8.1 Мұғалімнің сабақтағы шеберлігі
Сабақ – оқыту формасы ретінде 300 жылдан астам уақыт бойы қалыптасып, дамып келеді. Ол жалпы білім беретін мектептің жұмыс жүйесіне кірді. Оқу процесінің тұтастығы тұрғысынан оқытудың негізгі ұйымдастырушылық формасы сабақ болып табылады. Онда оқушылардың жаппай қамтылуымен ұйымдастырушылық анықтық пен оқу жұмысының үздіксіздігін қамтамасыз ететін, әсіресе жеке оқытумен салыстырғанда экономикалық тұрғыдан тиімді оқу жүйесінің артықшылықтары көрсетілген. Мұғалімнің оқушылар мен студенттердің жеке ерекшеліктерін білуі сыныптың, әр оқушының оқу үлгерімін қадағалап, оқуға ынталандыруы үлкен әсер етеді. Сыныптағы оқу жүйесі, міндетті оқу және сабақтан тыс жұмыстардың тығыз байланысын білдіреді. Сонымен, сабақтың артықшылығы – сабақтың аясында фронтальды, топтық және жеке оқыту формаларын біріктіру мүмкіндігі.
Сабақ – бұл оқытудың формасы, онда мұғалім нақты белгіленген уақыт ішінде оқушылардың (сыныптың) тұрақты тобының танымдық және басқа да іс-әрекеттерін олардың әрқайсысының ерекшеліктерін ескере отырып, барлық оқушылардың сабақ барысында тікелей оқытылатын пәннің негіздерін игеруіне қолайлы жағдай туғызатын құралдар мен әдістерді қолдана отырып басқарады. Сондай-ақ, оқушылардың танымдық қабілеттері мен рухани күштерін тәрбиелеу және дамыту үшін тиімді әдістерді таңдап алады. Сабақты оқытудың басқа ұйымдастырушылық формаларынан ерекшелейтін ерекше белгілерді бөліп көрсетуге болады: оқушылардың тұрақты тобы, олардың әрқайсысының ерекшеліктерін ескере отырып жеке жұмыстар жасау, оқушылардың іс-әрекетін басқару, сабақта тікелей оқытылатын пәннің негіздерін игеруге мүмкіндік туғызу. Бұл белгілер тек ерекшелігін ғана емес, сонымен қатар сабақтың мәнін де көрсетеді.
Сабақ оқытудың ұйымдастырушылық формасы ретінде динамикалық құбылыс. Ол үнемі дамып келеді, педагогикалық процестің тұтастық бағытындағы негізгі даму тенденцияларын көрсетеді. Ең алдымен, бұл оқытудың үштұғырлы функциясын – білім беру мен тәрбиелеуді дамытудың оңтайлы іске асырылуынан, демек, оның студенттердің маңызды күштері мен табиғи бейімділіктерін шығармашылық дамытуға бағытталуынан көрінеді.
Сабақтың дамуының тағы бір тенденциясы сабақты өмірлік маңызды мазмұнмен толтыруда, оқушылардың өмірінің табиғи компоненті ретінде оқытуды ұйымдастыруда көрінеді. Осыған байланысты сабақ танымның арнайы ұйымдастырылған формасына ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік және моральдық тұрғыдан толыққанды қарым-қатынасқа айналуда. Ол оқуға белсенді оң көзқарасты қалыптастыруға және танымдық қызығушылықты дамытуға бағытталған оқу іс-әрекетінің өзіндік коммуникативті фонын қамтамасыз ету құралы ретінде әрекет етеді. Бұл үрдістің көрінісі оқытудың диалогтық нысандарын (әңгімелесулер, талқылаулар, пікірталастар), проблемалық элементтерді кеңінен пайдалану, оқу жұмысының фронтальдық, топтық және жеке нысандарының үйлесуі, ұжымдық оқыту нысандарының үлесін ұлғайту болып табылады.
Сабақтың жалпы ұйымдастырушылық құрылысына қатысты тенденциялар олардың құрылымын, түрлерін өзгертуде және оқытудың басқа ұйымдастырушылық формаларымен үйлесімде дамуына ықпал етеді. Мұғалімдер үй тапсырмасын тексеруге және ауызша сауалнамаға уақытты барынша қысқартып, сабақтың алғашқы кезеңдерін оқушылардың өзіндік жұмысымен біріктіру арқылы негізгі дидактикалық мәселелерді шешуде көрінеді. Сабақтың шығармашылық бастауларын күшейту үрдісі өзіндік жұмысты ұйымдастыруға ерекше назар аударады, оған уақытты көбейтеді. Сабақтың дамуының негізгі тенденциялары нақты талаптардан көрінеді.
Сабаққа қойылатын жалпы талаптар:
- ғылымның жаңа жетістіктерін, озық педагогикалық тәжірибені пайдалану, оқу-тәрбие процесінің заңдылықтары негізінде сабақ құру;
- барлық дидактикалық принциптер мен ережелердің оңтайлы қатынасы;
- оқушылардың қызығушылықтары, бейімділігі мен қажеттіліктерін ескере отырып, олардың танымдық белсенділігі үшін тиісті жағдайларды қамтамасыз ету;
- пәнаралық байланыстарды орнату;
- бұрын зерттелген біліммен, дағдылармен байланыс, оқушылардың қол жеткізген даму деңгейіне сүйену;
- тұлғаның барлық салаларын дамытуды ынталандыру және жандандыру;
- оқу-тәрбие қызметінің барлық кезеңдерінің қисындылығы мен эмоционалдылығы;
- педагогикалық құралдарды тиімді пайдалану;
- оқушылардың өмірімен, өндірістік қызметімен, жеке тәжірибесімен байланыс;
- іс жүзінде қажетті білімді, дағдыларды, ойлау мен іс-әрекеттің ұтымды тәсілдерін қалыптастыру;
- оқу қабілетін қалыптастыру, білімді үнемі толықтыру қажеттілігі;
- әр сабақты мұқият диагностикалау, болжау, жобалау және жоспарлау.
Сабаққа дидактикалық талаптар:
- әр сабақтың білім беру міндеттерін есепке алу;
- сабақтың мазмұнын ұтымды ету, әлеуметтік және жеке қажеттіліктерді ескере отырып, мазмұнды оңтайландыру;
- танымдық қызметті дамытудың жаңа технологияларын енгізу;
- әртүрлі түрлер, формалар мен әдістердің үйлесімін ескеру;
- сабақ құрылымын қалыптастыруға шығармашылық көзқарас;
- ұжымдық іс-әрекеттің әртүрлі нысандарын оқушылардың өзіндік іс-әрекетімен үйлестіру;
- жедел кері байланысты, тиімді бақылау мен басқаруды қамтамасыз ету;
- ғылыми есептеу және сабақ өткізу шеберлігін арттыру.
Сабақтың құрылымы – сабақ элементтерінің олардың белгілі бір реттілігі мен өзара байланысындағы қатынасы. Бұл қатынастар қарапайым және күрделі, оқу материалының мазмұнына, сабақтың мақсатына, оқушылардың жас ерекшеліктеріне және топ ретіндегі сынып ерекшеліктеріне байланысты құрылады. Сабақтың келесі құрылымдық элементтері бар:
I. Сабақтың басталуын ұйымдастыру (2 минут). Балаларды қызықтыру, сабаққа назар аударту, сабақтың тақырыбы мен мақсатын айту.
II. Үй тапсырмасын тексеру (3 минут). Алдыңғы тақырыптың белгілі бір деңгейі және оқушыларды жаңа ақпаратты қабылдауға дайындау.
III. Негізгі бөлім. Жаңа материалды үйрену (20 минут). Оқушылардың қатысуымен жаңа материалды ғылыми, қызықты, қолжетімді ұсыну.
IV. Білімді алғашқы бекіту (5 минут). Жаңа материалды түсіндіргеннен кейін арнайы тапсырмаларды қолдануға болады. Білімді дамыту және қолдану мақсатында әңгіме өткізу.
V. Сабақты қорытындылау (2 минут). Сабақта балалар нені үйренді, жаңа не білді және оқушылардың білімін бағалау.
VI. Үй тапсырмасы туралы ақпарат (3 минут). Үй тапсырмасын хабарлау және оны орындау тәсілдерін түсіндіру.
«Сабақ түрі» ұғымы сабақты дидактикалық оқыту мақсаты бойынша анықтау үшін қолданылады, сабақ жүйесіндегі сабақтың орнын анықтайды. Тәжірибеде ең көп таралған және жиі қолданылатын жіктеуді қарастырамыз.
Есіпов сабақтың келесі түрлерін атап өтті:
1. Оқушыларды жаңа материалмен таныстыру сабағы немесе жаңа білімді хабарлау (үйрену). Кейбір жағдайларда мұғалімнің өзі жаңа материалды ұсынады, ал кей жағдайда мұғалімнің жетекшілігімен студенттердің өзіндік жұмысы жүргізіледі, үшіншіден, екеуін бір уақытта жүзеге асыруға болады. Жаңа материалмен танысу сабағының құрылымы: жаңа материалды оқуға негіз болып табылатын алдыңғы материалды қайталау; мұғалімнің жаңа материалды түсіндіруі және оқулықпен жұмыс; студенттердің түсінігін тексеру және бастапқы білімді бекіту; үйге тапсырма беру.
2. Білімді бекіту сабағы. Мазмұны – білімдерін нығайту мақсатында бұрын алған білімдерін еске түсіру, пысықтау. Құрылымы: үй тапсырмасын тексеру, ауызша және жазбаша жаттығуларды орындау, тапсырмалардың орындалуын тексеру, үй тапсырмасы.
3. Жалпылама сабақтарда (білімді жалпылау және жүйелеу) бұрын өткен материалдың ең маңызды сұрақтары жүйеленеді және жаңғыртылады, бар олқылықтар толтырылады. Сабақтар жеке тақырыптарды, бөлімдер мен оқу курстарын зерделеу соңында жүргізіледі.
4. Білімді, дағдыларды тексеру сабақтары (бақылау) мұғалімге белгілі бір саладағы оқушылардың білім деңгейін анықтауға, материалды игерудегі кемшіліктерді анықтауға, әрі қарайғы жұмыс жолдарын анықтауға мүмкіндік береді. Тексеру ауызша және жазбаша жүзеге асырылады.
5. Аралас сабақтар. Дидактикалық тапсырмалар шешіледі. Құрылымы: үй тапсырмасын тексеру және оқушылардан сұрау, жаңа материалды зерттеу; меңгеруді бастапқы тексеру; жаттығулары барысында жаңа білімді бекіту; бұрын оқығанды әңгімелесу түрінде қайталау; оқушылардың білімін тексеру және бағалау; үйге тапсырма.
6. Стандартты емес сабақтар. Оқушылардың оқу жұмысына деген қызығушылығын ояту және сақтау үшін қолданылады; бұл дәстүрлі емес (анықталмаған) құрылымы бар оқу сабағы. Стандартты емес сабақтарды жұмыстың негізгі формасына айналдырмау қажет. Өйткені (сабақтар-іскерлік ойындар, жарыстар, КВН сияқты сабақтар, театрландырылған сабақтар, оқушылардың өзара оқу сабақтары және т.б.) мұндай сабақтарды бөлімді қорытындылауға немесе балалардың білімін тиянақтауға өткізуге болады. Барлық сабақтардың міндетті элементтері –ұйымдастыру сәті және сабақты қорытындылау болып табылады.
