3.1 Аралардың ауруларына қатысты қоздырушылар жайында жалпы cипаттама

---

Табиғатта көптеген ұсақ жәндіктер болады оларды микроорганизмдер деп атайды. Олар тым ұсақ қарапайым көзбен көрінбейді. Олар өте көп топырақтын үстінгі қабатында, тұрып қалған суларда, жануардың ішегінде. Ауаға олар шанмен бірге кіреді.

Көптеген микроорганизмдер пайдалы, мысалы кейбір микробтар жануарлар ішегінде тұрып астын қорытылуына себептес болады, микробсыз ірімшік, шараптар көптеген ашытқан сүт тағамдары дайындалынбайды.

Бірақ пайдалы микроорганизмдермен қоса зияндылары да кездеседі. Кейбіреулері жұқпалы аурулардын пайда болуына себепті болады. Микроорганизмдер ауру тудыратын, ауру қоздыратын микробтар деп аталады. Оларды теқ қана микроскоп арқылы көруге болады, басқалары сәулелі микроскоп арқылы да көрінбейді олар ұсақ тесікті сүзгіштерден ғана өтеді оларды сүзінді микроорганизм немесе вирус деп атайды. Сүзінді вирус аралардын ауруын тудыруы мүмкін (дорба тәрізді төлдің ауруы).

Кейбір микробтар өздері толық дамыған кезде немесе тіршілігіне қауіп төнгенде сопақша не дөнгелекше спора түзеді. Споралар қалын қабықты болады. Олар жоғары температураға, химиялық заттарға ұзақ уақыт қоректенбей де төзімді болып тіршілік сақтайды. Қолайлы жағдайда қайтадан өсіп микробтарға айналады. Мұндай микробтар бацилла, спора түзбейтіндер бактерия деп аталады.

Мысалы, бацилла ларве-америкалық шіріменің қоздырушысы спора түзеді, бактерия плютон-европалық шіріменің қоздырушысында ондай қабілеті болмайды.

Бацилла мен бактериялар таяқша тәрізді болады. Кейбіреулері жіңішке түктермен жабылған – талшықтар, сол арқылы олар қимылдауы мүмкін. Микробтар дөнгелек пішінді бір бірден орналасқан оларды кокктер, жұп құрып – диплококк, ұзын тізбек құрғандарды – стрептококк, ал үйіліп бір шоқ жүзімге ұқсағандарды – стафилококк деп атайды. Бұл микроорганизмдердін барлығы біржасушалы жәндіктер, қабықтары бар, протоплазмасы және анық көрінбейтін ядросы болады. Олар өсімдіктер әлеміне жатады, ал олардын тудыратын аурулар инфекциялық немесе жұқпалы аурулар деп аталады

Кейбір микроорганизмдер өсімдіктер емес жануарлар патшалығына жатады. Олар тек қана біржасушалы емес (мысалы микроспоридиялар-нозема апис) көпжасушалыларда кездеседі. Жануарлар тобына жататын микроорганизмдер ауруларды тудырса оларды инвазиялық деп аталады.

3.2 Микробиология негіздері

---

Микроорганизмдерде адам баласы жете білмесе де сонау ерте заманнан бері олардың әрекеттерімен таныс болды. Шарап жасау, сүттен түрлі тағамдарды дайындау, нан пісіру, мал және өсімдік өнімдерін ұзақ сақтау жөніндегі әдіс-тәсілдерді адам баласы ертеде ойлап тапқан. Сол кездің өзінде адам жұқпалы ауруларға қарсы егуді де қолданған.

Микробты зерттеу XVII ғасырдың екінші жартысында қолға алынды бұған оптикалық аспаптардың шығарылуы әсер етті. Микроскоп алғаш рет 1619 жылы Голландияда жасалып шығарылды. Бұл аспапты одан әрі жетілдірген Афанасий Кирхер болды. Бұл әрине, құрылысы жөнінен өте қарапайым аспап еді. Солай бола тұрса да А. Кирхер сасыған етті, шарап сіркесін, сүтті қарап, олардан түрлі организмдерді көрген. Оба ауруымен ауырған адамдардың қанын қарап, одан ерекше «құртты» көрді.

Микроорганизмдерді алғаш көріп, сипаттап жазған Голландия ғалымы Антон Ван Левенгук (1632–1723). Ол заттарды 160–300 есе үлкейте алатын алғашқы оптикалық құрал, яғни «жабайы» микроскоп жасады. Осы микроскоптың көмегімен ол ет тағамдарында өскен зеңді, тұрып қалған қақ сулардағы тірі организмдерді көрді, олардың пішінін, түрін және қозғалысын сипаттап жазды. Міне осы кезден бастап бүкіл әлемге А. Левенгуктың есімі белгілі болды және микроорганизмдер жайлы ғылым – микробиологияның негізі салынды.

1695 жылы өз зерттеулерін А. Левенгук «Антон Ван Левенгук ашқан табиғаттың құпия сырлары» деген атты кітап етіп жазып шығарды. Әрине бұл еңбекте, микроорганизмдердің алуан түрлі қырлары мен сырларын ашатын және олардың табиғаттағы орны жөнінен толық мағлұмат жоқ. Бұл тек микроорганизмдерді сипаттаудың алғашқы бастамасы еді. Дегенмен Левенгук зерттеулері сол кездегі көптеген табиғат зерттеушілерінің назарын аударды.

XVIII ғасырдағы шведтің көрнекті табиғат зерттеушісі Карл Линней өзінің «табиғат системетикасын» жасағанда жануарлар мен өсімдіктерді белгілі бір тәртіппен орналастырғаны мәлім. Бұл систематикаға ол микроорганизмдерді енгізген жоқ. Оны К. Линней «хаос», яғни берекесіз жәндіктер тобына жатқызды. Бұдан ол микроорганизмдер дүниесін зерттеудің қажеті жоқ деген қорытынды шығарды.

Әрине бұдан микробтарды зерттеу жөніндегі жұмыс тоқтап қалған жоқ. Дегенмен бұл кезде микроорганизмдерді көріп, сипаттау жағы көбірек орын алды. Сондықтан бұл кезеңді микробиология дамуының морфологиялық кезеңі болады.

Микробиология ғылымының одан әрі дамуына орыс ғалымы М. М. Тереховский (1740–1796) көп еңбек сіңірді. Ол Ресейде бірінші болып микроорганизмдерді бақылап, зерттеді. Микроскоптық организмдердің әр түрлі жерлерде кездесуі, пайда болуы және табиғаты жайлы еңбек қорғады. Өз зерттеулерінде ол эксперименттік әдіс қолданды. Ол алғаш рет микроорганизмдерге температураның, химиялық заттардың, электр тогының тигізетін әсерін зерттеді.

XIX ғасырдың бірінші жартысында оба ауруын ұзақ жылдар зерттеген орыс ғаламы Д. Самойлович (1724–1810) осы ауруды қоздырғыштардың көзге көрінбейтін микроорганизмдер екенін дәлелдеді. Әрине микробиологияның әр саласында, әзірше байланысы жоқ, бірақ маңызы зор деректер осы кезде жинала бастады.

Микробтар морфологиясы және онда эволюциялық принциптерді қолдану жөнінен бірқатар еңбек сіңірген орыс ғалымы Л. С. Ценковскийді де (1822–1887) атап өту қажет.

Микробиология тарихында Л. Пастер (1822–1895) ашқан жаңалықтардың мәні аса зор. XIX ғасырдың екінші жартысында Еуропада өнеркәсіптік капитализм қарқындап дамыды. Осыған байланысты микробиологияда бірқатар жетістіктер пайда болады. Осы жетістіктерге Л. Пастердің тікелей қатысы бар. Ол 1857 жылы ашу процесін зерттеп, оның табиғатын таныды, 1868 жылы жібек құртының індетін ашты.

1891 жылы жұқпалы аурулар қоздырғыштарын зерттеп, онымен күресу үшін пайдасы мол микроорганизмдерден вакцина жасады. Ал 1885 жылы құтыру ауруының табиғатын зерттеп, қоздырғыштарын ашты, одан сақтанудың жолдарын көрсетіп берді. Әсіресе Л. Пастердің 1860 жылы «тіршіліктің өздігінен пайда болуы» деген ұғымға үзілді-кесілді соққы беруі маңызды болды.

«Тіршіліктің өздігінен пайда болуы» философтар арасында өте ертеден талас туғызған мәселе еді. Бұл мәселені ғылыми негізде шешу үшін, Франция академиясы арнаулы сыйлық та белгілеген болатын Л. Пастер ашу мен шіру процесіндегі микробтар рөлін дәлелдеген кезде, ғалымдар арасында ол микробтар қайтадан пайда болады деген сұрақ туды. Кейбіреулер мүмкін ашитын сұйықта ол микробтар өздігінен пайда болатын шығар деген пікір айтты.

Ағылшын ғалымы Нидхэм шіріген етте микробтар өздігінен пайда болады деп, бұл пікірін өзі жүргізген тәжірибемен дәлелдемек болды. Өсімдіктен немесе еттен қайнатпа жасап, оны колбаға құйып, белгілі уақыт аузы жабылған колбада қыздырды. Нидхэм сұйықты қыздырғанда барлық микроб толық қырылады деп ойлады. Бірнеше күн өткен соң осы қайнатпада тірі организмдердің бар екені анықталды. Сөйтіп Нидхэм тіршілік өздігінен жаралады деген пікірін барынша қорғап бақты.

Бұған Л. Пастер тәжірибесі қирата соққы берді. Пастер Нидхэм тәжірибесінің кемістігін тапты. Ол қайнатпасы бар колбаның ұшын иректей ұзартып, оны тығынмен жапты. Сонда қайнатылған сұйықта сырттан микробтар түспеген соң тіршіліктің нышаны байқалмады. Сөйтіп Пастер тіршілік ешқандай да өздігінен пайда болмайды, қоректік ортадағы өзгеріс микробтар әсерінен болады деп біржолата қорытынды жасады.

Міне Л. Пастердің осындай толып жатқан дәйекті деректерінің арқасында микробиологияда физиологиялық бағыт қалыптасты.

Л. Пастерге дейін бірқатар ауруларды микроорганизмдер қоздырады деген пікір болған. Бірақ мұны дәлелдеу керек еді.

Пастер осы салада да бірқатар еңбектенді. Сібір жарасы микробын тауып, бөліп алып, зерттеген Л. Пастер, ал одан кейін Роберт Кох (1843–1910) болды. Олар бөлініп алынған микробты зерттеп қана қойған жоқ, оны сау малға жұқтырып, дәл сол ауру екенін анықтады. Р. Кох микробиологияда зерттеу жұмысына арнап көптеген әдіс-тәсілдерді ұсында. Әсіресе, оның белгілі бір микробты зерттеу үшін арнаулы қоректік орта дайындау керек деген пікірі өте құнды және ол іс жүзінда қазір микробиологиялық практикада қолданылады. Р. Кох өз әдісін қолдана отырып, өкпе ауруын қозырушы микробтарды тапты.

Микробиология дамуына үлек қосқан И. И. Мечников (1845–1916) болды. Оның фагоцитоз жөніндегі ілімі бүкіл әлемге әйгілі. Ғалым ашқан жаңалық қазір медицинада кеңінен қолданылады. И. И. Мечников ілімін одан әрі жалғастырушы академик Н. Ф. Галамея (1859–1949). Ол көп жылдық еңбектің нәтижесінде микробтар әлеміндегі ерекше организмдер – бактериофагтарды ашып зерттеді. Сөйтіп қазіргі кезде зор қарқынмен дамыған вирусология ғылымының негізін қалады.

