтеру, басқа балалардың алдында намысына тиетін сөздер айтудан аулақ болу қажет. Бұл мұғалімнің педагогикалық этиканы сақтамауына әкеледі. Мұндай балалармен жеке жұмыс жасап, оқу процесіндегі үлгермеушіліктің алдын-алу маңызды. Балаларды үнсіз айыптау немесе таңдану, мақұлдау немесе күлімсіреу көбінесе балаға ескертуден гөрі қатты әсер етеді. Сабақ барысында мұғалім көңіл-күйін басқара алмаса, онда оған білім беру әрқашан қиындық тудырады. Ол өз талаптарында дәйекті бола алмайды және балалармен қарым-қатынас оның субъективті эмоционалды бағалауына байланысты құрылады. Мұның бәрі мәдениеттің жетіспеушілігінің белгісі, өзін-өзі басқара алмаумен байланысты болады. Сондықтан әрбір қоғамның мүшесі күнделікті өмірде, қоғамдық орындарда, отбасында әдептілік негіздерін сақтаса – мәдениетті орта қалыптастырып, ұрпақ тәрбиесіне де септігін тигізеді.
7.2 Педагогикалық әдептілікті меңгеру шарттары
В.А. Сухомлинский: «балалардың нағыз тәрбиешісі болу үшін оларға жүрегіңді беруің керек» - дейді. Балаларға арналған мұғалім – бұл оларды қоршаған ортаның таңғажайып әртүрлілігімен байланыстыратын адам. Педагогикалық өнердің арқасында мұғалім ересектердің тілінен балалар тіліне ауысып, осылайша балаларға қол жетімсіз, түсініксіз дүниені мағыналы етіп, баланың тілімен балаға жеткізеді. Ол үшін әдебиетке, өнерге қызығушылық танытып, жалпы мәдени деңгейін көтеруі керек. Педагогқа берілген құрметті және жауапты құқық – болашақ адамның қалыптасуы сеніп тапсырылған.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуі жұмыс күніне күнделікті дайындық, педагогикалық әдебиетті оқу, әдістемелік материалдарды зерттеу, жоспарларды, рефераттарды әзірлеу, педагогикалық кеңестерге, әдістемелік бірлестіктерге, семинарларға дайындалу, педагогикалық процеске белсенді қатысу, озық тәжірибені игерумен байланысты. Жас тәрбиешілерге қамқорлық жасау, кітаппен өз бетінше жұмыс жасаудың да маңызы зор. Педагогика классиктерінің еңбектерін зерттеу, елдің саяси оқиғаларымен үнемі таныс болу, мұның бәрі идеялық, педагогикалық сенімділікті қалыптастырады, кәсіби өсуге ықпал етеді.
Қазіргі білім беру кеңістігінде қарқынды дамып келе жатқан ашық әлемде мұғалім өз оқушыларының оқуға деген ынтасын арттырып, сапалы білім беруге бағыттайды. Кез-келген уақытта өзгеруге дайындық, ұтқырлық, стандартты емес еңбек іс-әрекеттеріне қабілеттілік, шешім қабылдаудағы жауапкершілік пен тәуелсіздік сынды сипаттамалар мұғалімге толықтай қатысты. Бұл құнды қасиеттерге ие болу педагогикалық шығармашылық кеңістігін кеңейтусіз мүмкін емес.
Кәсіби қызметтің педагогикалық этикасының нормативтік талаптары жалпы этиканың екі құрамдас бөлігінің тиісті ережелерінде қалыптасады. Олар кәсіби және педагогикалық. Кәсіби этика процесте олардың кәсіби қызметінен туындайтын адамдар арасындағы қатынастардың моральдық сипатын қамтамасыз ететін мінез-құлық кодексі ретінде қарастырылады. Оның ерекшелігі – белгілі бір оқу, өндірістік және т.б. топ мүшелерінің қызметімен тығыз байланыс және жалпы мораль теориясымен ажырамас бірлікте болу.