8.2 Сабақ түрлерінің жіктелуі
Бұл мәселе өте күрделі және әлемдік немесе отандық дидактикада түпкілікті шешілген жоқ. Сабақтың заманауи жіктелуі дидактикалық мақсат негізінде жүзеге асырылады. Бұл жіктеудің авторлары В.А. Онищук, Н.А. Сорокин, Н.И. Махмутов және т.б. Қазіргі отандық мектептегі сабақтың негізгі түрлері:
- аралас сабақтар;
- жаңа білімді меңгеру сабақтары;
- дағдылар мен біліктерді қалыптастыру сабақтары;
- білімді жалпылау және жүйелеу сабақтары;
- білімді, дағдыны және іскерлікті практикалық қолдану сабақтары;
- білімді, дағдыларды бақылау және түзету сабақтары т.б.
Мұндай жіктеу мұғалімнің іс-әрекетін жоспарлау, болжау, әр сабақтың әдістемесін негіздеу үшін ыңғайлы болып табылады.
Сабақтың әр түрінің өзіндік құрылымы бар, яғни сабақты құру кезеңдері, олардың реттілігі, олардың арасындағы қатынастар. Құрылым элементтерінің сипаты сабақтың белгілі бір дидактикалық, дамытушылық және тәрбиелік мақсатына жету үшін оңтайлы жолмен типтік сабақтарда үнемі шешілуі керек міндеттермен анықталады. Бұл міндеттердің анықтамасы мен дәйектілігі оқу процесінің логикасы мен заңдылықтарына байланысты.
Білімді игеру логикасы. Дағдыларды қалыптастыру логикасынан өзгеше екендігі түсінікті, сондықтан сабақтың тиісті түрлерінің құрылымы әртүрлі болады. Аралас сабақ: оқушылардың практикалық сипаттағы үй тапсырмасын орындауын тексеру; бұрын алған білімдерін, дағдылары мен біліктерін тексеру, бағалау және түзету; оқушылардың тірек білімдерін жаңғырту және түзету; сабақтың тақырыбын, мақсаттары мен міндеттерін хабарлау және оқу мотивациясын қалыптастыру; оқушылардың жаңа материалды қабылдауы және білуі; жаңа білімді ұғыну, қорыту және жүйелеу; сабақ қорытындысы және үй тапсырмасын беру.
Қазіргі жалпы білім беретін мектепте аралас сабақ жиі кездеседі. Оған өткізілетін сабақтардың жалпы санының 75-80 пайызы тиесілі. Сабақтың бұл түрі негізінен бастауыш және орта сыныптарда қолданылады. Аралас сабақтың негізгі кезеңдерінің мазмұнын ашамыз.
Мұғалімді сабаққа дайындау. Бұл кезең мыналарды қамтиды: сынып оқушыларын зерттеу; осы сыныптағы басқа мұғалімдердің оқыту стилі; оқу материалының мазмұнын егжей-тегжейлі зерттеу; оқу жұмысын жоспарлау; оқу-материалдық базаны дайындау. Мұғалімді нақты сабаққа дайындау. В.А. Сухомлинский мұғалім өмір бойы сабаққа дайындалуы қажет екенін атап өтті. Оны нақты сабаққа дайындау мыналарды қамтиды: тақырыпты тұжырымдау; сабақтың тәрбиелік, дамытушылық және дидактикалық мақсаттарын анықтау; тақырыпқа нақты материалды іріктеу; таңдалған сабақ түрінің құрылымын анықтау; сабақ әдістемесін анықтау; дидактикалық құралдар мен материалдарды дайындау; білімді, дағдылар мен іскерлікті бақылау және бағалау нысанын анықтау; Бақылау, құралдарды көрсету орны мен рөлін анықтау және сауалнама жүргізу; сабаққа өзінің дайындығын тексеру; оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Сонымен қатар тақырыптық жоспарлау сабақтың түрін анықтауды; оқу материалының көлемін анықтауды; көрнекілік құралдарын дайындауды, оқытудың техникалық құралдарын пайдалануды және нақты материалды таңдауды көздейді.
Сабақ жоспары. Сабақтың өткізілу күнін, тақырыптық жоспар бойынша оның реттік нөмірін; сабақтың атауын, типін және мақсатын; сабақтың құрылымын; сабақтың мазмұнын; мұғалім мен оқушылардың жұмыс әдістерін; оқу жабдықтары мен үй тапсырмасын қамтиды.
Сабақтың басталуы. Оқушылардың сабаққа белсенді қатысуын ұйымдастыру маңызды әдістемелік мәселе болып табылады. Бұл көп уақытты қажет етпеуі керек, сондықтан сабақтың бірінші минутынан бастап оқушыларды оқу-танымдық іс-әрекетке тартқан жөн. Ол үшін сабақтың басталуы динамикалық болуы керек, оқушыларға, студенттерге күш қуат, сергектік беретін, жаңа материалды қабылдауға деген құлшыныстан басталуы керек. Сабақ келесідей басталады: мұғалім мен оқушылардың өзара сәлемдесуі; бөлменің сыртқы жағдайын тексеру; жұмыс орындары мен оқушылардың сыртқы келбетін тексеру; зейінді ұйымдастыру. Оқу жұмысының маңыздылығы үш себепке байланысты:
1) оқушылардың сабаққа дайындалуға деген жауапкершілігі, өйткені олардың білімі міндетті түрде тексеріледі;
2) тексеру кезінде оқушылардың білімін өзектендіру, бұл оқу материалын түсінуге, тереңдетуге, жүйелеуге және бекітуге ықпал етеді;
3) оқушылардың сөйлеуі мен ойлауын дамытуға білімін тексеру және қайталау бағыты. Сондықтан, бұл жұмыс шығармашылық болуы керек және сонымен бірге жеке оқушыға да, бүкіл сыныпқа да бағытталады. Осы мақсатта жеке ауызша сауалнаманы, фронтальды және сабақты бағалау бойынша сауалнаманың басқа түрлерін қолдануға болады.
Сабақтың тақырыбын, мақсаттары мен міндеттерін хабарлау. Мұғалім әр сабақтың тақырыбын хабарлайды. Сонымен қатар, оны нақты тұжырымдау, сабақтың міндеттері мен оқушылар игеруі керек негізгі сұрақтарды анықтау маңызды. Мұғалімнің оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін ынталандыруы сабақ барысында болуы керек. Ол оқушылардың қызығушылықтарын, әртүрлі білімге деген қажеттіліктерін, алдағы жоспарларын, кәсіби бағдарлануын және өзін-өзі жетілдіруін қалыптастыруға және дамытуға бағытталады. Мотивтер –бұл оқушыны белсенді оқу-танымдық іс-әрекетке итермелейтін ішкі импульстар.
Материалды түсіндіру. Бұл кезең келесі талаптарға сай болуы керек: мұғалім сыныптағы орны туралы ойлануы керек, барлық оқушылар еститін және көретін жерде тұру; қатты және анық сөйлеу; әңгіме қарқыны өлшенуі керек; сөйлеу мәнерлі және барлық балаға естілуі тиіс. Бұл жағдайда оқушылардың алдыңғы тәжірибесіне сүйену маңызды; оқу материалында маңызды нәрсені бөліп көрсету керек; тақырыпты дәйекті түрде баяндау; иллюстрациялық және демонстрациялық материалдарды пайдалану.
Жаңа материалды қабылдау, түсіну және игеру. Қабылдау – студенттердің жаңа материалды игеру процесінің алғашқы кезеңі. Бұл материалдың презентациясы, көрнекі құралдар және студенттердің өзіндік жұмысы дұрыс үйлескенде өз нәтижесін береді. Білімді түсіну – зерттелетін құбылыстардың, процестердің мәнін тереңдету. Бұл, ең алдымен, осы құбылыстардың ішкі заңдылықтарын ашуды қамтиды. Мұндай жұмыстың негізгі әдістері – талдау және синтез, абстракция және нақтылау, салыстыру және жалпылау, модельдеу, жіктеу және т.б.
Дағдылар мен біліктерді қалыптастыру. Оқу материалын игерумен бірге оқушылар білім негізінде қалыптасатын әртүрлі дағдыларды игереді. Дағдылар мен іскерліктерді қалыптастырудың негізгі компоненттері: дағдылардың негізінде ережені талдау және игеру; дағдыны игеру кезінде қиындықтарды жеңу; дағдыны жетілдіру және автоматтандыру; дағдылардың қол жеткізілген деңгейін бекіту және оны практикада пайдалануды қамтиды. Дағдыларды қалыптастырудың негізгі әдісі – жаттығу. Сабақты қорытындылай келе, мұғалім сабақтың мақсаттарын қысқаша айтып, оларға қол жеткізілгенін анықтайды, жеке оқушылардың да, бүкіл сыныптың да тәртібін бағалайды.
Үй тапсырмасы. Әдістеме үй тапсырмаларының нақты жүйесін; жеке үй тапсырмасын анықтауды және нақтылауды; оқушылардың онымен танысу уақытын айқындауды; үй тапсырмасының анықтығын; оның орындалуы туралы нұсқаманы көздейді.
Жаңа білімді меңгеру сабағы: үй тапсырмасын тексеру, тірек білімді өзектендіру және түзету; сабақтың тақырыбын, мақсаттары мен міндеттерін хабарлау; оқу мотивациясы; оқушылардың нақты материалды қабылдауы және түсінуі, зерттелетін материалдың элементтері арасындағы байланыстар мен тәуелділіктерді түсіну; білімді жалпылау және жүйелеу; сабақ қорытындылары; үй тапсырмасын хабарлау.
Дағдылар мен біліктерді қалыптастыру сабағы: үй тапсырмасын тексеру, тірек білімді, дағдылар мен біліктерді өзектендіру және түзету; сабақтың тақырыбын, мақсаттары мен міндеттерін хабарлау; оқушыларды оқыту уәждемесін өзектендіру; жаңа материалды зерделеу (кіріспе, мотивациялық және танымдық жаттығулар); жаңа білімді қолдану (жаттығулар); оқушылардың білімді стандартты өз бетінше қолдануы (үлгі, нұсқаулық, тапсырма бойынша жаттықтыру жаттығулары); білім мен дағдыларды жаңа жағдайларға шығармашылықпен ауыстыру (шығармашылық жаттығулар); сабақтың қорытындысы және үй тапсырмасының хабарламасы.
Білімді жинақтау және жүйелеу сабағы: Сабақтың тақырыбын, мақсаттары мен міндеттерін хабарлау; оқушыларды оқыту мотивациясын өзектендіру; ұғымдарды жаңғырту және қорыту және оларға сәйкес білім жүйесін игеру; негізгі теориялық ережелер мен тиісті ғылыми идеяларды жалпылау және жүйелеу; сабақ қорытындылары және үй тапсырмасын хабарлау.
Білімді, дағдылар мен іскерлікті практикалық қолдану сабағы: үй тапсырмасын тексеру, тірек білімді, дағдылар мен қабілеттерді өзектендіру және түзету; сабақтың тақырыбын, мақсаттары мен міндеттерін хабарлау; оқушыларды оқыту уәждемесін өзектендіру; іс-әрекеттерді орындау тәсілдерін қолданудың мазмұны мен жүйелілігін ұғыну; оқушылардың тапсырмаларды бақылаумен және мұғалімнің көмегімен өз бетінше орындауы; оқушылардың жұмыс туралы есебі және алынған нәтижелердің теориялық негіздемесі; сабақтың қорытындысы және үй тапсырмасының хабарламасынан тұрады.
Білімді, дағдылар мен іскерлікті бақылау және түзету сабағы: сабақтың тақырыбын, мақсаттары мен міндеттерін хабарлау; оқушыларды оқыту мотивациясын өзектендіру; оқушылардың нақты материалдар мен негізгі ұғымдарды білуін тексеру; оқушылардың білімді түсіну тереңдігін және оларды жалпылау дәрежесін тексеру; оқушылардың білімді стандартты және өзгеретін жағдайларда қолдануы; сабақ барысында орындалған жұмыстарды тексеру, талдау және бағалау сабақтың қорытындысы және үй тапсырмасын беру.