Микробиология тарихында орыс ғалымы Д. И. Ивановскийдің (1864–1920) қосқан үлесі мол. Ол осыған дейін ешкім зерттемеген темекі теңбілі мен рябуха деген ауруларды зерттеп, олардың қоздырғыштарын тапты. Олардың әрқайсысы өз алдына жеке ауру екенін және бұл ауруларды қоздырушылардың өзі осы аурулардан бөлек болатынын анықтады, кәдімгі бактериялар өтпейтін сүзгіден өтіп кететін, мөлшері жағынан өте кішкене вирустар деп аталатын микроорганизмдердің ерекше тобын тапты. Ивановскийдің осы еңбегінің арқасында вирусология ғылымының негізі жасалады.

Топырақ саласында микробиологиялық жұмыстармен көзге түскен ғалымдардың бірі С. Н. Виноградский (1856–1953) еді. Ол шынында да топырақ микробиологиясының негізін қалаушы. Бастапқы кезде ол табиғатта кездесетін күкірт бактерияларының күкіртті сутегін күкірт қышқылына дейін тотықтыра алатынын дәлелдеді. Осы реакция барысында бөлінетін энергия ауадағы көмірқышқыл газын күкірт бактерияларының сіңіруіне көмектеседі. Сондықтан бұл бактериялар органикалық қалдықтар жоқ жерде тіршілік ете береді. Бұл құбылысты С. Н. Виноградский хемосинтез деп атады.

С. Н. Виноградскийдің ашқан елеулі жаңалықтарының біріне топырақта тіршілік етуші ерекше бактериялар тобы жатады. Оларды нитрификациялаушы бактериялар деп атайды. Топырақта азот қышқылының түзілуі екі сатыда жүреді. Оның біріншісі аммиактың алдымен азотты қышқылға, одан соң азот қышқылына дейін тотығуы. Бұлар да көміртегі көзі ретінде көмірқышқылын сіңіреді. С. Н. Виноградский микробиологияда аранаулы қоректік ортаны дайындаудың негізгі принциптерін жасап берді.

Клетчатканы ыдыратушы бактерияларды тауып зерттеген С. Н. Виноградский ілімін жалғастырушылардың бірі – В. Л. Омелянский (1867–1928) еді. Ол сондай-ақ 1909 жылы болашақ микробиологтар даярлауда зор рөл атқарған «Микробиология негіздері» деген оқулығын жазды.

Микробиологтарға М. С. Ворониннің (1838–1903) есімі де белгілі ол өз өмірін түйнек бактерияларын зерттеуге сарп етті. Дәл осы тұста голландық ғалым М. Бейерник те сол бактерияларды зерттеген болатын. Ол түйнек бактерияларын жеке түрінде қоректік ортаға бөліп алып өсірді. Бөлінген бактерияларды қайтадан бұршақ тұқымдас өсімдіктерге жұқтырып жақсы нәтиже алды. 1901 жылы ол топырақта еркін тіршілік ететін және атмосфера азотын сіңіре алатын бактериялар тобын тапты. Бұл бактерияларды одан әрі зерттеген, олардың азот сіңіру жағдайларын анықтаған С. П. Костычев болды. Ол В. С. Буткеевичпен бірге микроскоптық саңырауқұлақтардың тіршілігі барысында түрлі органикалық қышқылдар түзетінін дәлелдеді. Мұның өзі елімізде лимон қышқылы өнеркәсібін өндірістік жолға қоюға мүмкіндік берді.

С. А. Королев (1876–1932) пен А. Ф. Войткеевич (1876–1950) сүт қышқылы бактерияларының тіршілігін зерттеуде көп жұмыстар жүргізді. Олардың осы еңбектерінің негізінде В. Н. Шапошников елімізде өндірістік жағдайда сүт қышқылын, ацетонды және бутил спиртін алуды жолға қойды.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау мен косервілеудің мәселелерін жете зерттеген Я. Я. Никитинский (1878–1941) еді. Оның еңбектерінің негізінде көрсетілген өнімдерді сақтаудың микробиологиялық негізі салынды.

Арктикалық теңіздерді химиялық элементтердің өзгеріп отыруы микроорганизмдер тіршілігіне байланысты екенін Б. Л. Исаченко дәлелдеп берді. Ол осымен қатар топырақтағы пайдалы микроорганизмдерден түрлі бактериялы тыңайтқыштар дайындауда да елеулі еңбек сіңірді.

Микробиологиядағы маңызды саланың біріне микробтар өзгергіштігі жатады. Ол жөнінде көп еңбек еткен Г. А. Надсон еді. Ол иондаушы сәулелердің ашытқыш саңырауқұлақтарға әсерін және бұдан туатын өзгерістің тұқым қуалайтындығын ашты. Бұл микроорганизмдерді практикада қолданудың көптеген мәселелерін шешуге көмектесті.

Микроорганизмдерді жете зерттеу іс жүзінде оңай жұмыс емес. Сондықтан да оларды топқа, түрге ажырату, яғни классификациялау ғалымдарға оңай түскен жоқ. Бұл салада ұзақ жылдар жемісті еңбек еткен Н. А. Красильниковтың есімі ерекше аталуы тиіс. Ол өзінің «Микроорганизмдер анықтамасы» деген күрделі еңбегімен бүкіл әлемге әйгілі болды.

Ауыл шаруашылығы микробиологиясы саласында жемісті еңбек етіп, бірқатар практикалық ұсыныс жасағандар М. В. Федеров, Е. Н. Мишустин, М. М. Кононова т. б. еді.

Микробиология ғылымының дамығаны соншалық ол қазір бір-бірімен сабақтас бірнеше салаға бөлінеді. Оларға медициналық, мал дәрігерлік, ауыл шаруашылық, техникалық, санитарлық, тағамдық микробиологиялар жатады. Соңғы жылдары елімізде космостық микробиология қалыптасып дамуда.

3.3. Ара ағзаларында кездесетін микроорганизмдердің табиғатта таралуы

---

Жұқпалы аурулардын таралуындағы иесінің организм тұрақтылығын қалыпты жағдайда ұстауына күнделікті ішектің микрофлорасы өте маңызды. Симбионт-бактериялар аралардын иммунды жүйенінің жетілуіне, қоректік заттың утильдеуіне көмектеседі, бөгде микрофлораның дамуын тежейді және биологиялық белсенді заттардың пайда болуын қамтамасыз етеді (витаминдерді, ферменттерді және т. б.). Суық климатты аймақтарда аралар 5-6 ай қыстайды. Аралардың қыс уақытында негізгі қоры – бал және сахароза, олардың сапасы мен толық утильдеуінен ара балұясының тіршілік қабілеті байланысты болады. Микроорганизмдер арасында көмірсутегін утильдеу үшін энтеробактериялар өте маңызды. Мысалы Klebsiella туысына жататын бактериялар глюкоза, мальтоза, сахароза, арабиноза және басқа да көмірсутегін ашытады. Аралардың қалыпты ішек микрофлорасы жалпы ара балұясының даму жағдайына қатысты деп болжамдауға болады. Осыны дәлелдеу үшін Ресейдің Доскино ауылындағы Төмен Новгород ауданның (2012 ж.) ауру байқалмаған бір омартасынан ара сынамалары алынды, оларды зерттеу барысында сау араларының ішегінен Citrobacter және Klebsiella туысына жататын бактериялар бөлініп шығарылды.

Биосфераның микрофлорасы. Биосферадағы микрофлора барлық жерде таралған. Олар ауада, өсімдіктердің тамыры мен жасыл бөлімдерінде, омыртқалылар мен омыртқасыздардың сыртқы жабындысы мен ішегінде, сонымен қатар жәндіктерде де кездеседі.

Ауа микрофлорасы. Ауа микроорганизмдерге қолайсыз орта ретінде болады. Онда қоректік заттар мен ылғал жеткілікті болмайды. Микроорганизмдердің дамуын ауада күн сәулесі мен кебу процесі тежейді. Бірақ ауада әр түрлі микроорганизмдер бар: бактериялар, вирустар, санырауқұлақтар, ашытқылар, қарапайымдылар, сонын ішінде патогенді түрлері де кездеседі. Жұқпалы және инвазиялық аурулардан өлген жәндіктер өлекселері шіріген себептен эномопатогенді микрорганизмдер ауаға түседі. Ауа микрофлорасын 1 м3 көлемінде анықтайды. Бактерия мен санырауқұлақтар 20, 48 и 85 км биіктікте табылады, бірақ неғұрлым биіктеген сайын соғұрлым аз кездеседі. Биік тауларда, Арктикада, мұхиттарда, елді мекендерден алшақ 1 м3 орташа есеппен алғанда 0–5, ормандарда – 5–100, ауылдарда – 100–1000, тұратын бөлмелерде – 500–10 000, мал қораларда және ара қыстағында – 10 000–2 000 000 микроорганизмдер кездеседі. Диметрі 15 см тығыз қоректік ортасы бар ашық Петри табақшасына 5 мин шамасында 1 л ауада болатын микроорганизмдер саны ауадан микроб жауыны ретінде түседі. Жаз уақытында ауадағы микроб саны қыс уақытына қарағанда көп болады. Жаңбыр және қар түріндегі жауын-шашын ауаның микробпен ластануын төмендетеді.

Су микрофлорасы. Су микроорганизмдердің көбеюіне өте қолайлы орта. Онда өте жиі әр түрлі қосындылармен минералды тұздар болады. Суда 1 мл-де болатын микроорганизмдер санын анықтайды. Өзеннің 1 мл суында және аралардын суаратын ыдысында – 1000–1 000 000 микроорганизмдер кездеседі. Мұхит шұнқырының 10–11 км тереңдігінде табылған Micrococcus, Sarcina, Pseudomonas, Bacillus, Bacterium туысына жататын микроорганизмдер өте жиі кездеседі. Энтомопатогенді микроорганизмдерден суда жиі Escherichia coli, Proteus, Pseudomonas, Fluoresces болады. Суға араларға патогенді микробтар кіруі мүмкін.

Өсімдіктер микрофлорасы. Өсімдіктердің ризосфера (грек сөзінен ризо-тамыр) зонасында микрофлорасы көп болады. Өсімдіктердің жердің үстіндегі бөлімдерінде эпифиттік микрофлорасы болады. Ал 1 г жасыл салмағында жиі оншақты, жүзшақты, тіпті миллиондаған микроорганизмдер табылады. Олардын ішінде атмосфералық ауаның азотын бекітетіндер, антибиотик пен витаминдерді синтездейтін және фитопатогенді микроорганизмдер кездеседі. Олардың көбі өздерін күн сәулесінен қорғайтын пигменттерді құрайды. Эпифиттік микрофлораның арасында өте жиі микрококктар, сардиналар, Streptococcus lactis, Pseudomonas herbicola, P. fluorescens, Bacterium plantarum, B. aerogenes, B. punctatum, индолды құрастырмайтын Bacterium coli бір түрі, споратүзетін бактериялар – Bacillus nigricans, Вас. subtilis, Вас. mesentericus, санырауқұлақтар – Aureobasidium, Alternaria, Cladosporium, Botrytis, Fusarium.