Педагогикалық этика кодексі педагогикалық мораль принциптері мен нормаларынан туындайтын моральдық талаптардың жиынтығын анықтайды және оның мінез-құлқын педагогикалық қызмет процесінде қарым-қатынас жүйесімен реттейді. Оның негіздерінің бірі – педагогтың өзіне, педагогикалық жұмысқа, студенттік және педагогикалық ұжымдарға және т.б. қатынасын анықтайтын негізгі талаптарды (ережелерді) белгілеу. Педагог пен тәрбиеленушілердің өзара іс-қимылының маңызды шарты – талап пен оларға деген сенімнің үйлесімі. Педагогикалық ортадағы моральдық қатынастар жүйесінде мұғалімнің оқушы ұжымымен өзара әрекеттесуі де өте маңызды рөл атқарады. Олар өзара түсіністік пен сыйластыққа негізделіп, әр оқушының өзіндік қадір-қасиетін құрметтеу негізінде құрылуы керек. Әрине, тәрбиенің жетістігі балалар өмір сүретін және тәрбиеленетін ең жақын микро ортаның әсеріне байланысты. Педагогикалық әдептілікті меңгеру – педагог қызметіндегі әділеттілікпен де тығыз байланысты.
Педагогикалық әділеттілік адамдардың құндылықтары мен олардың әлеуметтік мойындалуы, құқықтары мен міндеттері арасындағы сәйкестікті сипаттайды. Оның нақты ерекшеліктері бар, ол мұғалімнің объективтілігінің өзіндік өлшемі, оқушылардың іс-әрекеттерін, олардың оқуға деген көзқарасын, әлеуметтік пайдалы қызметін және т.б. бағалауда көрінетін оның адамгершілік тәрбиесі (мейірімділік, адалдық, адамгершілік) деңгейін білдіреді. Педагогикалық әділеттіліктің ерекшелігі – іс-әрекетті бағалау және оған жауап беру адамгершіліктің әртүрлі деңгейлерінде мұғалім мен студенттер қарым-қатынасында жүзеге асады.
Педагогикалық әдептілік мұғалімнің мінез-құлқының икемділігін де тактиканы да қамтиды. Өйткені, мұғалім балалардың алдында әртүрлі рөлдерде сөйлейді, олармен әртүрлі жағдаяттардың шешімін табуға әрекет етеді. Педагогикалық әдептілік сонымен қатар ой мен іс-әрекет сәйкес келетін мұғалімнің іс-әрекетінің педагогикалық моралын жүзеге асырудың бір түрі болып табылады. Демек, әдептілік – бұл іс-әрекеттің барлық объективті салдарын алдын-ала болжауды және оны басқа адамдардың субъективті қабылдауын қамтитын этикалық мінез-құлық. Ол мақсатқа жетудің жеңіл және ауыр жолын іздеуді көрсетеді, бұл шығармашылық пен педагогикалық қызметте ізденуді талап етеді. Педагогикалық әдептіліктің негізгі компоненттерінің ішінде жеке адамға құрметпен қарауды, жоғары талап қоюды, әңгімелесушіге қызығушылық білдіріп, оған жанашырлық танытып, қарым-қатынастағы тепе-теңдікті, іскерлікті, адалдықты, адамдарға деген ұқыптылық пен сезімталдықты және т.б. атауға болады.
Педагогикалық әдептілік – бұл мұғалімнің моральдық мінез-құлқы, оған іс-әрекеттің барлық объективті салдарын алдын-ала болжау, оқушылардың оны қабылдауын болжау, жоғары адамгершіліктің, жауаптылықтың, студенттерге деген қамқорлықтың көрінісі кіреді. Бұл кез-келген жағдайда олармен достық қарым-қатынас орнатудың ең жақсы тәсілі.
Әдепті болу үшін мұғалім өзінің мінез-құлқына бірқатар талаптарды орындауы керек, атап айтқанда:
- әдептілікті қажет ететін жағдайды бағалай білу (егер мұғалім оқушыны ыңғайсыз жағдайға қалдырған болса, оқушыны ыңғайсыз жағдайдан құтқару керек);
- қарама-қайшылықтардың себептері туралы барынша көп ақпарат алу және қиын жағдайларды шешудің жолдарын қарастыру (мысалы, бала нашар оқи бастады, өйткені отбасында біреу ауырып қалды т.б.);
- оқушының ата-анамен қарым-қатынасының деңгейін ескеру;
- оқушының даралығын, ерекшелігін ескеру;
- бір оқушыға әсер ету сыныпты қалай қабылдайтынын болжай білу (егер сынып теріс қабылданса, онда тәрбиелік әсер болмайды).