8.3 Оқушылардың оқу іс-әрекетін ұйымдастыру формалары
Оқыту формасы – бұл оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың формасы, ол мұғалім мен оқушылардың өзара әрекеттесу процесінде мақсатты түрде қалыптасқан қарым-қатынас сипаты, оқу-танымдық функциялардың бөлінуінің ерекшелігімен, оқу жұмысының және режимнің уақыт пен кеңістіктің реттілігі мен таңдауымен сипатталады. Танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың формалары, шын мәнінде, бір-бірінен олардың қарым-қатынас сипатымен ерекшеленетін студенттер мен студенттердің өзара әрекеттесуінің түрлері болып табылады.
Оқыту формаларының түрлері:
- Кіріспе. Бұл жалпы танымдық тапсырмаға жету үшін барлық сынып оқушыларының ортақ тапсырмаларды бір уақытта орындауын қамтиды. Мұғалім барлық сынып оқушыларымен жұмыс жасайды және тікелей байланысады.
- Жеке. Әр оқушы басқа оқушылармен араласпай, бөлек жұмыс істейді. Жеке жұмысқа арналған тапсырмалар барлық сынып оқушылары үшін бірдей немесе әртүрлі болуы мүмкін.
- Топтық. Шағын топпен 3-тен 6 адамға дейін оқушылар тобында бір тапсырманы орындауды қарастырады.
- Ұжымдық. Оқу тапсырмаларын орындау оқушылардың ауысым құрамындағы жұптармен (динамикалық жұптармен) байланысын қамтиды. Оқытудың жалпы ұйымдастырушылық формалары – бұл мұғалімнің оқушылармен және оқушылармен бір-бірімен өзара әрекеттесуінің құрылымдық нұсқалары.
Оқытудың жеке формасы оқушының басқа студенттермен тікелей байланысын білдірмейді. Бұл бүкіл сынып немесе топ үшін бірдей тапсырмаларды орындаудан ерекшеленеді. Алайда, егер студент оқу мүмкіндіктерін ескере отырып, мұғалім берген тапсырманы орындаса, онда оқытудың мұндай ұйымдастырушылық формасы көбінесе дараланған деп аталады. Осы мақсатта арнайы әзірленген карточкалар қолданылуы мүмкін. Жеке жұмыс нұсқасы – бұл жалпы тапсырма кішігірім болып бөлініп, топ мүшелері арасында бөлінген кезде топ ішіндегі оқушылардың ұжымдық-бөлінген әрекеті. Бүкіл тапсырманы орындаудың сәттілігі топтың әр мүшесінің тапсырманың бір бөлігін орындау сапасына байланысты.
Жұптық оқыту формасы – екі оқушының бір жалпы тапсырманы орындауы. Сонымен қатар, жұптағы қарым-қатынас өзара оқыту және өзара бақылау сипатына ие болуы мүмкін.
Топтық оқыту формасы – үш немесе одан да көп оқушының бір жалпы тапсырманы орындауы. Топтағы байланыс стандартты емес мәселелерді шешуде, мәселелерді талқылау кезінде тиімді. Оқытудың топтық формаларын байланыстырушы, бригадалық, кооперативті-топтық және сараланған-топтық деп бөлуге болады. Оқытудың байланыстырушы формалары студенттердің тұрақты топтарының оқу іс-әрекетін ұйымдастыруды қамтиды. Бригадалық формада белгілі бір тапсырмаларды орындау үшін арнайы ұйымдастырылған студенттердің уақытша топтарының қызметі ұйымдастырылады.
Ынтымақтастық-топтық форма сыныпты топтарға бөлуді қамтиды, олардың әрқайсысы жалпы, әдетте, көлемді тапсырманың бір бөлігін ғана орындайды. Сараланған топтық оқыту формасының ерекшелігі бар, тұрақты және уақытша топтар бірдей оқу мүмкіндіктері мен оқу дағдыларының қалыптасу деңгейі бар студенттерді біріктіреді. Топтардың қызметін мұғалім тікелей және жанама түрде басқарады.
Ұжымдық оқыту формасы – бұл ауысымдық құрамдағы студенттердің оқу әрекеті, студент тапсырманың бір бөлігін бір серіктеспен орындайды, ал басқа бөліктерді орындау үшін оны басқа студенттер жұптастырады. Оқытудың ұжымдық формасы негізінен өзара оқытуды ұйымдастыру үшін қолданылады.
Алдыңғы оқыту формасы (фронтальды – «көрерменге бағытталған») – бұл мұғалімнің бүкіл сынып жұмысы, онда бірдей мазмұн, оқушылардың бір мақсатқа жылжуының бірыңғай қарқыны берілген. Фронтальды жұмыс оқушылардың жеке айырмашылықтарын ескеруге арналмаған, ол орташа оқушыға бағытталып, жұмыс қарқынынан артта қалған балалармен атқарылатын жұмыс түрі. Ал, мұндай жағдайда бағдарламаның мазмұнын меңгерген студенттерге басқа тапсырмалар беруге болады.
Қоғам өмірінің барлық салаларында қайта құру әр бастамадан, шығармашылықтан, тәуелсіз ойлаудан, жаңа, стандартты емес тәсілдер мен шешімдерден талап етеді. Мектеп сабағы – педагогикалық шығармашылықтың басты негізі. Сабақта мұғалімнің басты қажеттілігі – білім беру, оқыту жүзеге асырылады. Жас ұрпаққа өз білімі мен тәжірибесін беру барысында мұғалім өз шығармашылығын көрсетеді. Оқу процесін ұйымдастырудың сапалы жаңа тәсілін жүзеге асыру қажет.
Мәжбүрлеусіз оқыту. Ынтымақтастық педагогикасының принциптерінің бірі-сабақта оқушының қорқыныш сезімін жою, оны босаңсытып, еркін ету, өзіне деген сенімділікті ояту, ондағы толыққанды және шығармашылыққа қабілетті байсалды адамды көру. Педагог В.А.Сухомлинскийдің айтуынша, оқуға деген қызығушылық сәттіліктен туындаған шабыт болған жерде ғана болатынын атап көрсетеді.
Қиын мақсат идеясы. Дәстүрлі сабақтан айырмашылығы – тақырып жақсы зерттеп, балалармен ынтымақтастық рухын сақтап, балаларға мүмкіндігінше күрделі мақсат қояды, оның ерекше қиындықтарын көрсетеді және мақсатқа жетуге деген сенімділікті оятады (В.Ф. Шаталов сияқты). Бұл жағдайда студенттерді тек мақсат ғана біріктірмейді, олардың қиындықты жеңуге деген құлшыныстары мен сенімдері біріктіреді.
Қолдау идеясы. Жаңашыл мұғалімдер ауызша ақпаратты есте сақтау, логикалық ойлау, қиялды дамыту, ойлаудың алгоритмдік формалары болып табылатын әртүрлі анықтамалық сигналдарды қамтиды. В.Ф. Шаталов өз сабақтарында тірек сигналдарын шебер пайдаланды, С.Н. Лысенкова әртүрлі схемаларды, Е.Н. Ильин тірек бөлшектерін, Д.Е. Огороднов ән айту алгоритмін қолданды.
Еркін таңдау идеясы. Бұл оқушылардың шығармашылық ойларын дамытудағы ең оңай қадам. Еркін таңдау оқушының жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуын жетілдіруге, дамудың үйлесімділігіне қол жеткізуге және табиғи таланттардың ашылуына жағдай жасауға мүмкіндік береді. Мұнда еркін таңдаудың мысалдары келтірілген. В.Ф. Шаталов студенттерге көптеген тапсырмалар береді және олардың кез-келгенін өздері шешеді; С.Н. Лысенкова балалар мұғалімнің тақтаға қандай қиын сөздер жазуы керектігін өздері таңдайды; И.П. Волков студенттерге тек тақырып береді, ал оқушылар қай тақырыпты және қандай материалдан жасайтындығын анықтайды.
Озық идея. Ол С.Н. Лысенкова, В.Ф. Шаталов және басқа мұғалімдердің тәжірибесінде шешімін тапты, дәстүрлі сабақта мұғалім тек материалды қайталап, жаңасын түсіндірді. Қазіргі сабақта С.Н. Лысенкованың үлгісімен алдыңғы қатарлы мұғалімдер сабақта болашақта зерттелетін материалды игеруге біраз уақыт бөледі.
Үлкен блоктар идеясы. Тәжірибе көрсеткендей, материалды үлкен блоктарға дейін қысқартқанда оқушыға түсетін жүктеменің күрт төмендеуімен оқытылатын материалдың көлемін арттыруға мүмкіндік туады. Жаңашыл мұғалімдер бір сабақта оқулық мәтіні бойынша 3-4 абзацты оқиды.
Сәйкес форманың идеясы. Шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдер үшін сабақ оқытылатын пәннің формасына сәйкес келеді. Математика сабағында В.Ф. Шаталов теореманы дәлелдей отырып, бір артық сөзге жол бермейді. Математика мұғалімінің әңгімесі дәл болуы керек. Шығармашылық сабақтарында И.П. Волков оқушылардың шуына жол береді. Олар оған көптеген сұрақтармен жүгінеді. Е.Н. Ильин көркем шығарманы талдай отырып, талдаудың көркемдік формаға ие болуына ұмтылады.
Интроспекция идеясы. Сыныптағы тәжірибелі мұғалімдер студенттерге жеке және ұжымдық интроспекцияға үйретеді. Ш.А. Амонашвили жас балаларды бағалау әрекеттері мен пайымдауларын арнайы үйретеді. Сыныптағы оқушылар жолдастарының жұмысын тексереді, бағалайды, бір-бірінің жазба жұмыстарын қайталайды. Сонымен бірге олар өз пайымдауларын мағыналы ету үшін стандарттарды пайдаланады.
Интеллектуалды сынып фоны. Шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің сабақта оқушылардың жалпы білімге, биік мақсаттарға жетуге деген құштарлығына басымдық беріледі. Студенттердің жалпы мақсаттары мен құндылықтарына оның интеллектуалдық деңгейі әсер етеді. Ол студенттерді қиындықтардан, психикалық күйзелістерден құтқарып, өзіне деген сенімділігін қалыптастырады.
Жеке көзқарас. Озық тәжірибелі мұғалімдер сабақ өткізу барысында әрбір оқушы өзін тұлға ретінде сезінетіндей, мұғалімнің оған деген ілтипатын, жағымды көзқарасын біле алатындай әдіс-тәсілдерді қолданады. Бұл әр оқушының әр сабақта өз жұмысының бағасын алуынан, әр оқушының тапсырмаларды өзі таңдауынан көрінеді. Ешкім оны қабілетсіз деген күдікпен ренжітпейді.
Қазіргі сабақты тек білім берудің мазмұны, әдістері мен ұйымдастыру формалары сияқты білім категориялары тұрғысынан қарастыруға болмайды. Қазіргі мектеп білім беру, тәрбиелеу және дамыту мақсаттарын жүзеге асыруға, мұғалім мен оқушының бірлескен, өзара тәуелді іс-әрекетін жүзеге асыруға бағытталады. Бірақ ол үшін «тәжірибесі бар» тәжірибелі ұстаз болу жеткіліксіз. Сабақ өздігінен жауапты шығармашылық жұмыс ретінде мұғалімнен шығармашылық педагогикалық ойлаудың дамығанын, педагогикалық шеберліктің болуын талап етеді.