Эпифитты және фитопатогенды микрофлора негізінде желмен және жарғақканаттыларға жататын жәндіктермен, шыбындармен, қоңыздармен және т. б. тарайды. Дәрілік өсімдік шикі затындағы микробтар қалыпты, эпифитты және фитопатогенды микрофлорадан тұруы мүмкін. Дәрілік өсімдік шикі заттар алғашқы микробтық ластануымен байланысты болады, бірақ алғашқы рет оны үсатып, домдап стандартты күйіне келтіргенде оның саны көбею мүмкін. Шикізаттың бұзылуы көбінесе ылғалдық жоғарлағанда байқалады, өйткені шірітетін микроорганизмдер көбейеді. Эпифиттік микрофлора бұл өсімдіктін үстінде кездесетін микрофлора. Олар өсімдіктерге зиянды емес, кейбір кезде фитопатогенді микробтармен бәсекелес болады. Қоректік қоры ретінде эпифиттік микрофлора өсімдіктердің бөліп шығарған заттарын және әр түрлі үстіндегі кірін утильдейді. ЕПА алтын-сарғыш колония құрайтын қозғалатын грам теріс таяқша- Erwinia herbicola эпифитті микрофлораның негізгі өкілі. Сирек өсімдіктер үстінен – Pseudomonas fluoresceins қозғалмалы грам теріс таяқшасын бөліп шығарады. Пиовердин жасыл пигментін құрайтын бактериялардың әсерінен қысқа толқынды Ультра Күлгін сәулесі колонияның флуоресценциясын тудырады. Грам оң және грам теріс бактерияларына әсер етіп пиовердин бактериоцинның белгілерімен сипатталады және орташа фунгицидтік әсер көрсетеді. Кейде өсімдіктердің үстінен – Bacillus mesenthericus – қозғалмалы аэробты споратүзетін грам оң таяқша бөліп алады. Өсімдіктің тамыр жүйесінің үстінен басым түрде псевдомонада мен саңырауқұлақтар бөлінеді. Соңғылары өсімдіктермен симбиотикалық қарам-қатынаста болып микоризаны құрайды, бұл екі жақтың да өсуін ықпаландырады. Өсімдік шикі затының микрофлорасы – фитопатогенді бактериялар. Өсімдіктердің ауруларын әр түрлі вирустар, бактериялар мен санырауқұлақтар тудырады. Фитопатогенді бактериялар тудыратын ауруларды бактериоздар деп атайды. Фитопатогенді саңырауқұлақтар микофитоздарды тудырады. Үрдістің орны бойынша жалпы және аймақты зақымдану байқалады. Біріншілері бүкіл өсімдіктің жоюын әкелсе, екіншілері өсімдіктердің бөлек алынған аймақтарын жоюына әкеледі. Зақымдау механизмі бойынша бактериоздар паренхиматозды ауруларға, түтіктердін зақымдануына және ісіктерге бөлінеді. Паренхиматозды аурулар әр түрлі анатомиялық тесіктер арқылы бактериялар кіргенде байқалады және жабынды ұлпалар зақымданған кезінде. Ауру қоздырушылары фермент пен токсиндерді бөліп шығарады, соңдықтан олардын жасуша аралық кеңістікте таралуын жеңілдетеді. Бактериялардың тереңдеп кіруі , көптеген жасушаларды жояды. Оған шіріме (негізгі қоздырушылары Pseudomonas және Erwinia), күйіктер (негізгі түрлері – Erwinia және Corynebacterium) дақтары (негізгі қоздырушылары – Pseudomonas және Xanthomonas) жатады . Өсімдіктердің түтіктерінің зақымдануы олардың бойымен бактериялар таралғанда тіркеледі. Негізгі қоздырушылардың түрлері – Corynebacterium (C. fascians, С. insidiosum, С. michiganense). Бактериялар түтіктерде көбейіп олардың зақымданған іргелері бітелген себептен өсімдік солып құрайды.

Ісіктердін негізгі қоздырушылары Agrobacterium туысына жататын бактериялар (өте жиі A. tumoralis). Агробактерияның құрамында онкогенді плазмидтар болады. Олардын өсімдік жасушаларына көшу себептен арнайы ісіктер пайда болады –тәжтәрізді галла. Микофитоз қоздырушылары өсімдіктердін паренхиматозды және түтікті зақымдануына әкеледі. Микотоксикоз –ауыр өтетін ауруды, тағам ретінде санырауқұлақтармен ластанған шикі заттардын пайдалануын тудырады. Фитопатогенді вирустар теңбіл ауруын, сар ауруды және ергежейлік ауруларын қоздырады. Олардын негізгі белгілері – сәл боялған дақтар ошақтары, ал сонымен қатар өсімдіктің өсуінің бөгелуі тудырады. Вирустардан басқа фитопатогендерге вироидтар да жатады.

Жәндіктердің микрофлорасы. Ауру емес жәндіктердің микрофлорасы ішкі және сыртқы болып ажыратылынады. Жасуша ішіндегі микрофлораға баяу көбейіп және цитоплазманың немесе жәндіктердің ұлпа жасушаларының ядросында сақталатындар жатады. Бұл микрофлора болғанда жәндіктер қалыпты дамиды. Осы микроорганизмдер жәндіктердін симбионттары болып саналады. Симбионттар мекендейтін жәндіктердің жасушасын мицетома деп атайды. Олар әдеттегі жәндіктердің құрсағында орналасады. Мицетомалар тек кейбір жәндіктерде бітелер, цикадалар, қандалада болады. Жасуша ішіндегі микроорганизмдер қоректік ортада өспейді. Антибиотиктердің көмегімен немесе жәндіктердің микробына қолайсыз температурада (мысалы, 36⁰С) ұстап жасуша ішіндегі микроорганизмді кетіргенде, бұл микроорганизмдер пайдалы екенін көрсетті, өйткені жәндіктерге қажетті витаминдерді синтездейді. Ішкі жасуша микрофлораға қарағанда сау жәндіктердің жасушадан тыс микрофлорасы басым және әр түрлі болады. Ол негізінде жәндіктердің ішегінде және сыртында дамиды. Соған қатысты оның саны мен сапасы да әр түрлі болады. Өсімдіктердің жасыл бөлімдерінде микрофлора аз болады. Сол себептен жәндіктердің ішегі шырынмен, тозаңмен және өсімдік жапырағымен қоректенетін мысалы, бал арасынын дәрнәсілі, тұт жібек құртінің салыстырмалы түрде микрофлорамен сәл аз ластанады. Өте жиі ара мен тұт жібегінің ортаңғы ішегі микрофлорадан таза болады. Керісінше топырақта тұратын жәндіктердің сыртқы қабатында және ішегінде микрофлора өте көп. Аурудан сау қабыршаққанаттылардың, қатқылқанаттылардың және жарғаққанаттылардың ас қорыту жүйесінде 1414 культура бөлінді және олардын келесі туысқа жататыны анықталды (%): Bacillus – 19,8, Clostridium – 0,4, Pseudomonas – 24,1, Bacterium – 25,3, Chromobacterium – 1,7, Pseudobacterium – 30,0, Lactobacterium – 4,0, Mycobacterium – 1,6, Actinomycetes – 0,6, Proactinomycetes – 0,1, Streptococcus – 2,5, Micrococcus – 15,3. Келтірілген мысалдан 80% жәндіктерден бөлінген микроорганизмдер споралылар емес. Олардын 50,7% грам теріс. Бұл микроорганизмдер жәндіктердін әр түрлі фазаларынан бөлініп алынған, соның ішінде жұмыртқадан 2,2%, дернәсіл мен құрттан 37, қуыршақтан – 22 және ересектерінен – 38,9%. Өте жиі микрофлора жәндіктердін дернәсілі мен ересектерінен бөлінеді, олар қимылдайды да қоректенеді. Аралар гүлдеген өсімдіктерге ұшып қонып, өз ұяларына эпифитті және фитопатогенді микроорганизмді енгізеді. Өз кезегінде олар микрофлорамен өсімдік микрофлорасын молайтады. Ара балұясының микрофлорасы өсімдік микрофлорасы, су қоймасы, аймақта омартаның болуына, ауа райының жағдайына, ұяның ауыстыруына, дезинфекциясының жасалуына байланысты өзгеріп тұрады.

3.4 Enterobacter туысына жататын микроорганизмдер бал арасының ішек микрофлорасының өкілдері

---

Enterobacter туысына жататын микроорганизмдер топырақтан, судан бөлінеді, ортаның абиотикалық факторларының кең диапазонында тіршілік қабілетін сақтайды, жиі көптеген омыртқасыздар, омыртқалылар мен адамдарға патогенді болып табылады.

Микроорганизмдердің көміртек, спирт және аминқышқылдарды пайдалану, нитрификация, денитрификация, аммонификация үрдісінде қатысуы, олардын әр түрлі орындарында мекендеуіне себептес болады.

Қазіргі кезде Enterobacter туысына жататын микроорганизмдер аурухана ішінде кездесетін микроорганизмдерге жатады. Көптеген зерттеуші авторлар энтеробактериялар қоры ретінде омыртқалылар және адамдармен қоса омыртқасыздардын өкілдерін ең алдымен жәндіктерді атайды.

Жәндіктердің патологиясында Enterobacter aerogenes, Enterobacter cloacae түрлері белгіленеді. Аралардың аталық дернәсіл ұрпақтарын және балақ тозаңын тексергенде Enterobacter туысына жататын бактериялар бөлінді, бұл ара микробиоценозына олардың қатысы екендігі жайында болжам тудырады.

Кейінгі кезде микроорганизмдердің бал ара ішегінде кездесуі (Н. И. Евтеева, А. И. Речкин, 2007) зерттеулерінен көрінеді.Зерттеушілердің мәліметтері бойынша Ресейдін Нижегород облысында ара сынамалары қыс және жаз айларында зерттеуге алынды. Бактериологиялық зерттеу алдында жәндіктерді хлороформ арқылы ұйықтатып, 70 % этанолмен домдап, физиологиялық ерітіндімен шаяды. Содан кейін 5 ара данасынан ішегін бөліп алып физиологиялық ерітіндіге езеді. Алғашқы суспензиялардан он еселік 10^-6 жағынды алынды. Барлық жұмыстар асептика сақтап жасалынды. Алынған суспензиялар дифференциалды-диагностикалық Эндо және Chromocult («Merсk», Германия) қоректік ортасына себілді. Себіндіні 37⁰C 24 сағат бойы өсірді. Берджи анықтамасында берілген өсірілген микроорганизмдер схемаға сай ажыратылды. Белсенді бал жинау кезіңде араның ішек микробиоценозі құрамындағы энтеробактериялар спектрі әр түрлі болып 19 түрден, Enterobacteriaceae тұқымдасының 10 туысына жатқан, олардың ішінде Enterobacter, Klebsiella, Pantoea жиі бөлінетін.

Араның ішек микрофлорасында Enterobacter туысынан бірнеше түрі анықталған: Enterobacter cloacae, Enterobacter gergoviae, Enterobacter sakazakii, Enterobacter intermedium, бұл осы ортаның өздеріне қолайлығы екендігін көрсетеді. Және де өте жиі сынаманың (90%) жаз айларында энтеробактериялардан бөлініп алынған, бұл аралардын бал өсімдіктеріне жиі баратындығын көрсетеді.

Бұрынғы жүргізген зерттеулерден Enterobacter туысына жататын бактериялар кейбір бал өсімдіктердің гүл құрамына кіретіні көрсетілген, мысалы жүректәрізді жөке, кәдімгі таңқурай, жіңішке жапырақты шай қурай, дәрілік бақбақ.

Түрлі көмірсутегіне мол бал өсімдіктерінен, белсенді түрде аралар тозаңмен шірне жинайды. Құрамы бойынша шірне сахароза, глюкоза, фруктозаның су ерітіндісі ретінде болып әр түрлі күрделі ароматикалық заттарды және аз мөлшерде органикалық қышқылдардан, спирттер, минерал тұзы, ферменттерден тұрады. Шірненің көмірсутегінің құрамындағы басым түрлері – сахароза мен фруктоза. Оларды ашыту үшін микроорганизмді түзетін ферменттерді пайдалануға болады.

Көптеген энтеробактериялардың ара ішегінде табылуы қызметімен байланысты, атап айтқанда олардың ферментативті белсенділігімен байқалынады. Жаз айларында Enterobacter туысына жататын микроорганизмдер глюкоза мен сахарозаны негізгі араның қорег болып саналады. Қыс уақытында энтеробактериялар популяциясы минимальді деңгейде болады, ал белсенді болып басқа Klebsiella туысына жататын микроорганизмдер тіршілік етеді. Citrobacter және Enterobacter туысына жататын бактериялар ара ұясының қабырға мен түп жағынан алынған жуындысынан бөлінді, бұл осы бактерияларының ұяда ұзақ уақыт сақталып және прополисқа қарсы тұратындығына жанама куәлендіреді.