Педагогикалық әдептілік – мұғалімнің іс-әрекеті емес, мінез-құлық стилі. Бұл мұғалімнің рухани жетілуінің нәтижесі, өзі үшін үлкен жұмыс болып саналады.
Педагогикалық әдептілік мұғалімнің төмендегідей қасиеттерінің болуын болжайды:
- балаларға адамгершілікпен қарау;
- ұқыптылық пен байқағыштық;
- басқа адамдардың іс-әрекеттерінің моральдық жағын көре білу;
- өзін-өзі басқару және жағымсыз эмоцияларды тежеу мүмкіндігі;
- ұстамдылық, қақтығыс жағдайларында да педагогикалық тұрғыдан орынды шешімдер қабылдау қабілеті;
- өз сөздері мен іс-әрекеттерінің барлық ықтимал салдарын болжай білу;
- өзінің кемшіліктерін білу, жіберілген қателерді түзетуге тырысу;
- шығармашылық ойлау, адамгершілік мәселелерді шешудегі батылдық.
Міне, осы қасиеттерді бойына сіңірген әрбір педагог балаларға білім мен тәрбие бере отырып, әдептіліктің, сыпайылықтың үлгісі бола алады.
7.3 Педагогикалық этика категориялары
Педагогикалық этика педагогикалық моральдық құндылықтардың негізгі категорияларының мәнін қарастырады. Моральдық құндылықтарды жақсылық пен жамандық, әділеттілік пен ар-намыс туралы идеялар жүйесі деп атауға болады. Олар өмір құбылыстарының, адамдардың моральдық қасиеттері мен іс-әрекеттерінің өзіндік құндылығы болып табылады. Барлық негізгі моральдық ұғымдар педагогикалық іс-әрекетке қолданылады, сонымен қатар нақты ұғымдар педагогикалық этиканы кәсіби этиканың салыстырмалы түрде тәуелсіз бөлігіне бөлетін педагогикалық көзқарастардың, іс-әрекеттер мен қатынастардың ерекшеліктерін көрсетеді. Осыған байланысты категориялардың жалпы мазмұнын төмендегідей қарастырамыз.
Педагогикалық парыз – педагогикалық этиканың маңызды категорияларының бірі. Қоғам мұғалімнің жеке басына, оның кәсіби міндеттерін орындауға қойылатын талаптар мен моральдық талаптардың жиынтығы туралы идеяларды қабылдайды. Олар белгілі бір (негізінен зияткерлік) еңбек функцияларын жүзеге асыруды, оқушылардың, олардың ата-аналарының, әріптестерінің қарым-қатынасын дұрыс құруды, таңдаған мамандыққа, студенттік және педагогикалық ұжымға және тұтастай қоғамға деген көзқарасын терең түсінуді қамтамасыз етеді.
Кәсіби педагогикалық борыштың негізі қоғамның өскелең ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудегі объективті және өзекті қажеттіліктері болып табылады. Педагог өз жұмысына шығармашылық көзқарастың қажеттілігін, өзіне деген сұранысты, кәсіби білімді толықтыруға және педагогикалық шеберлікті арттыруға деген ұмтылысты, ата-аналарына құрметпен қарауды міндеттейді.
Педагогикадағы педагогикалық ар-намыс – бұл педагогтың өзінің маңыздылығын түсінуін ғана емес, сонымен бірге оның моральдық еңбегі мен қасиеттерін қоғамдық тануды, қоғамдық құрметтеуді білдіретін ұғым. Педагог кәсібіндегі жеке басының ар-намысы туралы қоғамдық қабылданған заңдар аясында жүзеге асырылады. Егер олар өздерінің мінез-құлқындағы қарым-қатынастарында қоғам педагог идеалына қойылатын талаптарды бұзса, онда сәйкесінше кәсіби ар-намыс пен көзқарасқа немқұрайлылық көрсетіледі. Мұғалімнің абыройы – оның кәсіби міндетін орындау процесінде көрінетін нақты кәсіби қабілеттерін қоғамдық бағалаумен сипатталады.