8.4 Дәстүрлі емес сабақтардың оқу процесіндегі тиімділігі
Қазіргі заманғы білім берудің баланың жеке басының жан-жақты дамуына бағытталуы нақты білім беру іс-әрекетінің үйлесімінің қажеттілігін болжайды, оның аясында шығармашылық белсенділікпен негізгі білім мен дағды қалыптасады.
Дәстүрлі емес сабақтардың ерекшелігі – мұғалімдердің бала өмірін әртараптандыруға ұмтылуы: сабаққа, мектепте қызығушылықты ояту; баланың интеллектуалдық, мотивациялық, эмоционалды және басқа да салаларды дамытуға деген қажеттілігін қанағаттандыру. Мұндай сабақтарды өткізу мұғалімдердің сабақтың әдістемелік құрылымын құруда дәстүрлі емес әдістерді пайдалануға жол береді. Бірақ мұндай сабақтан бүкіл оқу процесін құру мүмкін емес.
Дәстүрлі емес сабақтарда оқушылар дәстүрлі емес тапсырмалар алуы керек. Дәстүрлі емес тапсырма кең ұғымды білдіреді. Ол осы түрдегі тапсырмаларды дәстүрлі (стандартты) тапсырмалардан ажыратуға мүмкіндік беретін бірқатар мүмкіндіктерді қамтиды. Дәстүрлі емес тапсырмалардың басты ерекшелігі бар. Онда білім беру мәселесін шешудің жолдары мен нұсқаларын студенттердің өз бетінше іздеуі (ұсынылған нұсқалардың біреуін таңдау немесе өз нұсқасын табу және шешімді негіздеу) немесе бұрын алынған білімді белсенді түрде жаңғырту ұсынылады.
Дәстүрлі емес тапсырмалар проблемалық ситуациялар түрінде ұсынылуы мүмкін (алынған білімді қолдана отырып, одан шығу жолын табу қажет), рөлдік және іскерлік ойындар, конкурстар мен жарыстар және ойын-сауық элементтері бар басқа тапсырмалар (фантастикалық жағдайлар, драматизация, жұмбақтар, «тергеулер» т.б.). Ұйымдастырылуы, әдістемесі бойынша әдеттен тыс сабақтар студенттерге қатаң құрылымы мен белгіленген жұмыс кестесі бар күнделікті жаттығуларға қарағанда көбірек ұнайтыны анық. Сондықтан барлық мұғалімдер мұндай сабақтарды өткізуі қажет. Бірақ дәстүрлі емес сабақтарды жұмыстың негізгі түріне айналдыру, оларды жүйеге енгізу уақыттың жоғалуына, танымдық жұмыстың болмауына, өнімділіктің төмен болуына әкелуі мүмкін.
Сабақтың дәстүрлі емес формаларын қолдану, атап айтқанда ойын сабағы, пікірталас сабағы – оқуға ынталандыру, әрі мотивация. Мұндай сабақтар арқылы танымдық қызығушылық әлдеқайда белсенді болып, тез оянады, адам ойнағанды ұнататындықтан, ойында мотивтердің қарапайым оқу әрекеттеріне қарағанда әлдеқайда көп болады.
Сабақтың дәстүрлі емес формаларын белсенді оқыту формаларының бірі ретінде қарастыруға болады. Бұл оқытудың тиімділігін, оқытудың әр түрлі құралдары мен әдістерін қолдана отырып, оқытудың барлық принциптерін жинақтап, практикада қолдана алу қабілетін жақсартуға талпыныс болып табылады.
Студенттер үшін дәстүрлі емес сабақ – бұл басқа психологиялық жағдайға көшу, бұл қарым-қатынас стилі, жағымды эмоциялар, өзін жаңа сапада сезіну (бұл жаңа міндеттер мен жауапкершіліктерді білдіреді); мұндай сабақ – өзінің шығармашылық қабілеттері мен жеке қасиеттерін дамытуға, білімнің рөлін бағалауға және оның практикада қолданылуын көруге, әртүрлі ғылымдардың өзара байланысын сезінуге мүмкіндік; бұл тәуелсіздік және өз жұмысына мүлде басқа көзқарас деп түсіну қажет.
Мұғалім үшін дәстүрлі емес сабақ, бір жағынан, оқушыларды жақсы білуге және түсінуге, олардың жеке ерекшеліктерін бағалауға, сынып ішіндегі мәселелерді шешуге (мысалы, қарым-қатынас) мүмкіндік береді; екінші жағынан, бұл-өзін-өзі жүзеге асыруға, жұмысқа шығармашылық көзқараспен қарауға, өз ойларын жүзеге асыруға мүмкіндік.
Сабақ – мұғалімнің импровизациясы. Дәстүрлі емес сабақ – бұл дәстүрлі емес, қалыптаспаған құрылымы бар экспромттық сабақ. Педагогикалық әдебиеттерді талдау стандартты емес сабақтардың ондаған түрлерін бөліп көрсетуге мүмкіндік берді.
Дәстүрлі емес сабақтардың мәні мынада:
а) танымдық белсенділікті, оқу әрекетіне қызығушылықты арттыру;
ә) оқушы тұлғасының бастамашылдығын, шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту;
в) шығармашылық әрекетке, үздіксіз ізденіске үйрету, қалыптастыру;
г) мінездің ерік-жігер, еңбексүйгіштік, ізгі ниет, өзара көмек, өзінің эмоционалдық жағдайын басқара білу және т.б. сияқты қасиеттерін қалыптастыруға жағдай жасаумен сипатталады.
Дәстүрлі емес сабақ – білім берудің жаңа тәсілдерін игеріп қана қоймай, оқушыны белсенді танымдық іс-әрекетке баулитын, танымдық қызығушылықтарының қалыптасуына ықпал ететін, ойлау, ерік, қиял т.б. психикалық процестерді дамытатын күрделі және көп қырлы білім беру түрі. Дәстүрден тыс сабақты өткізуде балалардың көңілін көтеру, көрнекі материалдарды орынды қолдану, проблемалық жайттар туындату, оқу міндеттерін шешу жолдарын іздеуден тұрады. Дәстүрлі емес сабақтар оқытудың маңызды құралдарының бірі болып табылады, өйткені олар студенттерде оқуға тұрақты қызығушылықты қалыптастырады, шиеленістің алдын алады, өз пікірін дәлелдеп, көзқарасын білдіруге мүмкіндік береді.
Кіші жастағы оқушылардың танымдық іс-әрекетін белсендірудің маңызды педагогикалық шарттарының бірі оқу процесінде әртүрлі ойын материалын пайдалану болып табылады. Ойын жағдаяттарын құру оқу процесінде танымдық қызығушылықтың қалыптасуына ықпал етеді. Мұндай жағдаяттарды оқу-тәрбие үрдісіне балалардың танымдық белсенділігін, шығармашылық қиялын, ойлауын дамытатын материалдарды енгізу арқылы жасауға болады. Кіші мектеп оқушылары дәстүрден тыс сабақтарды үлкен қызығушылықпен және ықыласпен тыңдап, қабылдайды. Балалардың ой-өрісі кеңейіп, сөздік қоры молайып, белсенділіктері артады. Дәстүрлі емес сабақтардың шығармашылық ұстанымдары төмендегідей:
1. Сабақты ұйымдастыруда шаблоннан бас тарту, өткізудегі тәртіптілікті сақтау;
2. Сынып оқушыларын сабақта белсенді іс-әрекетке барынша тарту;
3. Сабақтың эмоционалды реңктерінің негізі ретінде әртүрлі ойын түрлерін тиімді қолдану;
4. Баламалықты, пікір көптігін қолдау.
5. Сыныптағы қарым-қатынас функциясын дамыту өзара түсіністікті, әрекетке мотивацияны, эмоционалды қанағаттану сезімін қамтамасыз ету;
6. Оқушыларды оқу мүмкіндіктеріне, қызығушылықтарына, қабілеттері мен бейімділігіне қарай «жасырын» (педагогикалық мақсатқа сай) саралау;
7. Бағалауды қалыптастырушы (тек нәтиже емес) құрал ретінде пайдалану.
Бұл ұстанымдар нақты оқу әрекетіне бағдарлана отырып, педагогикалық шығармашылықтың жалпы бағытын белгілейді.
Интеграциялық сабақ пән аралық байланысты жетілдіру мақсатына байланысты пайда болған сабақтар. Мұндай сабақтарда бір тақырыпты түрлі пәндерден беретін мұғалімдер оқытады. Кіріктірілген сабақтың негізгі мақсаты – оқу материалдарын байланыстырып, сабақта оқушыларға терең білім беру, ойлау қабілетін дамыту. Оқу материалдарын бағдарламаларға сай пәндер бойынша біріктіріп беру оқушылардың жан-жақты тұтас, терең және берік білім алуына мүмкіндік жасайды. Сондықтан жыл сайын әрбір мұғалім пәндердегі ұқсас оқу материалдарын біріктіріп, яғни пән аралық байланыс принципін қолданып, интегралдық жоспар жасайды. Ондағы материалдарды дер кезінде сабаққа пайдаланып, тиімді етіп іске асырады.
Панорамалық сабақ. Панорамалық сабақты өткізудегі негізгі мақсат – озат мұғалімдердің өзінің ұстаздық зертханасын ашып, сабақ беруі, яғни әдістемесін көпке тарату. Панорамалық сабақты өткізу үшін мұғалімге қойылатын ең бірінші талап оның сабақ берудегі өзгеге ұқсамайтын өзіндік әдісінің болуы. Мұғалімнің оқыту процесінде ең көп сүйенетін әдісі қандай, оның тиімділігі неде? Тыңдаушылар соны біліп, сезуі керек. Панорамалық сабақтарға қойылатын талаптардың бірі – мұғалімнің өткізген сабағын өзі талдап беретіндігі. Панорамалық сабақ бір тақырыпты өтуге, яғни тек бір сабақ арқылы оның көп жылғы игі тәжірибелерін көпке танытады.
Сайыс сабақ сабақтың атына байланысты сыныпта екі команда білімдері бойынша сайысқа түседі. Мысалы: есеп шығару, сөйлем талдау. Алдын-ала оқушылардың өзінен қазылар алқасы құрылады. Мұғалімнің көмегімен қай команданық жеңгені анықталады. Екі команданық капитандарының жарысы ұйымдастырылып, олардың да жауаптары салыстырылады. Сонынан қорытынды шығарылады.
Аукцион сабақ бір нәрсені сату арқылы өткізіледі. Сабақтың құрылымы: өткен сабақты тексеру, аукцион төртібін түсіндіру, зат сату, финал, қорытынды. Сабақ кезінде сатылатын заттар тұрады. Затты ол туралы көп білетін оқушы сатып алады. Мысалы: киіз үй, қолөнер бұйымдары, салт-дәстүр т.б.
Шығармашылық сабақ оқушылардың шығармашылық жұмыс істеуіне баса назар аударылады. Бұл сабаққа өте жақсы оқитын оқушыларды таңдап алып, топтарға бөлуге болады. Мысалы, 10 минут ішінде 1-2 топтың оқушылары сол тақырып бойынша сөзжұмбақ құрса, 3-4 топтың оқушылары олардың жауабын айтады. Бір тақырыпқа қысқа шығарма, сценарий немесе мультфильм құрғызуға болады. Қазылар алқасы әрбір топқа баға қояды.
Компьютерлік сабақ дисплей, ЭВМ, т.б арқылы өткізіледі. Сабақ құрылымы:
- үйге берілген тапсырманы тексеру 10 минут;
- жаңа сабақ;
- бекіту;
- үйге тапсырма.
Сабақтағы оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру.