Зерттеу барысында Enterobacter туысына жататын бактериялар бал арасының ішек микрофлорасының құрамында көбінесе жаз айларында табылды. Көзге көрінер патологиясы жәндіктерде көрінбеуі себептен бұл микрофлораны қалыпты микрофлора ретінде қарастыруға, ал жәндіктер ішегін осы бактериялардың тіршілік ету мүмкіндік ортасы ретінде көзқарас тудырады.

Осы уақытқа дейін болған соңғы кездерде АҚШ мен Еуропа елдеріндегі омарталардағы ара ұяларындағы араның өлімі, өзінің масштабымен барлық көрсеткіштерді асып түсті (90 % ара балұясы). Бұл құпия өлімді «ара бал ұясының коллапсы» деп атаған және әр түрлі себептерді көрсетеді бірақ біздің ойымыз бойынша, микроорганизмдерге толық көңіл бөлінбеген сияқты. Бал арасын қоршайтын ортамен және олардын микрофлорасы бірыңғай экожүйе ретінде болады да ол ортанын қандай болса да өзгерістерін сезінеді. Микроэкологиялық тепе-теңдігін динамикалық тепе-теңдік жағдайы деп түсінуге болады, бұл макроорганизмнің физиологиялық және иммунобиологиялық ерекшеліктерімен, сонымен қатар микробтар жиынтығының түр және сандық құрамымен және биохимиялық белсенділік әртүрлілігімен сипатталады. (Куваева, 1976). Ара организімнің физиологиялық жағдайы қалыпты күйінде болғанда олардың микрофлорасымен қарым қатынасы симбиотикалық түрде болады және флора оған тиімді қызметін атқарады. Сонымен қатар микрофлораның патогенді жағына жылжуы ауру қоздыруы мүмкін. Бір қатар ғылыми жұмыстарда Африкян (1973) мәліметтері бойынша Enterobacteriaceae тұқымдасына жататын өкілдерінің араларға патогенді әсерін тудыруы жайында айтылған. Escherichia sp., Citrobacter sp., Enterobacter sp., Hafnia sp., Salmonella sp., Klebsiella sp туысына жататын энтеробактерия туыстары бал аралардың ішінде сальмонеллез, шигеллез, протеоз, гафниозом, колибактериоз, цитробактериоз ауруын тудырады.

Осы уақытқа дейін патогенді микрофлораның қалыптасу жолдары бойынша және осы үрдісіндегі қоршаған ортаның маңызы туралы мәліметтер жеткіліксіз. Бал өсімдіктерімен тікелей байланысатын және әр түрлі табиғи субстраттарымен жанасатын жұмыс аралары жиі ауруға шалдығатындығы белгілі (Steinhaus, 2007). Өсімдіктердің шартты-патогенді бактериялардын жиналу қоры ретіндегі мәліметтер соңғы кезде эксперимент зерттеулерімен дәлелденеді (Маркова и др., 2005; Morris, 2003). Бірақ бал өсімдіктердің ара микробиоценозын құрастыруында соның ішінде энтерофлора- Enterobacteriaceae тұқымдасына жататындары туралы маңызы әлі көрсетілмеген. Бал өсімдіктерінің гүл микрофлорасын зерттегенде 9 туыстын Enterobacteriaceae тұқымдасына жататын 14 түрі жататыны анықталды. Зерттелген өсімдіктерінің гүлдерінде Hafnia туысына жататын бактериялар кездескен. Зерттелген барлық өсімдіктер түрлеріне және араларға Hafnia, Klebsiella, Citrobacter, Enterobacter, Erwinia туысына жататын бактериялар жалпы болады. Ең көп санда (Erwinia herbicola) түрлерімен өсімдіктер мен аралар ластанған. Өсімдік патогені болғандықтан бұл түрі өте жиі өсімдік серігі болады (Lichter, 1995). Klebsiella, Citrobacter, Enterobacter, Serratia туысына жататын бактериялар және басым түрдегі эрвиниялар Klebsiella, Citrobacter, Enterobacter, Serratia Klebsiella, Citrobacter, Enterobacter, Serratia араларға мүмкін гүлдерден жұғатын ауруларды, олар араларға да адамдарға да қауіпті. Klebsiella туысына жататын бактериялар ерекше қызықтырады. Бір қатар авторлар клебсиеланың өсімдік материалын жаулап алатыны, сонымен қатар тірі өсімдіктерді де кездесетіні жайында көрсеткен. Олар адамға да патогенді болып саналады. Нәтижесінде ара-өсімдік жүйесінде бал өсімдіктері микроорганизм айналымда бір буыны ретінде болады. Адамның шаруашылық қызметімен айналысуына қатысты, энтеробактерия түрлерімен ара организмдегі және ара ұясындағы арақатынасы бұзылғаны, бал ара ұясының қырылуына әкеледі.

3.5 Топырақ түзілу процесі және топырақта микроорганизмдер қауымының қалыптасуы

---

Топырақты барынша терең зерттеу ертеректен бастау алғанына қарамастан, топырақтану ғылымның негізін қалаушы В. В. Докучаевтың (1845–1903) толыққанды еңбектерінен кейін ғана дами бастады.

Табиғатта топырақ түзілу өте ұзаққа созылатын құбылыс. Топырақ тау жыныстарының әр түрлі жолдармен үгілу және микроорганизмдердің тіршілік әрекеті нәтижесінде түзіледі. Топырақ түзілетін тау жыныстарын, аналық немесе топырақ түзуші жыныстар деп атайды. Бұл жыныстар жел, су, температура және т. б. сол сияқты жағдайлардың әсерінен үлкен құбылыстарға ұшырап отырады. Тау жыныстарының және ондағы минералдың осындай өзгеріске түсуін үгілу деп атайды. Үгілудің үш түрі бар. Олар: физикалық, химиялық және биологиялық үгілулер.

Физикалық үгілу кезінде тау жыныстары механикалық жолмен бүлінеді. Бірақ олардың химиялық және минералдық құрамы өзгермейді. Физикалық жолмен үгілудің ең бір негізгі себебі – жоғары температура. Температура әсерінен тау жыныстары, әр түрлі минералдар бірде ұлғайып, бірде кішірейеді де, бастапқы формасын жоғалтып үгіле бастайды. Әрине, мұндай өзгерістер, жыныстар құрамына кіретін минералдың әр түрлі болуына да байланысты. Тау жыныстарының жарықтарына жауын–шашын кезінде түскен ылғал жарықты ұлғайтады. Сөйтіп ол жыныстар бүлініп, үгіле береді.

Химиялық жолмен үгілгенде тау жыныстарындағы минералдардың құрамы өзгеріп, жаңа минералдар түзіледі. Бұл процестің негізгі бір себебі – құрамында көмір қышқылы мен оттегі мол атмосфералық су. Химиялық үгілу процесі тау жыныстарының суда еруінен және одан әрі тотығуынан басталады да, сапасы жағынан жаңа минерал қосылыстары пайда болуымен аяқталады. Минералдардың үгілуі кезінде суда еритін карбонат, сульфат, хлорид сияқты қосылыстар түзіледі. Олардың ерігіштігі орта температурасына тікелей байланысты. Сөйтіп, ұсақ бөлшектерге ыдыраған минералдар қайтадан өзара қосылысқа түсіп, жаңа қосындылар түзеді.

Биологиялық жолмен үгілген тау жыныстарындағы минералдар механикалық және химиялық жолдармен бүлінеді. Бірақ мұндай бүліну, оларда тіршілік ететін организмдердің әрекетіне байланысты. Сөйтіп топырақ түзілу процесі кезінде биологиялық жолмен үгілу ең негізгі құбылыстардың бірі болып саналады. Физикалық және химиялық процестер кезінде пайда болатын жай қосылыстар тау жыныстары құрамынан мүлде бөлініп, геологиялық үлкен айналымға ұшырайды. Ал биологиялық жолмен түзілгенде, тірі организмдер тау жыныстарынан өзіне қажетті минерал заттарды алып, органикалық қосылысқа айналдырады. Екінші сөзбен айтқанда, бұл минерал заттар биологиялық кіші айналымға түседі.

Сөйтіп үлкен геологиялық айналым мен кіші биологиялық айналымның бір-бірімен ұштасуынан барып, топырақ түзілу процесі жүреді.

Топырақта кездесетін микроорганизмдер. Топырақ микроорганизмдердің негізгі мекені. Олардың саны және түрлері топырақтың типіне және оның жағдайына байланысты өзгеріп отырады. Мұның өзі топырақ микроорганизмдерінің тіршілігі мен әрекеттерінен қосалқы жолмен басқаруға мүмкіндік береді. Топырақтың микроорганизмдерге байлығы соншалық, тіпті оның бір грамында, ауру қоздырмайтын, яғни сапрофит бактериялар бірнеше жүзден миллиардқа дейін кездеседі. Ал микробтардың жалпы саны 1 г топырақта 1,5–2 миллиард шамасында болады.

Жалпы тыңайтылған, қарашірік мол топырақтың 1 г-да жүздеген миллион тірі микроб клеткалары болатыны анықталды. Егер топырақтағы тірі және өлі микробтардың жалпы санын анықтаса, ол орасан зор цифр болар еді. Мәселен, қара топырақтағы жердің 1 г-да 5 млрд, құмдық топырақта – 3 млрд, ал орманды жердің күлгін топырағында 2 млрд микроб жасушасы кездеседі.

Топырақтағы микроорганизмдердің ең көбі бактериялар. Ал онда актиномицеттер де аз емес. Бұларға қарағанда микроскоптық саңырауқұлақтар мен балдырлардың саны анағұрлым аз. Ашытқыш саңырауқұлақтар көпшілік топырақтарда өте аз болады, ал кейбір топырақтарда олар мүлде кездеспейді.

Топырақ бір тектес болғанның өзінде ондағы микробтар саны түрліше. Шымды күлгін аймақтың өңделмеген, гумусы өте аз топырағының 1 г-да 500 мыңнан 1,5 млн-ға дейін бактерия кездеседі. ал осындай топырақты өңдеп, өне бойы тыңайтқыш төгіп отырса, саны 3 млн-нан 25 млн-ға дейін жетеді.

Топырақтағы микроорганизмдер саны жыл мезгілдеріне қарай да өзгеріп отырады. Профессор Н. А. Красильниковтің зерттеуі бойынша көктем, жаз айларына қарағанда күз, қыс айларында топырақ микроорганизмдерге кедей келеді.

Көктем кезінде басқа тіршілік сияқты микроорганизмдер де жандана бастайды. Бірақ оның қарқындылығы көптеген жағдайларға байланысты. Осы кезде микробтардың біраз тобына зиянды әсер ететін түрлі улы заттар пайда болады. Сонымен қатар көктемде тіршілікті жандандыратын түрлі витаминдер, ауксиндер т. б. байқалады. Өсімдіктердің тамырлары таралған қабаттарда бұл заттардың мөлшері де артады. Тамыр айналасында, яғни ризосферада қажетті қоректік заттар (азот, фосфор, қанттар) мол болғандықтан, онда микроорганизмдердің саны да анағұрлым көп болады.

Төменгі сатыдағы организмдерден топырақта мыналар кездеседі: 1) бактериялар; 2) актиномицеттер және онымен туыстас организмдер; 3) төменгі сатыдағы саңырауқұлақтар; 4) қыналар; 5) қарапайымдар.

Бактериялардың топырақта атқаратын қызметі әрқилы. Олардың кейбіреулері автотрофты түрде тіршілік етеді, яғни минералды қосылыстармен қоректенуге бейімделген.

Табиғатта адамды, жануарларды және өсімдіктерді зақымдайтын паразит бактериялар да бар. Олардың көпшілігі үшін топырақ қолайлы емес. Топыраққа енген жағдайдың өзінде, олар ұзақ уақыт тіршілік ете алмай, өліп қалады. Бірақ паразит бактерияларының кейбір топтары, мәселен ұарасан мен топалаң қоздырушылары топырақта бірнеше жыл бойы сақталуы мүмкін.