Педагогикалық бедел – бұл білім алушылар мен әріптестердің ұжымындағы мұғалімнің моральдық мәртебесі. Педагогикалық бедел мұғалімнің моральдық-этикалық және психологиялық-педагогикалық дайындығына байланысты. Оның деңгейі білімнің тереңдігімен, эрудициясымен, шеберлігімен, кәсіби қызметке деген көзқарасымен және т.б. анықталады. Педагогикалық сана – мұғалімнің мінез-құлық нормаларын, қоғамдағы қарым-қатынас сипатын көзқарастарда, идеяларда т.б. адам тұлғасының құндылықтарын білуі (түсінуі және қабылдауы) ретінде қарастырылады.
Қоғамдық сана моральдың қоғамдық құбылыс ретінде жалпыланған теориялық және идеологиялық негізін береді. Сонымен қатар, жеке моральдық санада адам үнемі өзара әрекеттесетін ортаның ерекшелігі де көрінеді. Бұл мұғалімнің адамгершілік көзқарастарының қалыптасуына, оның моральдық санасына айтарлықтай әсер етеді. Адамгершілік сана элементтерінің бірі-олардың моральдық құндылықтарды білуі және оның тәрбиеленушілерінің осы құндылықтарды қалай қабылдайтынын түсінуі. Адамгершілік көзқарастардың қалыптасуының негізі моральдық принциптерді, талаптар мен нормаларды білу және олардың педагогикалық іс-әрекеттегі нақты көрінісі болып табылады.
Педагогикалық санадан моральдық практикаға көшу педагогикалық әдептілік ретінде қарастырылатын педагогикалық этиканың ерекше категориясымен ашылады. Бұл мұғалімнің моральдық шығармашылығына норма мен оның қоғамға, педагогикалық мамандыққа қатысты маңыздылығын түсіну, моральдық-педагогикалық нормаға сәйкес іс-әрекеттің ең жақсы түрін таңдау қажеттілігі сияқты бірқатар компоненттер кіретіндігіне байланысты.
Педагогтің кәсіби-этикалық аспектілері оның жұмыс барысындағы мазмұндық сипаттамасында, құрылымдық элементтерінде мақсаттар, міндеттер, мотивтер, «құралдар» қолданудың сипатымен оның нәтижелерін бағалаудан көрінеді. Сонымен қатар, қоғамдық этикалық аспектілер үш салада ұсынылуы мүмкін:
- жеке-лауазымдық нормаларда (нақты кәсіби-этикалық нормалар ретінде);
- менеджердің, қызметкерлердің әртүрлі санаттарымен қарым-қатынас жүйесін адамгершілік-құқықтық реттеу саласында, бағыныштылармен, бастықтармен және әріптестермен қызметтік-тәрбиелік қарым-қатынастың әртүрлі түрлерінде;
- тәртіптік құқықтарды, әртүрлі әдістер мен тәрбиелік өзара іс-қимыл құралдарын пайдалану саласында (көтермелеулерді қолдану және жазалар қолдану, жеке үлгілілікті қамтамасыз ету және т.б.).
Демек, кәсіби қызметтің белгілі бір этикалық нормаларының болуының объективті қажеттілігі олардың кәсіби қызметтің құқықтық жағымен ажырамас бірлікте болуымен және олардың қатаң орындалуын талап ететіндігімен байланысты.
Әдепті адам – моральдық тұрғыдан білімді адам. Қиын жағдайларда ол өзіне және басқа адамдарға құрметпен қарайды, оларға мейірімділік танытады. Педагогикалық әдептілік жалпыдан ерекшеленіп, оның мақсаты тек мұғалімнің қасиеттері ғана емес, сонымен қатар студенттерге дұрыс, моральдық негізделген әсер ету құралдарын таңдау мүмкіндігімен байланысты.
Сондықтан педагогикалық әдептіліктің анықтамасы және терминнің өзі теория мен педагогикалық практикада үш көзқарасқа негізделген:
1) педагогикалық әдеп – бұл оқушылармен қарым-қатынасқа жалпы адамзаттық әдепті енгізу (мұғалім оқушылармен қарым-қатынаста әдепті болу керек екенін түсінеді, сондықтан өзін қарапайым өмірдегідей әдепті ұстайды);
2) педагогикалық әдеп – бұл мұғалімнің жеке басының психологиялық қасиеті, оның мінез-құлық қасиеті (яғни, мұғалім мұндай мінез-құлықтың қажеттілігін түсінгендіктен емес, әдептілік оның жеке басының басты ерекшелігі болғандықтан, ол басқаша мінез-құлық нормаларын көрсете алмайды);
3) педагогикалық әдеп – мұғалім шеберлігінің құрамдас бөліктерінің бірі (педагогтің әрбір нақты жағдайда дұрыс шешім таңдау, оқушылармен оңтайлы қарым-қатынас орнату қабілеті).