Мұғалім оқушымен жекелей, топтап, сыныппен жұмыс істейді. Жаппай жұмысты ұйымдастырғанда барлық оқушылар мұғалімнің басшылығымен жұмыс істейді. Топта 3-6 оқушы бірге жұмыс істейді. Жаппай жұмыста оқушылар бір оқу жұмысын атқарып, мұғалім нәтижелерін қорытындылап, тақырыпты түсіндіреді, оны талқылауға барлық оқушыларды қатыстырады.
Мұғалім оқушылар орындай алатын жұмыстарды тауып, пікір айтқысы келетіндердің бәрін тыңдап, әдептілік көрсетеді. Оқушы өз білгенін ортаға салып, басқалардың жауаптарын тындап, оларды өз білімімен салыстырады, қате, толық емес жауаптарды көреді.
Жаппай жұмыста мұғалім тақырыпты барлық оқушыларға түсіндіреді. Сонымен жаппай жұмысқа тән белгілерге тоқталайық:
• оқу жұмысын жүргізетін мұғалім сыныптағы барлық оқушылармен тікелей іскерлік қарым-қатынас жасайды; әңгімелейді, түсіндіреді, оқушыларды проблема талдауға қатыстырады, оқушылардың бәріне басшылық етіп, нұсқау береді;
• мұғалім оқушылардың идеялық жағына, сезіміне тікелей әсер етіп, оқушылар мұғалімдердің қойған сұрақтарына жауап беріп, сезімдерін, ой толғаныстарын білдіреді;
• әрбір оқушы мұғалім берген ақпаратты меңгеруге тырысады; мақсатқа жетуге әрбір оқушы өз үлесін қосады;
• мұғалім оқу жоспарын нақтылап, сыныппен байланыс орнатып, олардың назарын сабаққа аударып, білімді қабылдауға қызықтыру керек. Сабақтың соңында білім тексеретін сұрақтар қойған жақсы. Тақырыпты проблемалық, түсіндірмелі-иллюстративтік әдіспен ашуға болады, бірақ оқушылармен іскерлік байланыс болуы қажет;
• жаппай жұмыстың тиімділігі мұғалімнің барлық оқушыларды өз назарында ұстауына, әрбір оқушыны белсенді жұмысқа тартуына, зейінді шоғырландыра білуіне, сыныптағы тәртіпті сақтауына байланысты;
• егер мұғалім оқушыларға тек қана оқу ақпараттарын берсе, онда жаппай жұмыстың кемшіліктері көрінеді;
• атқарылған жұмыстың нәтижелеріне жалпы баға беріледі.
Оқушымен жеке жұмыс. Әр оқушыға тапсырма беріледі, оны басқа оқушылардың көмегінсіз өзі орындауға тиісті. Тапсырмалардың түрлері: ана тілінен орыс және шетел тілдерінен жаттығулар жазу, есептер шығару, кабинетте тәжірибе жасау, тірі табиғат бұрышында, оқу-тәжірибе учаскесіндегі жұмыс, тау тастарын, минералдарды зерттеу, т.б. Тапсырмалар әрбір оқушының жеке ерекшеліктеріне сай беріледі, үлгерімдері төмендер білімдеріндегі кемшіліктерді жоюға, жақсы оқитын оқушылар білімдерін тереңдетуге мүмкіндік алады.
Мұғалім әрбір баланың жұмысын, әсіресе сабаққа ынтасы төмен балаларды бақылайды, керек болса көмек, ақыл-кеңес, жетекші сұрақ, қосымша жаттығу береді. Егер барлық оқушылар тапсырманы орындай алмаса, онда жеке жұмысты тоқтатып, бүкіл сыныпқа тапсырманы қайта түсіндіреді.
8.5 Дәстүрлі емес сабақтардың түрлері, шығармашылық ұстанымдары
Сабақтың стандартты емес формалары бастапқы интерактивті оқыту болып табылады, ол өзінің мәні бойынша жаңашылдығы мен ерекшелігін көрсетеді. Әр сабақтың мақсаты мен міндеттеріне, оқу іс-әрекетін ұйымдастыру формаларына байланысты, стандартты емес сабақ әртүрлі оқыту технологияларын қамтуы мүмкін. Олардың көп болуы мүмкін, барлығы мұғалім мен оқушылардың шеберлігі мен қиялына байланысты. Дәстүрлі емес сабақ – бұл дәстүрлі емес құрылым.
Дәстүрлі емес сабақтар маңызды оқу құралдарының бірі болып табылады, олар мектеп оқушыларының тұрақты қызығушылығын қалыптастырады, стрессті жеңілдетеді және оқу дағдыларын қалыптастыруға көмектеседі және студенттерге эмоционалды әсер етеді.
Дәстүрден тыс сабақтарды интерактивті оқыту технологияларына негіздеп өткізуге болады:
Оқытудың интерактивті технологиялары: Сократтық әңгіме, жұппен жұмыс, карусель, шағын топтарда жұмыс (диалог, ой синтезі, идеялар шеңбері, аквариум ) және т.б.
Ұжымдық-топтық оқытудың интерактивті технологиялары: мәселені жалпы шеңберде талқылау, «микрофон», «броундық қозғалыс» жағдайды талдау және т.б .
Пікірталас мәселелерін талқылаудың интерактивті технологиялары: «аяқталмаған тізбек», «позицияны ұстау», ток-шоулар, дебаттар және т.б.
- Көркем мәтінге әдеби талдау,
- Сократтық әңгіме,
- Әдеби еліктеу ойыны,
- Талқылау,
- Шығармашылық жұмыс,
- Жағдайлық модельдеу,
- Оқу шеберханасы және т.б.
Америкалық профессор Венди Кропид трюктер стандартты емес сабақтарды өткізуді ұсынады:
- «Джигстерді қабылдау» (Сынып 5 адамнан тұратын топтарға бөлінеді. Әр топта бір оқушы таңдалады, ол материалды алдын-ала дайындайды, содан кейін оны топтың барлық мүшелеріне түсіндіреді. Осыдан кейін оқушылар белгілі жаттығуларды орындайды. Материалдың ассимиляциясын бақылау үшін бұйрық және талқылау жүргізіледі. Топта спикер таңдалады, ол сыныптағы оқушылармен сөйлеседі);
- «Сұхбаттасудың үш қадамы» (Оқушылар жұпқа бөлінеді. Бірінші кезеңде бір студент екіншісімен сұхбаттасады, екінші кезеңде серіктестер орындарын ауыстырады, үшіншісінде олар топпен сөйлеседі);
- «Миға шабуыл» (Оқушылар қойылған сұраққа өздігінен жауап береді, ал мұғалім жауаптарды тақтаға жазады. Содан кейін барлық ойлар дәлелденеді, дұрыс жауап тыңдалады);
- «Серіктестер» (Сынып шағын топтарға бөлінеді. Әр топтың жартысына бірігіп орындайтын тапсырма беріледі, содан кейін екінші жартысына материалды түсіндіреді. Топтың басқа бөлігі де солай істейді. Белгілі бір уақыттан кейін, барлығы жиналып, ақпаратты талқылайды).
Әдістемелік әдебиетте стандартты емес деп саналатын сабақтар жарыс және ойын түрінде: жарыс, турнир, эстафета, КТК, іскерлік ойын, рөлдік ойын, викторина, сөзжұмбақ және т.б.
Байланыстың қоғамдық түрлерін еске түсіретін сабақтар: баспасөз конференциясы, аукцион, жиналыс, пікірталас, телебағдарлама, панорама, телекөпір, ауызша журнал, телеконференция, репортаж, диалог т.б.
Мекемелер мен ұйымдардың қызметіне еліктеуге негізделген сабақтар: сот, тергеу, трибунал, цирк, патенттік кеңсе, ғылыми кеңес;
Қиялға негізделген сабақтар: ертегі сабағы, тосын сабақ, сыйлық сабағы, күмән сабағы, қиял сабағы және т.б.;
Сабақты ұйымдастырудың дәстүрлі әдістерін өзгерту: дәріс-парадокс, сабақ-тест (бағалауды қорғау), сабақ-кеңес беру, оқырман формасын қорғау т.б.
Стандартты емес әдістер: «аквариум», «идеялар шеңбері», «микрофон», «ғылыми кеңес», «қате табу», «қызықты сұрақ», «тыйым салынған сұрақ», «әңгімешілер байқауы», «даналық ағашы», «пошта», «неге?», «кілт сөз», «хат жазу», «кемпірқосақ» және т.б.
Кіріктірілген сабақтар.
Сабақты ұйымдастырудың дәстүрлі әдістерін өзгерту: лекциялық-парадокс, жұптық сауалнама, экспресс-сауалнама, сабақ-тест (бағалауды қорғау), сабақ-кеңес беру, оқырман формасын қорғау, теледидарсыз телесабақтар.
Дәстүрлі емес сабақтарды дайындау мен өткізудің үш кезеңі.
Бірінші кезең – дайындық. Оған мұғалім ғана емес, оқушылар да белсенді қатысады (олар топтарға, командаларға бөлінеді, тапсырмалар алады, материалдар дайындайды).
Екінші кезең – сабақтың үш бөлімі бар:
1) мәселенің баяндалуы, оны шешу жолдарын табу, белсенділік мотивациясы;
2) оқушылардың психикалық әрекетін ұйымдастырудың «стандартты емес» формаларында жаңа материалды хабарлау;
3) мектеп оқушыларының дағдыларын қалыптастыру.
Сабақтың үшінші кезеңі – оны талдау, оқыту, даму мен тәрбиелеу нәтижелері ғана бағаланбайды, сонымен қатар оқушылардың қарым-қатынас сипатына назар аударылады.
Қалай болғанда да талқылау – бұл дау, ауызша бәсекелестік, онда әркім өз көзқарасын қорғайды, содан кейін оның негізгі мақсаттары айқындалады. Зерттелген белгілі бір аспект бойынша әртүрлі көзқарастарды нақтылауға шығармалар (оқу құзыреттілігін қалыптастыруға ықпал етеді). Оқушыларды коммуникативтік құзыреттілікке тәрбиелеудің маңызы зор. Пікірталас жанды байланысты ұйымдастыруға, көпшілікті тартуға мүмкіндік береді. Студенттер проблемалық мәселені талқылауда ойдың шиеленісін қамтиды, сөйлеу белсенділігі мен пайымдаулардың тәуелсіздігін ынталандырады, оқушының жеке басының қалыптасуына ықпал етеді.
8.6 Дәстүрлі емес сабақтарды дайындау және өткізу кезеңдері
Дәстүрлі емес сабақтарды дайындау және өткізу әдістемесі 3 кезеңге бөлінеді: дайындық, сабақтың өзі және оны талдау.
1. Дайындық.
Оған мұғалім де, оқушылар да белсене қатысады. Дәстүрлі сабаққа дайындалу кезінде мұндай әрекетті (жоспар-сызба жазу, көрнекі құралдар, үлестірмелі материалдар жасау т.б.) мұғалім ғана көрсетсе, екінші жағдайда оқушылар да қатысады. Дәстүрлі сабақты дайындаған кезде тек мұғалім белсенді позицияны алады, ол жоспар – конспект құрастырады, көрнекі құралдар, үлестірмелі материалдар жасайды. Ал, дәстүрлі емес сабақтарға студенттер де қатысып, олар топтарға (командаларға, шағын топтарға) бөлінеді, сабаққа дейін орындалуы керек белгілі бір тапсырмаларды алады немесе жинақтайды: алдағы сабақтың тақырыбы бойынша хабарламалар дайындау, сұрақтар, сөзжұмбақ, викториналар құрастыру, қажетті дидактикалық материалдар т.б. дайындайды.