Топырақта тек қана бактериялар ғана емес, сонымен бірге ультрамикроскоптық тірі организмдер де кездеседі. Бұларды Д. И. Ивановский ашқан вирустарға жатқызуға болмайды. Ал олар топырақ жағдайына байланысты ондағы процестерге әсер етпеуі ықтимал. Ультрамикробтар бірқатар жағдайда бактериялар мен актиномицеттерге қырғидай тиеді де, олардың клеткасын ыдыратып, талқандап жібереді. Оларды фагтар деп атайды. Топырақта бактерияларды ыдырататын бактериофагтар, актиномицеттерді ыдырататын актинофагтар кездесіп отырады.

Актиномицеттер де топырақтың белсенді бір организмі болып есептеледі. Олардың жан-жаққа таралған сәуле сияқты шашыранды жіпшелері болғандықтан, кейде сәулелі (зеңді) саңырауқұлақтар деп те атайды. Олар спора түзетін микробтар. Актиномицеттердің жіпшелерін мицелий деп атайды. Сонымен қатар топырақта актиномицеттерге туыстас – проактиномицеттер, микромоноспора, микобактериялар кездеседі. Актиномицеттер метатрофты организмдерге жатады. Тіршілігі кезінде олар құрамында көміртегі мол органикалық қосылыстарды пайдалануға бейімделген. Актиномицеттер ауасы бар, бейтарап реакциялы топырақта тіршілік етеді.

Микроскоптық саңырауқұлақтар топырақта басқа организмдерге қарағанда анағұрлым көп тараған. Бұлардың барлығында да вегетативтік дене – мицелий бар. Әдетте топырақта кездесетін саңырауқұлақтарды жоғарғы және төменгі сатылы деп ажыратылады. Сонда төменгі сатыдағылары жасушаларының аралық қалқаншасы болмайды, яғни бір жасушалы болады. Үлпілдек колонияның шеттерінде споралар орналасады, ол көбінесе жыныстық жолмен өседі.

Топырақтағы саңырауқұлақтарды көбіне көміртегін, органикалық қосылыстарды ыдыратудан алады. Олар аэробты, яғни ауалы жерде тіршілік етуге бейімделген. Ылғалы тапшы жерлерде де өсе береді. Топырақта реакциясының микроскоптық саңырауқұлақтар үшін бейтарап болғаны жөн.

Микроскоптық саңырауқұлақтардың таралуында белгілі бір географиялық заңдылықтың барлығы байқалады. Мәселен, мукор саңырауқұлағы солтүстік аймақтар топырағында едәуір мөлшерде кездеседі. Ал бұған керісінше оңтүстік топырақтарында фузариум, аспергиллус топтары көп тараған. Қара топырақтың сортаңдану барысында пенициллум туыстас саңырауқұлақтардың аспергиллус туыстарын ығыстырып шығарады.

Топырақта азоттық қосылыстарды синтездейтін және белокты ыдырататын микроорганизмдер болады. Сонда аралардың бактериальді және саңырауқұлақтар тудыратын ауруларының қоздырушылары энтомопатогенді микроорганизмдер кездеседі немесе сақталады.

Топырақтың қышқылдылығы. Егер топырақта қышқыл немесе сілті шамадан тыс болса, өсімдіктердің дұрыс өспейтіні, ал тіпті кейде құрып кететіні мәлім. Сондықтан ауыл шаруашылығы дақылдарының жақсы өніп-өсуі үшін топырақ ерітіндісінде де қышқыл не сілті көп болмай, орташа бейтарап реакциясы болғаны жөн.

Топырақ қышқылдылығын – активті және жасырын қышқылдық деп ажыратады. Топырақ ерітіндісінде қышқылдардың болуы, оның активті қышқылдығының дәрежесін көрсетеді. Ал жасырын қышқылдық – көбінесе топырақ сіңірген сутегі мен алюминий иондарының қатысуына байланысты болады.

Активті қышқылдық топырақ ерітіндісінде бос күйінде кездесетін сутегі иондарының концентрациясымен анықталады және рН-пен белгілейді. Әр түрлі топырақ ерітінділерінде рН-тың мөлшері 3-9 сандарының аралығында жатады.

Өсімдіктер және пайдалы микроорганизмдер үшін, активті қышқылдықтың көп болғаны зиян. Бірақ топырақта активті қышқыл болған күнде, оны іс жүзінде жою өте қиын. Өйткені бұл екі қышқыл бір-бірімен өзара тығыз байланысқан және жасырын қышқыл активті қышқылға оңай ауыса алады.

Шымды күлгін топырақтарда рН 4–тен 7–ге дейін барады. Ал шымтезекті топырақтың қышқылдылығы (рН) 3,5–4-ке, қара топырақта ол 6,5–7-ге тең. Оңтүстік қоңыр топырағында рН 7–7,5-ке тең, сұр топырақта 8 шамасында болады (2-кесте).

Шымды–күлгін топырақта егілген люпин және картоп өсімдіктері рН 4,5–5 болғанда жақсы өнім береді. Қара бидай мен сұлы қышқылдыққа өте сезімтал болғанда, рН5–5,5 болғанда жақсы өседі. Ал қышқылдық (рН) 6-дан төмен болғанда жоңышқа, жүгері, жаздық бидай, арпа, зығыр, бұршақ өнімдері нашар өсіп, өнімі төмендеп кетеді.

Сондықтан қышқылдылығы шамадан тыс көп топырақты алдын ала әктеп алмай, оған тұқым себуге болмайды.

Топырақтың су-ауа режимі. Егіншілікке қажетті қолайлы процестердің жүруі топырақтағы су мен ауаның ара қатынасына байланысты. Топырақта қоректік заттар жеткілікті болғанымен, ауа немесе су тапшы болса, өсімдіктердің нашар өсетіні, ал кейде тіршілігі жойылатыны мәлім. Су мен ауаның топырақ бөлшектерінің арасындағы кеуектерде орналасады. Ал топырақтың су және ауа режимі оның кеуектілік дәрежесіне тікелей байланысты.

Өсімдіктердің тамырлы кеуекті топырақтарда оңай таралып жақсы дамиды. Топырақтың су өткізгіштігі оның кеуектілігіне байланысты. Құрылымы жақсы топырақтарға су оңай еніп, өсімдіктер тамырларына тез жетеді. Ал кеуек мөлшері үлкен болса, онда ауа көп жиналады.

Қуаңшылық кезеңдерде құрылымы нашар топырақтардағы су өте ұсақ қылтүтіктермен жоғары көтеріліп, буланып кетеді. Ал құрылымы жақсы топырақтарда бұл қылтүтіктер өңдеу әсерінен бұзылады және онда кеуектер көбейеді. Міне, мұндай жерде судың булануы әлсірейді.

Өзіне сіңген ылғалды топырақ белгілі бір уақытқа дейін бойына сақтап тұра алады. Топырақтың су өткізбеу қабілетін оның су ұстау қабілеті, ал ұсталған су мөлшерін топырақтың ылғал сыйымдылығы деп атайды. Әр аймақтағы топырақта ылғал сыйымдылығы бірдей емес.

Топырақтың жылу қасиеті. Жылу топырақтың қажетті қасиеттерінің бірі. Жылу әсерінен микробиологиялық және химиялық процестердің қарқыны өзгереді, өсімдіктердің өсуіне, дамуына қолайлы жағдай туады.

Топырақ жылуды күннен алады. Сонымен қатар жылу топырақтағы микробиологиялық процестерден, өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарының шіруінен, топырақ құрамындағы кейбір заттардың өзара қосылысқа түсуінен су буының қоюланып, суға айналуынан да пайда болады.

Күн нұрының әсерінен әр түрлі топырақ түрліше жылынады. Ылғал мол ашық түсті топыраққа қарағанда, қарашірікке бай, құрғақ топырақ анағұрлым тез жылынады. Құмдық топырақ сазды топырақтан оңай жылынады.

Температура әсерінен топырақ бөлшектері әрдайым бұзылып отырады. Ауа райының жағдайларына қарай топырақтың жылу режимдері де өзгереді.

3.6 Микроорганизмдер морфологиясы және жіктелуі

---

Микроорганизмдер морфологиясы. Микроорганизмдер– көбінесе бір клеткалы өте ұсақ жай көзге көрінбейтін тірі организмдер. Олар миллиметрдің мыңнан бір бөлігі–микронмен өлшенеді. Бұлардың құрылысын сыртқы пішінің және қозғалысын зерттеу үшінкем дегенде 400–500 есе үлкейтетін арнаулы аспап микроскоп қолданылады. Қазір мамандар 800–1300 есе үлкейтіп көретін биологиялық микроскоптар пайдаланады. Ал жай микроскоптармен көруге болмайтын вирустарды ғылымдар бірінеше он мындаған есе үлкейтіп көрсететін электрондық микроскоптармен зерттеп жүр. Микробиологияда қазіргі люминиценттік микроскоптар да кеңінен қолданылады. Әдетте кейбір заттар оларға түскен сәуленің әсерінен ұзындығы басқаша сәуле толқынын шашыратып шығарады. Ал микроорганизмдер клеткасынын мұндай қабілеттілігі нашар. Сондықтан оларды алдын ала флюрохромдармен бояйды. Сонда боялған микроорганизмдер люминесценттік микроскоптармен тірі күцінде онай зерттеуге болады. Микроорганизмдер бір жерге топталғанда ғана оларды жай көзбен көруге болады. Егер түрлі сұйық заттар лайланған тәрізденіп, түстері өзгереді. Микроорганизмдердің ұсақтығы соншалық, мың микробты бір сызық бойына орналастырсақ, не бары бір милиметр ғана болар еді, ал бір метрлік ұзындықты толтыру үшін бұларың миллион, тіпті одан да көбірегін тізбектеп тізу қажет. Бастапқы жерден алынған бір грамм лас судағы микропттардың саны бүкіл жер шарындағы жануарлармен құстардың санынан асып түседі.

Әлемдегі көп клеткалы және бір клеткалы микроорганизмдерден басқа клеткалық құрылымы жоқ тіршілік иелері вирустар мен бактериофагтар болатыны жоғарыда айтылған. Сонғы жылдары осы организмдерді зерттеуде электрондық микроскоптардың көмегімен бірқатар бағалы деректер алынды.

Өздерінің сыртқы түріне, тіршілік ету жағдайларына қарай микроорганизмдерді мынадай топтарға бөледі: бактериялар, микроскоптық саңырауқұлақтар, актиномициттер, балдырлар, қарапайымдар және ультромикроптар. Әр топтағы микроорганизмдер өздерінің белгілі бір қасиеттері мен атқаратын қызметіне қарай өз алдына бұдан да кішірек тармақтарға бөлінеді. Бұладың әрқайсысына жеке жеке тоқталамыз.

Бактериялар. Сыртқы пішініне қарай бактериялар негізінен үш топқа бөлінеді: шар тәрізділер коккалар, таяқша тәрізділер бактериялар,бацилдар және спираль тәрізділер вибриондар, спириллалар. Шар тәрізді батериялардын жеке-жеке түрлері коккалар делінсе,екі-екіден қосақталған түрлері – диплококкалар,өзара тіркескен,моңшақ тәрізделгендері – стрептоккалар, төрт-төрттен тіркескендері – тетракоккалар, сегіз-сегізден текшеленгендері – сарциналар делінеді. Ал олардың стафилакоккалар деп аталатын бір тобындағы шар тәрізді бактериялардың орналасуы жүзімнің шоқ жүзіміне ұқсайды.