Алғашқы екі көзқарасқа сәйкес, педагогикалық әдептілік балаларға деген сүйіспеншілік, оларға сыпайылық, олардың қадір-қасиетін құрметтеу, сезімталдық, ұқыптылық, ізгілік, өзін-өзі бақылау және т.б. сияқты қасиеттер қарастырылады. Бұл түсінікте педагогикалық әдептілік мәні бойынша педагогикалық тактика болып табылады. Мұғалім сабақты оқушыларға мұқият түсіндіреді, мейірімді, бірақ балалармен байланыс жоқ. Сабақтарда тәртіп жоқ, міндеттерін ешкім орындамайды, мұғалімді ешкім құрметтемейді. Мұндай мұғалімнің тактикасы бар, бірақ жетілмеген, тактикалық қоры аз. Сонымен, егер біз мұғалімнің жеке басы, оның мінез-құлық ерекшеліктері, студенттерге деген көзқарасы, сезімталдығы, ұқыптылығы туралы айтатын болсақ, онда педагогикалық әдептілік ұғымын қолдану орынды. Мұғалімнің педагогикалық тактикасы шебер педагогикалық қарым-қатынастың ажырамас бөлігі болып табылады. Тактиканы таңдай білу – бұл мұғалімнің жұмысының нәтижесі, оның шығармашылық ізденістері, өзін-өзі жетілдіруге және кәсіби өсуге деген ұмтылысы.
Кәсіби еңбектің ерекше әлеуметтік-мемлекеттік рөлі нақты мақсаттар мен міндеттерді, іс-әрекеттің моральдық қажеттіліктері мен себептерін, оны ұйымдастыру және ынталандыру нысандарын, оны бағалау мен реттеудің ерекше, қатаң кәсіби және этикалық өлшемдерін анықтайды. Осыған байланысты педагогикалық жұмыстың маңызды мотивтері педагогикалық парыз, кәсіби дайындық үшін жоғары жеке жауапкершілік сияқты этикалық категориялар болып табылады.
7.4 Мұғалімнің педагогикалық әдептілігінің бала психологиясына ықпалы
Педагогикалық әдептілік – бұл мұғалімнің студенттерге педагогикалық тұрғыдан тиімді әсерінің өлшемі, қарым-қатынастың өнімді стилін құру мүмкіндігі. Педагогикалық әдептілік мектеп оқушыларымен қарым-қатынаста шектен шығуға жол бермейді. Мұғалімнің сенімі оқушылардың еңбегіне стимул болуы керек. Мұғалімнің қарым-қатынас мәдениеті, әдептілігі оқушымен қарым-қатынастың әртүрлі формаларында көрінеді: сабақта, сабақтан тыс жұмыстарда, бос уақытта. Мұғалімге сабақтың барлық кезеңдерінде әдептілік қажет. Оқушылардың білімін тексеру және бағалау кезінде өзінің мінез-құлқына ерекше көңіл бөлуі керек. Мұнда әдептілік оқушының жауабын тыңдай білуден көрінеді: жауаптың мазмұны мен формасына қызығушылықпен зейін қою, оқушының пікірін аяғына дейін тыңдау, оқушылар қиналған кезде ұстамдылық танытумен сипатталады.