2. Нақты сабақ (3 негізгі кезең ажыратылады):
Бірінші кезең. Оқушылардың мотивациялық сферасының қалыптасуы мен дамуының алғы шарты болып табылады: мәселелер қойылады, оларды шешуге, сабақ мақсатына жету жолдарын іздеуге дайындық дәрежесі нақтыланады. Жағдаяттар белгіленді, оларға қатысу танымдық, дамытушылық және тәрбиелік міндеттерді шешуге мүмкіндік береді. Мотивациялық сфераны дамыту дайындық кезеңі неғұрлым тиімді болса, соғұрлым тиімді жүзеге асырылады: студенттердің алдын ала тапсырмаларды орындау сапасы олардың алдағы жұмысқа деген қызығушылығына әсер етеді. Сабақты өткізу кезінде мұғалім оқушылардың сабақтың бастапқы формасына қатынасын ескереді, дайындық деңгейі, жас және психологиялық ерекшеліктеріне мән беруі керек.
Екінші кезең. Жаңа материалды хабарлау, олардың ақыл-ой әрекетін ұйымдастырудың әртүрлі «стандартты емес» формаларында оқушылардың білімін қалыптастыру.
Үшінші кезең. Білік пен дағдыны қалыптастыруға арналған. Оқушылардың жұмысы жаңа мәселелерді шешуге, бұрын алған білімдерін тереңдету мен кеңейтуге бағытталған шығармашылық ізденіс әрекеттері арқылы жүзеге асырылады. Балалардың меңгерген білімдерін жүйелеу, қорытындылау, бағалау, кері байланыс орнату.
3. Талдау.
Сабақтың мазмұнын студенттердің игеруі, қолданылған әдіс-тәсілдердің тиімділігінің сараланып, сұрақтарына жауап беру, үй тапсырмасын түсіндіру. Сабақтарды талдау кезеңінде оқушыларды оқыту, тәрбиелеу, дамыту нәтижелерін де, оқушылармен қарым-қатынас барысын, сабақтың эмоционалдық жағдайын да бағалаған жөн.
Соңғы жылдары мұғалімдер тәжірибесінде дәстүрлі емес сабақтар ерекше танымалдыққа ие болды. Педагогикалық әдебиеттерді талдау дәстүрлі емес сабақтардың бірнеше ондаған нұсқаларын анықтауға мүмкіндік берді, оларды сабақтың дәстүрлі типологиясына байланысты жіктеуге болады
Н.В. Короткова тарих сабақтарына арналған дәстүрлі емес оқу сабақтарының формаларының классификациясын ұсынады, оның негізінде әртүрлі оқу әрекетінің түрлері:
Ойын әрекетіне негізделген:
- қайта құру ойындары (өткен немесе қазіргі кезде болған ойдан шығарылған жағдайдың болуы, рөлдерді бөлу);
- пікірталас ойындары (пікірталастың әртүрлі формаларын модельдейтін жағдаяттың болуы, пікірлер қақтығысын тудыру, бүгінгі күн тұрғысынан өткенді талдау);
- жарыс ойындары (тұрақты ережелердің болуы, сюжетті және рөлдердің болмауы, субъект-объектілік қатынастардың бірінші жоспары).
Пікірталас әрекеті негізінде:
- семинарлар (жеке жұмыс);
- құрылымдық талқылаулар (топтық жұмыс);
- проблемалық-практикалық талқылаулар (ұжымдық сынып әрекеті).
Зерттеу іс-әрекетінің негізінде:
- практикалық жаттығулар (ұжымдық сынып іс-әрекеті);
- проблемалық-зертханалық сабақтар (топтық жұмыс);
- зерттеу сабақтары (жеке жұмыс).
С.В. Кульневич және Т.П. Лакоценина сабақтарды өте қарапайым емес және өте ерекше әдістермен өткізу формалары негізінде жіктейді:
- ұйымдастыру әдістері өзгертілген сабақтар: сабақ-дәріс, дәріс-парадокс, білімді қорғау, идеяны қорғау, екі адамға арналған сабақ, сабақ-кездесу.
- қиялға негізделген сабақтар: сабақ-ертегі, сабақ-шығармашылық, сабақ-композиция, өнертапқыштық сабағы, сабақ-шығармашылық есеп, күрделі-шығармашылық есеп, көрме сабағы т.б.
Дәстүрлі емес сабақтарды қолдануға қатысты мұғалімдердің пікірлері әртүрлі екенін айта кету керек. Кейбіреулер мұғалімдер мұндай сабақтарды педагогикалық принциптерді бұзу, мұғалімнің студенттердің ықпалымен мәжбүрлі шегінуі, олардың оқуға және оқуды қаламауымен байланысты деп санайды. Оқушылар, көбінесе, дәстүрлі емес сабақтарды оң көзқараспен қабылдайды, көпшілігі оқу процесіне қызығушылықпен қатысады және сабақта белсенді жұмыс істейді. Студенттерге қатаң құрылымы мен белгіленген режимі бар стандартты күнделікті оқу сабақтарына қарағанда ұйымдастыруы, өткізу әдісі бойынша әдеттен тыс дәстүрлі емес сабақтар ұнайды. Дәстүрлі емес сабақтардың шығармашылық ұстанымдары педагогикалық шығармашылықтың жалпы бағытын белгілейді, нақты оқу іс-әрекетіне бағытталады.
8.7 Сабақты талдау мұғалім мен оқушылардың оқу іс-әрекетін түсіну тәсілі ретінде
Қазіргі уақытта педагогикалық ғылымда сабақты талдаудың түрлері мен жіктеудің бірыңғай тәсілі жоқ.
Дәстүрлі сабақты ұйымдастыруда белгілі бір кезеңдер бар. Сондықтан оны кезеңдік талдау деп атауға болады. Содан кейін талдаудың процедуралық жағы сабақтың құрамдас бөліктерге бөлінуіне және оларды кезекпен талдауға мүмкіндік береді. Кезеңді талдауда оның схемасын ұстанады немесе осы техниканың жетілмегендігін сезіне отырып, оған кейбір түсіндірулер мен толықтырулар енгізеді: оқушылар қалай сұрақ қояды (үй тапсырмаларын тексеру, сауалнама, білімді есепке алу); мұғалімнің түсіндірмелері (мазмұны, әдістері, оқушылардың белсенділігі); сабақтағы тәрбиелік сәттер; ұйымдастыру және өзін-өзі қамтамасыз ету формаларының тиімділігі мен әртүрлілігі; көрнекі құралдар мен оқытудың техникалық құралдарын қолдану; үйге тапсырма беру. Сондықтан педагогикалық талдауды оқыту әдетте сабақты талдаудан басталады.
Талдау – танымның логикалық әдісі, ол объектіні (құбылысты, процесті) бөліктерге, элементтерге немесе белгілерге ойша ыдырату, маңыздылығын анықтау мақсатында оларды салыстыру және дәйекті зерттеу, яғни қажетті және белгілі бір сапалар мен қасиеттерді іріктеп алу.
Бірақ кейбір жағдайларда сабақтың кезеңді талдау тиімді, өйткені ол процестің ішкі логикасын емес, құрылымын қарастырады. Құрылымы олардың ішкі логикасына тәуелді болған сабақтардың пайда болуымен кезең-кезеңмен талдауды қолдану мүмкіндігін көрсетеді.
Педагогикалық практиканың негізі – сабақтар мен сабақтан тыс тәрбие іс-шараларын өткізу және талдау болып табылады.
Бұл тәсілдің негізі – сабақты анықтау: сабақ – бұл мемлекеттік білім беру стандартына сәйкес оларды жалпы немесе арнайы оқытудың, тәрбиелеудің және дамытудың мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізуге бағытталған білім алушылардың оқу-танымдық қызметімен бірлікте мұғалімнің тәрбиелік – білім беру және ұйымдастырушылық іс-әрекетінің жүйесі. Әрекет тәсілінің компоненттерін сипаттайық:
Мұғалімнің негізгі жеке қасиеттерін бағалау (іс-әрекеттің бірінші, жетекші субъектісі және іс-әрекет жүйесі ретіндегі сабақтың компоненті):
1. Пәнді білу және мұғалімнің жалпы эрудициясы;
2. Оның педагогикалық және әдістемелік шеберлік деңгейі;
3. Сөйлеу мәдениеті: темп, дикция, қарқындылық, бейнелеу, эмоционалдылық, жалпы және нақты сауаттылық;
4. Ашық қарым-қатынас орнату;
5. Мұғалімнің келбеті, бет-әлпеті, қимылдары және мінез-құлық мәдениеті.
Осы сыныптағы білім алушылардың негізгі сипаттамаларын бағалау (қызметтің екінші субъектісі және қызмет жүйесі ретіндегі сабақтың компоненті):
1. Сабақ барысында білім алушылардың танымдық белсенділік, шығармашылық және дербестік дәрежесі;
2. Жалпы білім беру және арнайы дағдылар мен дағдылардың деңгейі;
3. Сабақта ұжымдық (топтық) жұмыс формаларының болуы және тиімділігі;
4. Сабақ барысында білім алушылардың тәртіптілік, ұйымдастырушылық және қызығушылық дәрежесі.
Сабақ барысындағы мұғалім мен оқушылардың бірлескен іс-әрекетінің мазмұнын бағалау (әрекет жүйесі ретіндегі сабақтың бірінші жүйе құраушы факторы):
1. Оқытылатын оқу материалының ғылыми сипаты, қолжетімділігі және орындылығы, қалыптасқан іскерліктер мен дағдылар;
2. Оқытылатын материал мазмұнының өзектілігі және өмірмен байланысы (теория мен практиканың байланысы);
3. Оқу материалының жаңалық, проблемалық және тартымдылық дәрежесі (оқушылар алған ақпарат);
4. Материалды игеру үшін ұсынылған көлемнің оңтайлылығы.
Сабақ барысындағы мұғалім мен оқушылардың іс-әрекеті әдістерінің тиімділігін бағалау (әрекет жүйесі ретіндегі сабақтың екінші жүйе құраушы факторы):
1. Сабақ уақытын пайдаланудың ұтымдылығы мен тиімділігі, оның қарқынының оңтайлылығы, сонымен қатар іс-әрекеттердің кезектесуі мен өзгеруі;
2. Көрнекілік пен ТШО-ны оның барысында пайдаланудың мақсатқа сай және тиімділік дәрежесі;
3. Қолданылатын жұмыс әдістері мен ұйымдастыру формаларының ұтымдылығы мен тиімділігі;
4. Сабақ барысында оқушылардың кері байланыс деңгейі;
5. Студенттердің оқу іс-әрекетін бақылаудың тиімділігі және олардың білімі, іскерлігі мен дағдысы бағаланатын талаптар деңгейі;
6. Сабақтың оқушыларға эстетикалық әсер ету дәрежесі;
7. Сабақ барысында оқытушы мен оқушылардың еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы ережелерін сақтау дәрежесі.
Сабақтың мақсаты мен нәтижесін мұғалім мен оқушылардың негізгі іс-әрекетінің нәтижелілігі тұрғысынан бағалау (белсенділік жүйесі ретіндегі сабақтың үшінші жүйе құраушы факторы):
1. Сабақтың мақсатын тұжырымдаудың нақтылығы, анықтылығы және қысқалығы дәрежесі;
2. Мақсаттың нақтылығы, мақсаттылығы, күрделілігі және бір уақытта қол жеткізуі;
3. Сабақтың оқушыларға әсер ету дәрежесі (нені және қандай дәрежеде үйренді?);
4. Сабақтың тәрбиелік әсер ету дәрежесі (олардың білім алуына не ықпал етті және қаншалықты?);
5. Сабақтың мектеп оқушыларының дамуына әсер ету дәрежесі (сабақ барысында олардың дамуына не әсер етті және не кедергі болды және қандай дәрежеде?).