Таяқша тәрізді бактериялар ұзындығына, диаметіріне, клеткалар ұшының пішініне, споралар түзілуіне қарай бірнеше топтарға бөлінеді. Спора түзуші топтарын – бациллалар, ал түзбейтіндерін бактериялар деп атайды. Таяқша тәрізді бактерияларды клеткаларының орналасу тәртібіне қарай бірнеше топтарға бөледі: диплобациллалар немесе диплобактериялар – екі-екіден қосақтала орналасқан таяқша тәрізді бактериялар. Стрептобактериялар – моншақ тәрізді тізіле орналаскан таяқша тәрізді бактериялар. Кейдепішіні шар тәрізді бактерияларға тым ұқсас таяқша тәрізді бактерияларды да кездестіруге болады. Оларды коккобактериялар деп атайды. Спора түзетін клеткалары тізбектеле орналасқандарын стрептобациллалар деп атайды. Бактериялардың спираль тәрізділері екі тармаққа бөлінеді, олардың бірівибриондар – үтір тәріздес, екінші –спираль – бұйралана орналасқан таяқша бактериялар. Соңғы топқа ауру қоздырғыш спирохета бактериялары жатады. Олар бактерия мен қарапайымдар аралығында орналасады.

Айтылып өткен бір клеткалы бактериялары қатар табиғатта көп клеткалы бір ұшымен белгілі бір жерге бекіген немесе бос күйінде суда жүзіп жүретін жіп бактерияларды да кездестіруге болады. Бұларға күкірт және темір бактериялары жатады. Жанама бұтақшалары бар таяқша немесе жіп тәрізді бактерияларды микобактериялар тобына жатқызады. Бұларға өкіл ретінде өкпе ауруын қоздырғыш туберкулез таяқшаларын атап өтуге болады. Сонымен қатар табиғатта клеткаларының құрылысы және пішіні күрделі, сыртын шырыш басқан миксобактериялар класы да бар.

Бактериялардың мөлшері. Көптеген шар тәрізді бактериялар клеткаларының диаметрі 1–2 микронға тең (микрон–миллиметрдің мыңнан бір бөлігі). Жұмыр клеткалы бактериялардың ұзындығы 1–4 микронға ені 0,5–1 микронға дейін барады. Сондықтан да судың бір тамшысында бірнеше жүздеген миллион микробтар кездеседі. Кейбір бактериялар мөлшері едәуір болады дедік. Мәселен, күкірт бактериясы клеткасының көлденең кесіндісінің диаметірі 50 микронға тең. Бактериялардың үш тобының ішінен мөлшері тұрақтысы коккалар, ал таяқша тәрізді бактериялар өзгергіш келеді. Кейбір бактериялардың мөлшерін төменгі 3-кестеден байқауға болады.

Табиғатта микроорганизмдердің өте ұсақ тобы – ультрамикробтар да кездеседі. Микроорганизмдердің бұл тобының ішінен бактериофагтар, сүзілуші вирустардың адам өмірінде зормаңызы бар. Вирустардың шамасы миллиметірдің миллиондаған бөлігіне тең, яғни оларды миллимикрондармен (миллимикрон микронның мыңнан бір бөлігіне тең) немесе микромикрондармен (микромикрон микронның жүз мыңнан бір бөлігіне тең) өлшейді.

Бактериялардың сіңіру беті зор. Сондықтан да олар өздеріне қажетті қоректік заттарды тез арада өндіріп ала алады. Органикалық қалдықтарды тез ыдыратудың арқасында, бактериялар олардың өздеріне қажетті энергияны аз уақыт ішінде босатып алады.

Бактерия клеткаларының құрылысы. Құрылысы жағынан алғанда бактерия клеткалары өте қарапайым. Ол сыртқа қабықшадан әр түрлі заттары бар цитоплазмадан, вакуольдан және ядродан құралады. Клетканың қабықшасы шырышты затқа толы болады. Қабықша клетканың негізгі бөлігіне жатпайды, белгілі орта жағдайында байланысты ғана пайда болады. Мәселен, клетканың шырыш қабықшасы кейде оған өте төменгі немесе жоғары температура әсер еткенде пайда болады да, клетканы құрғаудан және басқада зиянды заттардың әсерінен қорғайды. Қанты мол ортада шырыш қабықшасы қалындап, клетканың сыртына капсула түзеді. Шырыш қабықшаның молдығынан кейде ол бактериялар тіршілік етіп тұрған ортаға да бөлінеді. Мұны зооглея деп атайды. Сүттен түрлі тағамдар даярлайтын заводтарда зооглеялар байқалатын болса, онда тағам бұзылып, шарыштанып, тұтқыр күйге көшеді. Дәл осындай капсула кейбір азот бактерияларында да бар. Клетка қабықшасын түрлі ферменттер, ультрадыбыспен,өте жіңішке ине немесе басқа да сол сияқты заттармен бұзуға болады. Сонда цитоплазмалық мембранамен қоршалған цитоплазманың пішіні шар тәрізді болып көрінеді. Сөйтіп клетка қабықшасы оның белгілі бір пішінін көрсетеді.

Клетка қабықшасының қалындығы 0,01–0,04 мкм-ге және бактерия клеткасының құрғақ затының 20 % тең. Бактерия клеткасының Грам әдісімен боялуыда осы клетка қабықшасына байланысты. Бұл үшін бактерия клеткасын алдымен өңдейді, содан оң спиртпен әсер еткенде кейбір бактериялар клеткасы түссізденеді де, қалғандары күлгін көк түске боялады. Боялғандарын Грам оң, боялмағандарын Грам теріс клетка деп атайды. Клетка қабықшасында бояуды орнықтыратын негізгі зат глюкопротеид муреин деген зат болады.

Клетка қабыкшасына іргелес орналасқан цитоплазмалык мембрана липидтің екі қабатынан құралған. Үстіңгі қабаты белок молекуласымен жабылған. Цитоплазмалық мембрана бактерия клеткасында заттардың сырттан өтуін бақылайды. Кейде мембрана клетка ішіне қарай ойысып, онда ерекше дене – мезасома түзіледі. Цитоплазмалық мембрана мен лизосомада клеткадағы құрғақ зат көзі түрлі ферменттер шоғырланады.

Жалпы бактерия клеткаларының қабықша құрамы мен жоғары сатыдағы өсімдіктер клеткаларының қабықшасын салыстырғанда айырмашылық бар. Өсімдік клеткасының кабықшасы азотсыз қант текті – полисахаридтерден және май текті – липидтерден тұрады. Кейде қабықша хитин деп аталатын азотты зат та кездеседі.

Цитоплазма. Химиялық құрамы өте күрделі, қоймалжың келген мөлдір зат. Оның құрамында белок, май, су, түрлі минерал заттар және ферменттер болады. Жас бактерия клеткаларыңда цитоплазма бүкіл клетканы алып жатады. Ал ересектерінде клетка шырынына толы қуыстар – вакуолялар болады.

Бактериялар клеткасының цитоплазмасында гранулеза, гликоген, волютин, күкірт тағы басқа заттар бар. Гранулеза мен гликоген азотсыз заттар, олар ыдыраған кезде түрлі қанттарға айналады. Ал волютин болса, ол азотты зат. Егер қоректік ортада органикалық азот көзі (аспарагин, пептон) және фосфор қышқылы тұздары мол болса, оңда бактерия клеткасында волютин біраз мөлшерде жиналады. Бактериялар клеткасында май да едәуір мөлшерде кездеседі, ол клеткадағы бүкіл құрғақ заттың 35–50 пайызына тең. Сол сияқты бактерия клеткасында күкіртті де кездестіруге болады. Тамшы түрінде кездесетін күкірт клетканың қор заттарының бірі. Бактерия цитоплазмасында жоғары сатыдағы өсімдіктер клеткаларында кездесетін амин қышқылдарының барлығы дерлік бар және рибонуклеин (РНК), деозксирибонуклеин (ДНК) қышқылы да болады. РНК негізінен митохондрийде орналасады. Сонымен бірге ол тотығу-тотықсыздану ферменттеріне де бай келеді. Цитоплазма ішіңде белок синтезі – негізінен белок пен рибонуклеин қышқылдарына бай рибосомаларда болып, мезасомаларда органикалық заттардың тотығуы үшін қажетті энергияға бай аденозинүшфосфор қышқылының (АҮФ) синтезі жүреді.

Цитоплазма – тірі материя. Ол өзгеріп, жаңарып отырады. Онда тірі организмге тән ассимиляция және диссимиляция құблыстары жүріп жатады. Цитоплазма сыртқы орта әсеріне өте сезімтал. 60⁰С және одан да жоғары температурада цитоплазма ұйыйды. Қышқылдар мен сілтілер және түрлі улы заттар оған өте зиянды әсер етеді. Фотосинтездеуші бактериялар цитоплазмасында тиллакоидтар кездеседі. Қошқыл бактерияларда олар клетка массасының 40–50 процентін қамтиды. Тиллакоидтар негізінен белоктар мен липидтерден тұрады. Онда хлорофилдер мен каротиноидтар сияқты фотосинтездік пигменттері де кездеседі.

Ядро. Бактерия клеткаларында ядроның болуы жөнінде толып жатқан пікірлер бар. Бактериялардың кейбір түрлерінде ядро заттары (хроматин) цитоплазмада ұсақ дәндер күйінде шашырап жатады (диффузиялық ядро). Басқа бір бактерия клеткаларында хроматин дәндері белгілі бір жерге шоғырланып, кәдімгі ядро түзеді (жекеленген ядро). Кейбір ірі бактерияларда (миксобактерияларда) осындай жекеленген ядроларды кездестіруге болады.

Ядроның химиялық құрамы өте күрделі. Оның басты бөлігі – дезоксинуклеопротеидтер. Нуклеопротеидтер екі бөлікткен тұрады. Олардың бірі – ерекше белок, екіншісі – тимонуклеин қышқылы. Соңғы жылдардағы зерттеулер ядро бір немесе бірнеше шар тәрізді, сопақша заттар – дезоксирибонуклеин қышқылынан (ДНҚ) тұрады. Әдетте ол клетканың ортасынан орын алады. Кейде бұл зат бактериялар клеткасында дән түрінде орналасса, басқа бір жағдайда клетканың белгілі бір бөлімінде шоғырланады. Бактериялардың құрғақ салмағына шаққанда ДНК-ның мөлшері 20–40 %-ке дейін барады. Ядролық аппарат, соның ішіңде дезоксирибонуклеин қышқылы клетканың тұқым қуалаушылық қасиетін анықтаушы аппарат деген пікірлерге тоқталды.

Нуклеин қышқылдардың химиялық құрамы да біршама жақсы зерттелді. Суда ыдырағанда ол фосфор қышқылына, пентоза қантына және құрамында азоты бар органикалық қалдыққа ажырайды. Кейін нуклеотидтерден тимонуклеин қышқылы түзіледі.

Бактерия ядросындағы тимонуклеин қышқылының құрамында төрт нуклеотид бар (аденин, гуанин, цитозин және тимин). Бұлар өзара фосфор қышқылының молекулалары арқылы байланысқан.

Спора және оның түзілу процесі. Бактериялардың кейбір түрлері сыртқы ортаның қолайсыз жағдайына аса тезімді келетін спора түзеді. Спора – бактерия клеткаларында орналасқан деңгелек, кейде сопақша келетін жарқырауық түйір. Спора көбінесе таякша тәрізді бактерияларда – бацилдерде пайда болады. Шар тәрізділерден мұндай құблыс тек мочевинаны ыдыратушы ірі сарциналарда кездеседі. Спора негізінен тыныштықтағы клетка. Сыртқы ортаның құбылмалы жағдайына, әсіресе түрлі температура мен құрғақшылыққа төзімді. Егер әдеттегі бактерия клеткалары 50–60⁰С-та қырылып қалатын болса, олар спора күйінде 100 0С ыстықты да көтереді және едәуір құрғақшылықка төзе береді. Бактериялар спора күйінде қолайлы жағдай туғанша, ұзақ уақыт, кейде бірнеше жылдарға дейін тіршілік қабілетін жоймайды.