Жоғары кәсіптік білім беру мекемесінің кәсіби-этикалық аспектілерін талдау оған мұғалім ретінде қойылатын нақты моральдық талаптар мен нормаларды анықтайды. Оның кәсіби жұмысы мәні мен құрылымы бойынша күрделі интеллектуалдық және моральдық қызмет түрі екенін ескере отырып, «кәсіби қызметтің педагогикалық этикасы» ұғымы мазмұны жағынан да, құрылымы жағынан да күрделі болып табылады. Жоғарыда қарастырылғандай, кәсіби қызметтің педагогикалық этикасын жалпы мағынада моральдық қатынастардың күрделі жүйесі, моральдық-педагогикалық талаптар, кәсіби қызметтің ерекшелігінен туындайтын принциптер мен нормалар ретінде анықтауға болады. Бұл категориялар мұғалімнің білім беру жұмысына, кәсібіне, айналасындағы адамдарға және өзіне деген көзқарасын реттеуге мүмкіндік береді. Моральдық-педагогикалық талаптар мен нормалар оның моральдық таңдауында, нақты іс-әрекеттерінде, сапалық сипаттамаларында көрінеді, әр мұғалімнің даму деңгейі кәсіби мәселелерді тиімді шешуге мүмкіндік береді. Педагогикалық әдептілікті сақтаудың төмендегідей нұсқаларын атап өтуге болады:
- білім беру құралдарын тиімді қолданыңыз, орынды әзіл айтып оқушылардың көңіл-күйін көтеруге болады, бірақ уақытты ескеріңіз;
- қорлаудан аулақ болыңыз (ренжіген студент мұғалімнен кеңестерді, талаптарды қабылдамайды, психологиялық кедергі жасалады);
- оқушымен жеке әңгімелесу кезінде мұғалімнің мінез-құлқы – мұғалімнің шеберлігінің көрсеткіші;
- әртүрлі тактика қолданып, студенттермен кері байланыс орнатыңыз;
- қанағаттанарлықсыз баға алған оқушыға оны уақытша сәтсіздік ретінде қабылдауға көмектесіңіз;
- мұғалімнің нашар мінезі мен көңіл-күйі – әдепсіздіктің себебі болмауы керек;
- тапқыр түрде жасалған ескерту жақсы қабылданады және ықыласпен ескеріледі.
Жалпы, педагогикалық тактика мұғалімнің мінез-құлқындағы икемділікті қамтиды. Ол үшін мұғалім педагогикалық әртүрлі стильдерімен (авторитарлық, демократиялық, либералды) жұмыс істеп, сабақта және сабақтан тыс уақытта әртүрлі әрекет ете алады (сабақта – тиянақты, талапшыл, сабақтан кейін – еркін, мейірімді) түрлі рөлдік позицияларды таңдай алады.
Педагогикалық әдептілік шеберлікпен бірге жүзеге асады. Бұл мұғалімнің рухани жетілуінің нәтижесі, арнайы білім алу және балалармен қарым-қатынас жасау дағдыларын дамыту бойынша жасалатын жұмыс. Біріншіден, бұл қазіргі балалардың жас ерекшелік психологиясы мен жеке ерекшеліктерін білумен тығыз байланысты. Сонымен қатар, мұғалімге мораль негіздерін білу, іс-әрекетті моральдық мағынаны көру қабілеті де маңызды. Дұрыс қарым-қатынас стилін қалыптастыруда шыдамдылық, ұстамдылық, әділеттілік, басқалардың тәжірибесіне шығармашылық көзқарас, педагогикалық техниканы дамыту үлкен маңызға ие. Сонымен қатар, мұғалім әрқашан студенттерді құрметтеп, өзінің қадір-қасиетін сақтауы керек.
Мұғалімнің кәсіби парызы мен жауапкершілік сезіміне негізделген балалармен қарым-қатынасының барлық жиынтығынан педагогикалық әдептілікті бөліп көрсету керек. Педагогикалық әдепті әртүрлі қызмет салаларында балалармен қарым-қатынас жасаудың педагогикалық принципін сақтау, студенттерге олардың жеке ерекшеліктеріне және олармен қарым-қатынасына негізделген дұрыс көзқарасты таңдау мүмкіндігі ретінде анықтауға болады. Педагогикалық әдептілікке ие мұғалімнің мінез-құлқы мен іс-әрекетінің тактикасы белгілі бір әдістерді қолданудың салдарын алдын-ала болжаудан және оларды уақтылы түзетуден, сондай-ақ салдарын болжай отырып, педагогикалық әсердің стилі мен реңін, уақыты мен орнын таңдаудан тұрады.