Жалпы оқыту үдерісін жетілдіруге үлес қоса отырып талдау сабақ беретін мұғалімнің өзі үшін маңызды болып табылады. Талдау барысында мұғалім өз сабағына сырттай қарауға, оны тұтас құбылыс ретінде жүзеге асыруға, өзінің теориялық білімінің, әдіс-тәсілдерінің, жұмыс істеу әдістерінің жиынтығын мақсатты түрде түсінуге мүмкіндік алады.
8.8 Сабақты талдау сызбасы, түрлері
Талдаудың мақсаты – сабақта мұғалімдер мен студенттердің іс-әрекетін ұйымдастырудың оң нәтижелерге әкелетін немесе әкелмейтін әдістері мен тәсілдерін анықтау. Бұл ретте негізгі міндет педагог пен білім алушылардың жұмысының тиімділігін арттыру резервтерін іздеу болып табылады.
Сабақты талдау түрлері төмендегідей:
1. Қысқаша (бағалау) талдау – бұл сабақтың оқу-тәрбие қызметін жалпы бағалау, негізгі мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу.
Қысқаша талдау – сабақтан кейін бірден жасалады және түпкілікті емес. Бұл басқа талдауды тудырады. Сабақты бақылай отырып, талдаушы сабақ мақсатының орындалуын бағалайды және міндеттер мен нәтижені алдын-ала болжаумен салыстырады. Оның сапасын жалпы бағалау мақсатында негізгі дидактикалық категорияларды көрсетеді.
2. Құрылымдық (кезең-кезеңмен) талдау – бұл сабақтың басым құрылымдарын (элементтерін) анықтау және бағалау, білім алушылардың танымдық қабілеттерін дамытуды қамтамасыз етуге бағытталады.
Құрылымдық талдау – барлық талдаулар үшін негіз болып табылады. Ол сабақтың құрылымдық элементтерінің логикалық реттілігі мен өзара байланысын және сабақтың басым кезеңдерін анықтайды. Сабақтың басым құрылымдарын (элементтерін) анықтау және бағалау, оқушылардың танымдық ерекшеліктерін дамытуды қамтамасыз етеді.
3. Жүйелік талдау – бұл сабақты басты дидактикалық есепті шешу және сабақтың дамытушы міндеттерін бір мезгілде шешу тұрғысынан бірыңғай жүйе ретінде қарастыру, білім алушылардың білімін, іскерлігін және дағдыларын қалыптастыруды, олардың оқыту тәсілдерін меңгеруін қамтамасыз ету; жүйелік талдау – бұл сабақты негізгі дидактикалық есепті шешу және сонымен бірге сабақтың даму және тәрбиелік міндеттерін шешу, оқушылардың білімін, дағдыларын қалыптастыруды, олардың оқу тәсілдерін игеруін қамтамасыз ету тұрғысынан бірыңғай жүйе ретінде қарастыруға негізделеді.
Жүйелік талдау – бұл күрделі жүйелер болып табылатын күрделі мәселелер мен объектілерді зерттеу үшін қолданылатын өзара байланысты процедуралардың жиынтығы. Бұл басқару шешімдері мен мақсаттарының аналитикалық негіздемесін дайындау әдістемесі.
Жүйелік талдаудың негізі – белсенді тәсілдің бес құрылымдық-функционалдық компоненттері:
1. Мұғалімнің негізгі жеке қасиеттерін бағалау;
2. Осы сынып оқушыларының ерекшеліктерін білу;
3. Сабақ барысында мұғалім мен білім алушылардың бірлескен іс-әрекетінің мазмұнын бағалау;
4. Сабақ барысында мұғалім мен білім алушылардың іс-әрекет тәсілдерінің тиімділігін бағалау;
5. Мұғалім мен білім алушылардың негізгі іс-әрекеттерінің тиімділігі тұрғысынан сабақтың мақсаты мен нәтижелерін бағалау.
4. Толық талдау – бұл сабақтың барлық аспектілерін зерттеу және талдау мақсатында өткізілетін сабақтың міндеттерін іске асыруды бағалауды қамтитын аспектілік талдау жүйесі.
Толық талдау – білім беру үдерісін ұйымдастыру сапасын бақылау мақсатында, мұғалім қызметінің стилін, оның жұмыс тәжірибесін зерделеу үшін жүргізіледі. Толық талдауды бір уақытта бірнеше талдаушы жүзеге асыра алады немесе сабақтың барлық аспектілері бойынша жалпыланған тұжырымдар жиынтығы болып табылады. Ол мұғалімді аттестаттау кезінде, педагогикалық тәжірибені жалпылау кезінде, мұғаліммен жанжал жағдайында жүзеге асырылады.
5. Аралас талдау – бұл сабақтың негізгі дидактикалық мақсатын және құрылымдық элементтерді бір уақытта бағалау.
6. Психологиялық талдау – бұл сабаққа қойылатын психологиялық талаптардың орындалуын зерттеу (дамытушы типтегі білім алушылардың танымдық қызметін қамтамасыз ету).
7. Дидактикалық талдау – бұл негізгі дидактикалық санаттарды талдау (дидактика қағидаттарын іске асыру, білім алушыларды оқыту мен оқытудың әдістерін, тәсілдері мен құралдарын іріктеу, сабақтың оқу материалын дидактикалық өңдеу, білім алушылардың өзіндік танымдық қызметіне педагогикалық басшылық жасау және т. б.)
8. Аспектілік талдау – бұл сабақтың жеке элементтерін кез-келген тарап немесе сабақтың жеке мақсаты тұрғысынан оқушылардың іс-әрекетінің нәтижелерімен байланысты қарастыру.
9. Кешенді талдау – сабақты ұйымдастырудың мақсаттары, мазмұны, формалары мен әдістерінің бірлігі мен өзара байланысында.
Талдаудың ең көп таралған түрлері-толық, күрделі, қысқа және аспект.
Аспект – кемшіліктерді анықтау немесе мұғалімнің іс-әрекетінің жеке әдістерінің тиімділігін анықтау үшін сабақтың бір жағын тереңірек қарастыру қажет болған жағдайда қолданылады. Сабақтың бір аспектісін талдауға басты назар аударылады. Бұл, мысалы, сабақтың мақсаттары мен міндеттерін анықтаудың дұрыстығын бағалау; сабақтың құрылымының ұтымдылығы және уақытты оның элементтеріне бөлудің орындылығы; оқу материалының мазмұнын таңдаудың дұрыстығы; сабақты өткізу әдістерін бағалау; оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру тәсілдері; пәнаралық байланысты жүзеге асыру тәсілдері; тәрбие міндеттерін шешу тәсілдерінің объективтілігі; көрнекі құралдарды қолдану әдістерін зерделеу; оқушылардың өзіндік жұмысының мазмұны мен ұйымдастырылуы, оған басшылық ету; оқушылардың жалпы оқу біліктері мен өзін-өзі бақылау дағдыларын қалыптастыру; оқушылардың білімі мен білігін, іскерлігі мен дағдыларын бақылау әдістемесі.
Сабақты талдау – оқу сабағын тұтастай немесе оның жекелеген жақтарын талдау және бағалау, мектептегі әдістемелік жұмыс түрлерінің бірі. Талдау сызбасы төмендегідей жүзеге асырылады:
а) мектеп әкімшілігінің мұғалімнің жұмысына басшылық жасау тәртібімен;
б) мұғалімдердің біліктілігін жетілдіру және арттыру, олардың тәжірибесін зерделеу және қорыту құралы ретінде;
в) мұғалімнің пәнді меңгеруі, әдіс-тәсілдерді, әдістемелерді тиімді қолдана білуі;
г) педагогикалық бейіндегі студенттердің практикасы кезінде жүргізіледі.
Сабақты талдау кезінде оқушылар мен мұғалімнің қызметі ескеріледі. Сабақтың барлық жақтарын қамтитын және оның жеке жағына бағытталған арнайы талдаулар бар. Оқу процесінің барлық буындарының сипаттамасымен тақырып бойынша сабақ жүйесін талдау ең толық және жан-жақты болып табылады. Сабақтың жалпы талдауында әдетте ескеріледі: оқытудың мазмұны (оқу бағдарламасына сәйкестігі, толықтығы, дәйектілігі, оқытудың әдіснамалық деңгейі және т.б.); сабақтың құрылымы (сабақтың мазмұнына қаншалықты сәйкес келеді, оның жеке бөліктері мен элементтерінің үйлесімділігі, уақытты пайдаланудың орындылығы және т. б.); оқыту әдістері (сабақ мазмұны мен оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкестігі, білімнің саналығы мен беріктігі, оқушылардың дербестігі мен бастамашылдығы, практикамен байланыс, оқытуда жеке тәсілді жүзеге асыру қалай қамтамасыз етіледі); оқушылардың мінез-құлқы; мұғалімнің жұмыс стилі; сабақ нәтижелері (жоспарды орындау, уақытты үнемді пайдалану, сабақтың тәрбиелік және білім беру әсері).
Арнайы бағдарлама бойынша талдау. Бұл сабақ элементтерін немесе мұғалімнің оқытудағы жеке жетістіктерін зерттеуде жүргізіледі. Сабақты талдау кезінде сабақ берген мұғалімнің жеке қасиеттері (жасы, мінезі, жұмыс тәжірибесі) ескеріледі. Сабақты талдау кезінде мұғалімге ескертулер әдепті және мейірімді түрде айтылады. Егер мұғалім жас болса және оның тәжірибесі аз болса, сабақта сәтті болғанның бәрін ерекше атап өту керек.
Педагогикалық оқу орындарында сабақты талдау студенттерді кәсіби шеберлікке оқыту құралы ретінде қолданылады. Сабақты талдау ғылыми зерттеу мақсатында да қолданылады: оқытудың жаңа әдістерін, сабақты ұйымдастырудың жаңа тәсілдерін, оқытудың техникалық құралдарын, білімді есепке алудың жаңа нысандарын және т. б.
Сабақты талдау – бұл сабақтың оның құрамдас бөліктеріне олардың мәніне терең енуімен оқушылардың жетістіктерін ескере отырып, жоспарланған нәтижемен салыстыру арқылы өз қызметінің соңғы нәтижесін бағалау міндеттері.
Сабақты талдаудың әрқайсысында келесі түрлер болуы мүмкін: дидактикалық, психологиялық, тәрбиелік, әдістемелік, ұйымдастырушылық.
Мұндай тәсілдер сабақты талдаудың көптеген схемаларының болуына байланысты болады.
Сабақты талдау схемасын таңдау үшін мұғалімнің білуі қажет:
- оқушылардың білім сапасының заманауи критерийлері;
- оқыту мен білім берудегі дағдарыстық түйіндерді анықтау және еңсеру, бар білімді қайта құрылымдау;
- педагогикалық қызметтің тиімді жолдарын қарастыру, ізденімпаздық әрекет дағдыларын меңгеру;
- оқытылатын білім мазмұнын таңдау және қайта құрылымдау;
- студенттердің өзін-өзі ұйымдастыруының негізі ретінде жан-жақты дамытатын жағдайлар мен құралдарды модельдеу және жобалау дағдыларын меңгеру.
Сабақ талданады:
- мұғалім мен оқушылардың іс-әрекеті тұрғысынан;
- студенттердің жекелеген сараланған топтары (дайындығы, қабілеттерінің дамуы, әлеуметтік бейімделу деңгейі әртүрлі студенттер);
- өткен тақырыппен жаңа сабақтың байланысы тұрғысынан;
- студенттердің белсенділігі, сабаққа дайындығымен;
- мұғалімнің педагогикалық шеберлігі, сабақ мазмұнын меңгеруімен;
- тақырыптың мазмұнын ашып, жаңа технологияларды пайдалану ерекшеліктерімен сипатталады.