Спора түзуді көбею тәсілі деп қарауға болмайды, өйткені мұңда бір вегетативтік клеткадан не бары бір ғана спора түзіледі. Мұны вегетативтік клеткалардың сыртқы ортаның қолайсыз жағдайына бейімделуі деп қарауымыз керек. Сыртқы ортада бактериялар үшін қолайсыз жағдай туғанда вегетативтік клеткаларда спора өте тез түзіледі (4-кесте).

Спора түзілудің жалпы көрінісі төмендегіше жүреді: Спора түзілу кезіңде клетка ішілік заттар оның ортасына немесе шетіне қарай ығысады да цитоплазмалықмембрананы өтіп, томпайтады. Осы томпайған жерге нуклеотидтер мен цитоплазманың шағын бөлігі ауысады. Томпайған жер ісініп, оқшаулана бастайды. Бұл кезде клеткадағы ылғалдылық күрт төмендеп кетеді. Сыртқы қабықша қатайып еш нәрсе өткізбейтін күйге айналады. Осы кезде бактериялық бояулар да клеткаға өте алмайды. Сөйтіп, бактериялар клеткасының ішінде екі мембранамен қоршалған проспоратүзіледі. Проспора қабықшасы қатая түседі. Қабық құрамы белоктар, липидтер және гликопротеидтерден тұрады. Пішініне қарағандаспора сопақша немесе дөңгелекше болуы мүмкін. Кейбір бактерияларда спора олардың бір ұшыңда орналасады. Сонда ол жұмыр басты барабан таяқшасына ұқсайды, оны плектридийдеп, ал ұршық тәріздене орналасса, клостридийдеп атайды.

Спора түзу қасиеті көптеген бациллаларға тән. Олардың кейбіреулері, мәселен, топалаң және ботулизм бацилласы оз денелерінен түрлі уды бөлуі арқылы адам мен жануарларды аса қауіпті ауруға шалдықтырады.

Кейбір микроорганизмдер қолайсыз жағдайға аса төзімді, тыныштық жағдайда ұзақ уақыт қалып қоятын споралар түзеді. Оларды цисталардеп атайды. Бұл нағыз спора емес. Мәселен, құрғату мен ыстыққа төзімді азото¬бактер цисталары осындай денелер. Дәл осындай тыныштық қалыпта болатын клеткаларды миксобактериялар, цианобактериялар түзеді. Актиномицеттер эндоспоралары да осыған жатады.

Бактериялардың қозғалуы. Қозғалу қабілеті негізінен бактериялар әлеміне тән құбылыс емес. Бұлардың кейбір өкілдері ғана өздігінен қозғалуға бейім келеді. Бактериялар протоплазмалық талшықтары арқылы қозғалады. Бұл талшықтар электрондық микроскоппен қарағанда өте жақсы көрінеді. Жалпы алғанда бактерия талшықтарының ұзындығы клетка ұзындығынан аспайды, тек кейбір бактерияларда ғана ол ұзын болады.

Бактерия клеткаларыңдағы талшықтардың саны түрліше болып келеді. Егер бактерияның бір ғана талшығы болса оны монотрихты, бірнеше талшығы болса – лофотрихты, талшық бактерия клеткасын түгел жауып жатса – перитрихты талшықтану деп атайды. Талшықтанудың түрі бактериялардың басым көпшілігінде кездеседі.

Бактерия клеткасы талшығының жиырылуынан қозғалады. Егер талшық клетканың бір ұшында орналасса, бактерия тіке бағытта, денесінде жаппай орналасса (перитрихты), клетка ретсіз қозғалады.

Спора түзу барысында талшықтар түсіп қалады. Бактериялардың қозғалысына температураның жоғарылауы мен төмендеуінің түрліше әсері бар. Сонымен қатар ортада әр түрлі улы заттардың болуы талшықтардың қимылдау қабілетін жояды.

Бактериялардың қозғалу жылдамдығы түрліше болады. Мәселен, пішен таяқшасы секундына 10 микрон, оба вибрионы – 30 микрон, ал баскалары осы уакытта шамамен 2–10 микрондай қашықтыққа қозғала алады.

Бактериялардық көбеюі. Бактериялар әдетте жай бөліну арқылы көбейеді. Бұл процесте алдымен нуклеотид бөлінсе, дәл осы кезде клетка ортасында цитоплазматикалық мембрананың екі қабатынан тұратын қалқанша пайда болады. Осы екі қабаттан клетканың болашақ қабықшасы түзіледі. Клетка қабырғасы ажыраған кезде олар бір-бірінен бөлініп кетеді. Миксобактериялардың кейбір түрлерінде бұл байқалмайды. Егер таяқша тәрізді клеткалар бөлінгенде өзара тең екі клетка пайда болса, оны изоморфты бөліну деп, ал керсінше клетка екіге бөлінбей бөліктері әр түрлі болса, гетероморфты бөліну деп атайды. Бөлінудің соңғы түрі, ересек бактерияларда байқалады. Бактериялардың көбею жылдамдығы олардың тіршілік ету ортасының жағдайына байланыстыболады. Егер бактерияларға қолайды жағдай туса, олардың көбеюі де тездейді. Бактериялар үшін ортада қажетті қоректік заттар болып, жылу, ортаның реакциясы, аэробты бактериялар үшін оттегі жеткілікті болса, әрбір клетканың кобеюі 20–30 минут сайын кайталанып отырады. Сондықтан көбею жылдамдығы мен сыртқы орта жағдайының арасында тығыз байланыс, кейде тіпті тәуелділік бар деп те айтуға болады. Сөйтіп, азғана уақыт ішінде көлемі 1–2 микрондай бактериядан орасан көп клеткалар түзіледі. Бактериялардың көбею жылдамдығын мына мысалдан көруге болады. Егер 20 минут сайын клетка бөлінетінін ескерсек, ол бір тәулік ішінде 72 рет қайталап 2⁷² = 472×10¹⁹ клетка пайда болады. Егер бір миллиард бактерия клеткасьшың салмағы I миллиграмдай болса, онда 472×10¹⁹ клетка 4720 тоннаға тек келеді. Осы бактериялар бір жұма бойына бөлініп отырса, клеткалар саны да орасан көп болып, бүкіл жер шарын қаптап кеткен болар еді. Бірақ біз табиғаттан мұндай құбылысты байқамаймыз. Өйткені пайда болған бактериялар клеткасының біразы сыртқы орта факторларының қолайсыз әсерінен қырылып кетеді. Аман қалған бірер организм қолайлы ортаға тап болса, тез арада бөлініп жаңа ұрпақтар бере бастайды.

Ғылымда бактериялар көбеюінің бірнеше фазалары белгілі. Бұл микроорганизмдер тіршілігін баскаруға мүмкіншілік береді:

1) көбеюдің тежелу фазасы. Мұны лагфаза деп те атайды. Бұл фазада бактериялардың көбеюі байқалмайды, олар мұнда жаңа қоректік ортаға бейімделіп жатады. Бұл фаза 1–2 сағатқа созылады. Фазаның аяқ шенінде клеткалар көбейе бастайды. Қоректік ортаға олардың әсері күшейе түседі;

2) көбеюдің актив фазасы. Бұл кезеңде бактериялар қарқынды бөлінеді. Клеткалардың көбеюіне байланысты өсу жылдамдығы да арта түседі. Бұл екі сағаттай мерзімге созылады;

3) тұрақтану фазасы. Қоректік ортадағы клеткалар саны ең көп мөлшерге жетіп, осы күйінде біраз уақыт тұрады. Көбеюдің осы фазасында тіршілік әрекеті нәтижесінде пайда болған заттар микроорганизмдердің көбеюін тежей бастайды. Клеткалардың көбею қарқыны баяулап, олардың біразы қырылып қалады. Сөйтіп, жаңа пайда болған клетка саны өлген клеткалар санына теңеледі. Бұл фаза бірнеще сағаттан, бірнеше күнге дейін созылады;

4) қырылу фазасы. Тіршілік әрекеті барысында пайда болған заттардың көптігі және күштілігі соншалық, олар бактерияларға зиян тигізе бастайды. Бұл кезде ортадағы бактериялардың қоректік заттары таусылады. Бұл фазаның ұзақтығы түрлі микроорганизмдер үшін бірдей болмайды.

Мәселен, сүт қышқылы бактериялары +30 °С температурада 5–7 күн өткен соң қырылатын болса, шіріту бактериялары одан ұзағырақ тіршілік етеді.

Прокариот организмдер жүйелері (Систематика). Микроорганизмдер көне заманнан бері тіршілік етіп келе жатқан жер бетіндегі тірі организмдер өкілі. Олар үш миллиард жыл бұрын пайда болған деген болжамдар бар.

Микроорганизмдердің басым көпшілігі бір клеткалы организмдер. Олардың клеткасы қоршаған ортадан клетка қабығы аркылы оқшауланған. Кейде қабық қызметін цитаплазматикалық мембрана атқарады. Цитоплазмада тіршілікке қажетті органоидтар орналасқан. Жалпы клетка құрлымына қатысты организмдерді екі үлкен топқа бөлуге болады. Олар эукариоттар және прокариоттар. Нағыз ядросы бар микроорганизмдерді эукариоттар(эу – гректің – нағыз, ал карло – ядро деген сөз), ал клеткасында карапайым ядросы бар организмдерді прокариоттардеп атайды.

Эукариоттарға саңырауқұлақтар, балдырлар және қарапайымдылар жатады. Клетка құрлымы жағынан алғанда бұлар өсімдіктер мен жануарларға тым ұқсас. Ал бактериялар мен көк жасыл балдырлар (цианобактериялар) прокариоттарға жатады. Олардың қоректенуі бір типтес, бір-біріне өте ұқсас және олардың арасында сапрофит және паразит топтары да кездеседі. Осыған байланысты микроорганизмдер әлемі өз алдына жеке қарастырылады.

Бірқатар зерттеушілер микроорганизмдерді ең алғаш пайда болган тірі денелер десе, ал енді біреулері бұлардан да бұрын клеткалық пішіні жоқ организмдер (архибионттар, фотобионттар, протобионттар және т. б.) тіршілік еткен дегенді айтады.

Жоғары сатыдағы организмдер классификациясы белгілі бір дәрежеде олардың эволюциялық байланысын қамтитын болса, осындай негізде прокариоттар, яғни микроорганизмдер классификациясын жасау едәуір киындықтар келтірді.

Жүйе дегеніміз көп түрлі организм топтарының (таксондар) өзара қарым-қатнасын зерттейтін ілім; ал классификация – сан түрлі организмдердің топтарға (таксондар) бөлінуін, ал таксономия –организмдер топтарының (таксондар) аттары мен олардың өзара шектесуін және тәуелділік қарым-қатынасын анықтайды. Таксондар – белгілі дәрежеде біртекті қасиеті бар организмдер тобы.

Микроорганизмдерді белгілі бір таксондық топқа жатқызбас бұрын олардың негізгі сипаттамасын білу қажет. Айталық, микроорганизмнің сыртқы түрі, оның пішіні, қозғалуы (жіпшелерінің болуы және олардың орналасуы), капсуласының болуы, эндоспоралар түзу қабілеті, Грам бойынша боялуы, зат алмасу ерекшеліктері және энергия (қуат) көзі, ақыр аяғында, өздері тіршілік етіп тұрған сыртқы органы олар қалайша езгерте алады. Бұған, керісінше, коршаган орта микроорганизмдерге әсер ете ала ма? Міне осы жәйларды анықтау керек болады. Микроорганизмдер жөнінде осындай мәліметтер тек сипаттау үшін ғана емес, олардың табиғаттағы рөлін, іс жүзіндегі маңызын анықтауға мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан алып қарағанда бұл мәліметтердің таксономиялық катергория үшін маңызы бар. Түр дегеніміз дәл сол кезеңдегі эволюцияда белгілі бір морфологиялық биохимиялық және физиологиялық белгілері бар, басқа түрлерден сұрыптау нәтижесінде оқшауланған, белгілі бір ортада тіршілік етуге бейімделген, жалпы шығу тегі бір өзара туыстық қатысы бар генотип особтарынан тұратын организмдер топтары. Түрлерге туыстар, туыстарға тұқымдастар жатады. Осыдан кейін қатарлар, кластар, бөлімдер, организмдер дүниесі болып әрі карай жалғаса береді.