Педагогикалық әдептілік көбінесе мұғалімнің жеке қасиеттеріне, оның мәдениетіне, еркіне, азаматтық ұстанымына және кәсіби шеберлігіне байланысты. Педагогикалық әдептілік әсіресе мұғалімнің бақылау-бағалау іс-әрекетінде айқын көрінеді, мұнда ерекше ұқыптылық пен әділеттілік өте маңызды. Күн сайын педагогикалық әдептіліктің көрінісі мұғалімнің беделін көтереді. Зерттеулер көрсеткендей, мұғалімнің жасы мен тәжірибесі студенттер үшін маңызды емес. Сол сияқты, мұғалімнің ұстанымының өзі оған студенттер тарапынан құрметпен қарауға кепілдік бермейді. Мұғалім өзіне деген осындай көзқарасқа ие болу үшін белгілі бір қасиеттерге ие болуы керек және белгілі бір жолмен әрекет етуі керек. Жасөспірімдер мұғалім бәрін білуі керек деп санайды. Олар өмірлік тәжірибесінің жеткіліксіздігіне байланысты мұғалімнің жұмысындағы маңызды емес нәрселерді ажырата алмайтындықтан, мұғаліммен қарым-қатынаста қиыншылыққа тап болып жатады. Балалар әсіресе адамдардағы жалғандықты ұнатпайды. Егер мұғалім бір нәрсені айтса, ал екіншісін жасаса, егер ол ұқыпсыз, дөрекі және түсініксіз болса, егер ол өзінің пәнін нашар білсе, сондықтан оқушылармен жақсы қарым-қатынас орнату қиын.
Педагогикалық тұрғыдан дұрыс қарым-қатынас орнату кезінде ескеретін маңызды мәселе – жасөспірімдер ешқандай тыйымдарға (әсіресе негізсіз) шыдамайды. Мұғалімнің тыйым салуы баланың құқығын таптамайтындай, намысына тимейтіндей болуы керек. Егер мұғалім мен студенттің қарым-қатынасы дұрыс болмаса, бұл әлсіздіктің көрінісі ретінде қарастырылып, олар мұғалімнің өтініштері мен бұйрықтарын елемеу ұят емес деп санайды.
Оқушылар қатаң талаптар қоятын, табанды, бірақ әдепті және әділ мұғалімдерді, жаңа материалды қызықты жеткізе алатын, сыныпты басқара алатын мұғалімдерді жоғары бағалайды. Мұндай мұғалімдерді студенттер де құрметтейді. Мұғалімнің жеке басының оқушыға тигізетін әсері туралы мәселені қарастыра отырып, педагогикалық тұрғыдан орынды қарым-қатынас орнату көбінесе мұғалімнің педагогикалық ұжымда алатын орнына байланысты екенін атап өткен жөн. Тәжірибе көрсеткендей, бұл мұғалімге жағымды эмоциялар туралы қарым-қатынас, балалармен психологиялық байланыс орнатуға және сақтауға мүмкіндік беретін педагогикалық әдептіліктің болуы.
Педагогикалық әдептіліктің талаптарын сақтай отырып, мұғалім балалармен қарым-қатынастың демократиялық стилін дамыта алады, студенттермен қарым-қатынастың шынайы мәдениетіне қол жеткізе алады.
Кеңестік педагогика мен психологияда педагогикалық әдептілік туралы көптеген зерттеулер бар. Олардың білімі мұғалімге балалармен қарым-қатынаста қақтығыстарды болдырмауға, қарым-қатынасты дұрыс құруға көмектеседі. Мұғалімнің педагогикалық әдептілігін барлық зерттеушілер осы тұжырымдаманың негізінде қарастырып, және оның бірыңғай анықтамасының жоқтығын атап өтеді. Педагогикалық әдептің мәнін ашудың күрделілігі жалпы қабылданған «әдептілік» ұғымымен салыстырғанда осы құбылыстың ерекшелігіне байланысты.
Әдептілік сөзбе-сөз «жанасу» дегенді білдіреді. Бұл адамдардың қарым-қатынасын реттеуге көмектесетін моральдық категория. Гуманизм принципіне сүйене отырып, әдепті мінез-құлық ең қиын және даулы жағдайларда адамға деген құрметті сақтауды талап етеді. Әдепті болу әр адамға адаммен қарым-қатынас жасайтын мұғалімге моральдық талап. Педагогикалық әдеп-мұғалімнің кәсіби сапасы, оның шеберлігінің бір бөлігі. Педагогикалық әдептілік әдептіліктің жалпы тұжырымдамасынан ерекшеленеді, бұл мұғалімнің жеке басының қасиеттерін (құрмет, балаларға деген сүйіспеншілік, сыпайылық) ғана емес, сонымен қатар студенттерге дұрыс көзқарасты таңдай білуді білдіреді, яғни бұл балаларға әсер етудің тәрбиелік тиімді құралы болып табылады.