Сабаққа қатысатын оқытушы мен жетекші қызметкер ұсынылатын талдаудың мақсаттарымен және схемаларымен алдын ала таныс болуы керек. Сондықтан әр мектептің педагогикалық сабақты талдаудың әртүрлі схемалары, соның ішінде авторлық оқыту әдістемесі болуы керек. Мектептің әдістемелік қызметі сабақты талдау мен интроспекцияның әртүрлі схемаларын ұсынады.
Сабақ кезеңдері бойынша кейінгі талдау үшін оқушылар мен мұғалімдердің оқу әрекетін бақылау үлгісі. Бұл бақылау сызбасын қолданғанда сабақтың әртүрлі кезеңдерінде мұғалімнің жұмысын бақылау үшін әртүрлі мақсаттар қоюға болады.
Мұғалімнің сабақты талдауына қойылатын негізгі талаптар:
* тақырыпты талдаудың мақсаты мен міндеті;
* дидактика, психология, әдістеме, бағдарламалар, нормативтік талаптар және әдістемелік ұсыныстар негіздерін білу;
* әр сабақты талдау қажет болатын позициялар мен көрсеткіштерді ажырата білу;
* білім алушылардың ерекшеліктерін сипаттау және оларды сабақ барысында есепке алу;
* сабақтың білімдік, тәрбиелік және дамытушылық міндеттерін негіздеу;
* сабақтың жоспарының негізділігі, оның түрі, құрылымы, мазмұны, әдістері мен құралдары;
* білім алушылардың сабақта орындайтын оқу тапсырмаларының, жаттығуларының жүйесін психологиялық және педагогикалық бағалау;
* сабақтың әртүрлі кезеңдерінде білім алушылардың ойлау дербестігінің дамуын бағалау;
* сабақтың қойылған міндеттерін орындау;
* сабақтағы іс-әрекеттер мен фактілердің педагогикалық орындылығын бағалау;
* сабақ кезеңдерінің өзара байланысын көрсете білу және оларды бағалау;
* өткізілген сабаққа (немесе оның жекелеген кезеңдеріне) қанағаттану (қанағаттанбау);
* кемшіліктерді жою бойынша белгіленген шараларды айқындау.
Сабақтың құрылымын талдау білім беру мекемелері мұғалімдерінің жұмысын зерделеуге және тәжірибеге енгізуге лайықты шығармашылық жұмыстарды іріктеуге, озық тәжірибелерді таратуға мүмкіндік береді. Ал, кемшіліктер орын алған жағдайда олардың себептерін анықтап, диагностикалау, оларды жою бойынша ұсыныстар айтылады.
Мұғалімнің өзінің педагогикалық қызметін жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау, реттеу қабілеті көбінесе өз сабағын дұрыс ұйымдастыру мен талдаудың нәтижесіне байланысты. Сабақ барысындағы педагогикалық жағдайларды шешу, оқушыға педагогикалық әсер ету нәтижелерін алдын-ала болжау, өз жұмысын талдай білумен айқындалады. Мұғалімнің педагогикалық шеберлігі, оның педагогикалық жұмысының өнімділігі сабақтың интроспекциясына байланысты.
8.9 Өзін-өзі талдаудың мұғалім шығармашылығына әсері
Сабақ бүгінде мұғалімнің іс-әрекеті ретінде ғана емес оқыту формасы ретінде қарастырылады. Сабақты талдау оқу сапасын арттыру үшін қажет. Кез келген сабақты талдау психологиялық-педагогикалық, мазмұндық, әдістемелік және пәндік аспектілері өзара тығыз байланыста болатын кешенді тәсіл. Бұл мұғалімнің күшті және әлсіз жақтарын анықтауға, жеке қызмет стилінің жеткіліксіз тұстарын толықтыруға, құзыреттілігін арттыруға мүмкіндік беретін рефлексия.
С.Л. Рубинштейн сабақты талдауды: «Заттың, құбылыстың, жағдайдың психикалық бөлшектенуі және оның құрамдас элементтерін, бөліктерін, сәттерін, жақтарын анықтау; талдау арқылы біз құбылыстарды қабылдауда бізге жиі берілетін кездейсоқ маңызды емес байланыстардан оқшаулаймыз» - деп түсіндіреді.
Мектеп әкімшілігінің сабақты талдауымен қатар мұғалімнің өзіндік талдауын, өзінің педагогикалық іс-әрекетіне берген бағасын тыңдау аса маңызды. Сабақтың мақсаты мен міндеттерін ғана емес, мұғалімнің кәсіби шеберлігінің, оның білім беру міндеттерін түсіну дәрежесінің көрсеткіші болып табылады. Қазіргі уақытта көптеген ғалымдар мен практиктер мұғалімдер әртүрлі сабақ жоспарларымен таныс болуы және сабақты әртүрлі мақсаттарға байланысты талдауы керек деген пікірде.
Сабақ сипаттамасы:
а) оқу материалының мазмұнын ашу;
б) оқушылар оқу материалының мазмұнын қалай меңгереді, яғни оқыту әдістері мен танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру формаларын таңдап алу;
в) олар материалдың қандай бөлігін өздері игере алатынына көңіл бөлу;
г) материалды игеру кезінде қандай бөлігі мұғалімнің көмегін қажет ететінін білу;
д) нені есте сақтау қажеттігіне баса назар аудару;
е) бұрын зерделенгенді қайталау қажет және жаңасын зерделеуде нені басшылыққа алуды білу;
ж) жаңадан үйренген білімді бекіту;
з) сабақта дамытушы аспектілерге қол жеткізу.
Өзін-өзі талдаудың құрылымдық аспектісі оқу материалының мазмұнын, оқыту әдістері мен танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру формаларын таңдаудағы оңтайлылықтың дәлелі болып табылады.
Талдаудың функционалды аспектісі:
а) Сабақтың құрылымы, сабақтың мақсаты мен міндеттеріне, сынып ұжымының мүмкіндіктеріне қаншалықты сәйкес келетінін анықтайды;
б) мұғалім мен оқушылардың іс-әрекеттері сабақтың соңғы нәтижесіне қалай әсер етті (мұғалім мен оқушылардың іс-әрекеттеріндегі ең сәтті және сәтсіз сәттер ерекшеленеді);
в) мұғалім мен оқушылардың қарым-қатынасы стилінің сабақтың соңғы нәтижесінің табысты қалыптасуына сәйкестігі талданады.
Сабақтың соңғы нәтижесін бағалау аспектісі:
а) оқушылардың сабақта алған білім сапасын бағалау;
б) сабақтың тақырыбы, мақсаты мен нәтижесі арасындағы алшақтықты анықтау;
в) сабақтың тұжырымдары мен өзін-өзі бағалауы.
Сабақты бағалаудың негізгі критерийлерінің қатарына оқыту принциптерін сақтау, сондай-ақ Оқу-ағарту министрлігі бекіткен бағалау критерийлері жатады. Мұғалімнің сабақта оқу процесін құру, тапсырмалардың балалардың жас ерекшеліктеріне сай болуы, педагог таңдаған сабақ мазмұнының, оқыту формалары мен әдістерінің ұтымдылығы ескеріледі.
Сондықтан сабақты бағалау кезінде оның барлық негізгі міндеттерін – білім беру, оқыту оқушылардың даму міндеттерін шешу деңгейін анықтау қажет.
Сабақты талдау және өзін-өзі талдау алға қойылған жалпы білім беру, дамыту мақсаттарын қол жеткізілген нәтижелермен салыстыруға бағытталуы керек. Өзін-өзі бағалау кезеңін талдау кезінде келесі ерекшеліктерге назар аударылады:
1. Мұғалім оқушыларды бағалау әрекеті бойынша оңтайлы жұмыс жасау үшін сабақ құрылымын анықтау;
2. Студенттер өз іс-әрекеттерін бағалау қажеттілігін сезінуі тиіс;
3. Сабақта бағалау әрекеті кезінде балалар әрекетінің мазмұнын ескеру;
4. Оқытудың осы кезеңіндегі балалардың алдағы мәселені шешуге қатысты қабілеттерін бағалау бойынша мүмкіндіктерінің деңгейін білу;
5. Мұғалім сабақ барысында құралдар мен формаларды қалай қолданатынын естен шығармау.
Сабақты талдау және өзін-өзі бағалау педагогикалық шығармашылықтың қажетті элементі болып табылады. Талдау барысында мұғалім өз сабағына сыртқы жағынан қарауға, оны жалпы құбылыс ретінде түсінуге, өзінің теориялық білімінің, тәсілдерінің, сыныппен және оқушылармен өзара әрекеттесу кезінде олардың практикалық жұмыс істеу әдістерінің жиынтығын түсінуге мүмкіндік алады. Бұл педагогтың күшті және әлсіз жақтарын бағалауға, жеке іс-әрекет стилінің сәттерін нақтылауға мүмкіндік береді. Мұғалімнің кәсіби шеберлігін бағалау, кәсіби қиындықтарды анықтауға, мұғалімге уақтылы көмек көрсетуге, оның шығармашылық өсуіне ықпал етеді.
Сабақтың оқу және тәрбие мақсатына қол жеткізу дәрежесін жалпы бағалаудың маңызы зор. Сабақ нәтижелерін жалпы дәлелді бағалау: педагогтің оқыту іс-әрекеттерінің оңтайлылығы; білім алушылардың білім, білік және дағдыларының сапасы; олардың дамуы мен тәрбиесіндегі ілгерілеу үрдісімен сипатталады.
Сабақтың өзін-өзі талдауы – бұл сабақтың мазмұнына терең ене отырып, оның құрамдас бөліктерін ойша ыдырату, оның жетістігі мен үлгерімін ескеріп, жоспарлаған істерді орындалған әрекеттермен салыстыру арқылы өз іс-әрекетінің соңғы нәтижесін бағалау мақсатын көздейді. Сабақтың өзін-өзі талдауы мұғалімге мүмкіндік береді:
- сабақтағы оқушылардың іс-әрекеті мен белсенділігінің мақсатын дұрыс тұжырымдап, қою;
- өзінің педагогикалық іс-әрекетінің шарттары мен мақсатқа жету құралдары арасында байланыс орнату қабілетін дамыту;
- педагогикалық жұмысының нәтижесін нақты жоспарлау және болжай білу қабілетін қалыптастыру;
- әрекет тәсілдері мен сабақтың соңғы нәтижесі арасындағы байланысты көре бастағанда оқушының өзіндік санасын қалыптастыру.
Сабақтың өзіндік талдауының төрт деңгейі бар:
1. Эмоционалды-еріксіз деңгей, мұғалім өзінің педагогикалық іс-әрекетіне қанағаттану немесе қанағаттанбау сезімін сезінуі.
2. Бағалаушы – сабақ нәтижесінің алға қойылған мақсат пен жоспарға сәйкестігі бағаланғанда.
3. Әдістемелік – сабаққа қойылатын талаптар тұрғысынан сабақты талдағанда.
4. Рефлексиялық – олардан туындайтын себептер мен салдарлар анықталып жүзеге асырылады. Бұл талдаудың ең жоғары деңгейі, оны жүзеге асыру үшін психологиялық-педагогикалық теорияны тарту қажет.
Сабақты өзіндік талдау – мұғалімнің сабақтан кейінгі көңіл-күйінің өзгеруі, өзгерістердің себебімен анықталады. Сабақтардағы сәтсіздіктер оқушылардың алдыңғы сабақтан кейінгі көңіл-күйіне байланысты екенін де есте ұстаған жөн. Сондықтан сабақтан бұрын да оқушылардың жеке мәселелерін білуге тырысу қажет. Олардың көңіл-күйі мен сыныпта жұмыс істеуіне әсер ететін мұғалім болжай алмайтын көптеген факторлар әсер етуі мүмкін.