Барлық таксономиялық категорияларды морфологиялык, культуральдық, физиологиялық және биохимиялық белгілермен сипаттайды.

Биологияның дамуымен байланысты микроорганизмдерге сипаттама берудің жаңа әдіс-тәсілдері табылды. Бұл микробтар жүйесін жасауға едәуір көмегін тигізді, сөйтіп, микроорганизмдердің түқымқуалаушылық касиетін (генотипі) бірден сипаттауға мүмкіндік туды. Ал осыған дейін тек қана құрылымдық және функционалдық қасиетті (фенотип) бейнелеу басым болған.

Микроорганизмдерді жан-жакты зерттегеннен кейін оны ғылми тұрғыдан атау қажет болды. ХVІІІ ғасырда К. Линней ұсынған бинарлык номенклатураға сәйкес микроорганизмнің аты латынның екі сөзімен көрсетілетін болды. Біріншісі туыстықты анықтайтын: микроорганизмнің морфологиялық немесе физиологиялық белгілерін, болмаса осы микробты ашқан ғалымның фамилиясы немесе ерекше белгісі арқылы, мәселен, тіршілік орнымен, екіншісі микробтың түрін көрсететін, мысалы, Bacillus albus, Грам он спора түзетін аэробты таяқша

(Bacillus туысының қасиеті), ал түрлік аты оның түзетін колониясының түсімен (albus – ақ түсті) сипатталды.

Микробиологияда «штамм» және «клон» деген терминдер жиі қолданылады. Штамм термині түр терминіне қарағанда біржақты түсінік. Әдетте штамм деп әр түрлі (топырақ, су, организм т. б.) немесе бір түрлі табиғи ортадан бөлініп алынған, бір түрге жататын микроорганизмдердің әртүрлі культураларын айтады. Бір түрге жататын штамдар қасиеттері жағынан жақындығы немесе кейбір жеке қасиеттері жағынан айырмашылығы болады. Соның өзінде әр түрлі штамдардың қасиеттерінің шегінен шықпауы тиіс.

Клон дегеніміз бір клеткадан алынған культура. Бір түрдің особтарынан тұратын микроорганизмдер жиынтығын таза культура деп атайды.

Осы кездегі ұсынылып жүрген микроорганизмдер классификациясын жасанды деп айтуға болады. Осы тұрғыдан қолданылып жүргендер: Н. А. Красильниковтың (1949) «Бактериялар мен актиномицеттердің анықтамасы» және В. Д. Скерманның (1975) «Бактериялар туыстарының анықтамасы».

Оқулықта Д. X. Бергидің «Бактериялар анықтамасының» сонғы тоғызыншы басылымына (1984) сәйкес микроорганизмдердің ең маңызды топтарына сипаттама берілген. Мұнда барлық прокариоттық микроорганизмдер Procaryotae дүниесіне біріктірілгенде ол төрт бөлімнен тұрады. Ол бөлімдер тиісінше кластарға, қатарларға, тұқымдастарға және түрлерге бөлінеді.

Микроорганизмдер негізінен олардағы клетка қабырғасының барыная жоғына карай және баска да таксономиялық категориялардың (кластар, қатарлар, тұқымдастар, туыстар, түрлер), морфологиялық физиологиялық және биохимиялық белгілердің жиынтығына қарай бөлімдерге ажыратылады. Енді осы бөлімдерге сипаттама берелік.

І бөлім. Грациликутес (Gracilicutes). Грациликутес (латынша gracilius – жұқа, нәзік, cutes – тері) бөліміне клетка қабырғалары Грам әдісімен боялатын коккалар, таяқшалар немесе жіпшелері бар прокаиоттар жатады. Олардың қозғалатын қозғалмайтын және клетка ішінде спора түзбейтін өкілдері де бар. Екіге бөліну, бүршіктену арқылы кебейеді. Бұл бөлімге фототрофты және фототрофты емес, аэробты, анаэробты және факультативті анаэробты микроорганизмдер жатады. Бұл бөлім тиісінше құрамында фотосинтездеуші және фотосинтездемеуші организмдер бар Protobacteria және Scotobacteria екі кластан тұрады.

І Класс. Скотобактерия (Scotobacteria).

І-топ. Спирохеталар. Оған бір ғана спирохета (Spirochaetales) қатары жатады. Оның спирохета (Spirochaetaceae) және (лептоспира Leptospiraceae) деген тұқымдастары бар. Клеткалары иректелген, шиыршықтану арқылы қозғалады. Жекеленген ядросы жоқ. Спора түзбейді. Көлденеңінен бөліну арқылы көбейеді, қозғалғыш. Факультативті анаэроб немесе тек анаэроб, хемоорганотрофтылар. Ірі спирохеталар (30-дан 500 мкм-ге дейін барады. Бір микрометр (мкм) миллиметрдің мыңнан бір бөлігіне тең). Spirochaeta және Cristispira, ал майдалары (3-тен 20 км-ге дейін) Treponema, Borrelis пен Leptospira туыстарына жатады. Алғашқы екі туыс сапрофиттер де, кейінгі үшеуі паразиттер. Бұлар адам мен жануарларда жұқпалы ауру қоздырады. Spirochaetales қатарынын өкілдері субстратқа сезімтал. Бұлардың ішінде еркін тіршілік ететін топтары бар. Тіршілік ортасы тұщы және тұзды көлдер, құрамында H₂S бар субстрат, тұщы суларда болатын теңіз моллюскаларының ішек-қарындарында кездеседі. Паразиттердің кейбір түрлері мәселен. Treponemapouidum, мерезді (сифлис), an Borrelia recurrents қайталама сүзек ауруыш қоздырғыштар.

2-топ. Грам теріс, аэробты спирал және вибрион тәрізді бактериялар. Бұлардың бәрі Spirillaceae тұқымдасына біріктірілген. Клетка қабығы қатты, сондықтан ол өз пішінін өзгертпейді. Клетканың бір немесе екі ұшына бірдей орналасқан бір және бірнеше жіпшелер аркылы қозғалады. Олардың аэробты және анаэробты өкілдері бар. Хемоорганотрофтылар. Олардың кейбір түрлері құрамында көмірсутегі, аммоний азоты және минерал тұздары бар жасанды қоректік ортада өссе, кейбіреулері бұл үшін белокты–пептонды орталарды талап етеді. Spirillum туысына негізінен сапрофиттер, ағынсыз, лас суларда, өсімдіктер қалдықтары мен жануарлар өлекселерінде тіршілік етеді. Кейбір еркін тіршілік ететіндері – теңіз суларында қоныстанады. Олардың ішінде паразиттері де кездеседі. Кейбір түрлері ауру коздырғыштар болып есептеледі. 1963 жылы табылған прокариот организм – Bdellovibrio bacteriovorus басқа бактериялар паразиті екені анықталды. Соңғы жылдардағы зерттеулер оның тек клетка ішілік паразит ғана емес, сонымен бірге құрамы күрделі қоректік ортада сапрофит жолмен де тіршілік ете алатынын көрсетті. Аса бір қызық нәрсе: Bdellovibrio жіпшелері көмегімен бактерияларды іздеп тауып оған мықтап бекиді, клетка қабығын тесіп, оның қабығы мен цитоплазматикалық мембранасының қуысына еніп, сонда көбейе бастайды. Bdellovibrio біреулеп емес қаулап өніп–өсіп клетканы барлык жерден бүлдіреді, сөйтіп, бактерияны кырады. Bdellovibrio ұсақ сопақша немесе шарға ұқсас клеткалардан тұратын тыныштық қалыпқа көшкен циста түзеді.

Бұлар табиғатта кең тараган: топырақта, тұщы және теңіз суларында кездеседі. Оларды оба ауруының қоздырғышына қарсы қолданады. Spirillum туысына жататындары – ауа азотын қармай алады.

3-топ. Аэробты, Грам теріс таяқшалар және коккалар. Бұл топтағы бактериялар жеті тұқымдастан тұрады. Оның үшеуі топырақ құнарлылығын арттырады. Pseudomonodaceae тұқымдасына Pseudomanas туысы жатады. Спорасыз, тік немесе ептеп иілген таяқша бактериялар. Жіпшелері клетканың екі ұшында немесе бір шетіне орналасқан. Табиғатта кең тараған. Облигатты аэробтар, хемоорганотрофтар, органикалық қосылыстарды пайдаланады. Олардың кейбір өкілдері энергияны молекулалық сутегінен немесе көмір тотығынан алады, яғни факультативті хемолитотрофтылар. Ауада, топырақта, тұщы және теңіз суларында және су асты балшығында кездеседі. Ішінде микроскоптық саңырауқұлақтар, дрожжылар бар. Грам оң және Грам теріс бактериялардың тіршілігін жоятын антибиотиктер бөлініп алынған. Pseudomonas түрінің бірқатары микробиологиялық өнеркәсіпте түрлі органикалық қосылыстарды, қышқылдарды (пирожүзім, глюкон, кетаглютар), аминқышқылдарын (глютамин, аспарагин, валин), ферменттерді (аспарагиназа, пероксидаза) алуда пайдаланылады.

Ал Azotobacteriaceae тұқымдасы өкілдерінің клеткалары ірі, қозғалғыш спора түзбейді. Гетеротрофтар. Атмосфера азотын сіңіре алады. Топырақта кең тараған. Бұл тұкымдастын төрт туысы бар: Azotobacter, Azomonas Beijerinckia және Derxia. Бұлардың алғашқы екеуі қоңырсалқын жерлер топырағында, қалғандары субтрофика және трофика (Азия, Африка, Оңтүстік Америка) топырақтарында кездеседі. Rizobiaceae тұкымдасының құрамына Pseudomonodaceae тұқымдасына жататын өкілдеріне тән қасиет бар организмдер жатады. Олар түрлі өсімдіктер тамырларында түйнектер түзуге бейімделген. Осындай бірлесіп тіршілік ету жағдайында олар ауа азотын жақсы сіңіре алады. Олар бұршақ тұқымдас өсімдіктер тамырына еніп, соңда түйнек түзеді. Түйнек бактериясының бұршақ тұқымдас өсімдіктермен осындай қарым-қатынасын симбиоздықдеп, ал екі жаққа да аса пайдалы түрін мутуализмдеп атайды. Мұнда өсімдік азотпен қамтамасыз етілсе, бактериялр көміртектес заттар мен минерал тұздар қабылдайды.

Сонымен бірге топырақта молекулалық азотты сіңіре алатын еркін тіршілік ететін түйнек бактериялары да кездеседі. Бұлардың ездеріне тән қасиеттері болады.

Methylococcaceae тұқымдасына құрамында бір көмірсутегі бар органикалық қосылыстарды көмірсутегі және энергия көзі ретінде қолданатын Грам теріс бактериялар жатады. Хемоорганотрофтар. Туысы Methylococcus және Methylomonas. Клеткалары таяқша мен коккалардан тұрады, қозғалмайды. Көмірсутегі мен энергияны тек метил спирті мен метаннан ғана алады. Облигатты аэробтар.

Acetobacteriaceae тұқымдасына Acotobacter мен Gluconobacter жатады. Бұлар көміртегі мен энергияны этил спиртін сірке кышқылына ыдыратудан алады. Олар көбінесе гүлде, жемістерде, көкөністерде, сырада, шарапта және т. б. кездеседі. Neisseriaceae тұқымдасы төрт туыстан тұрады. Оған негізінен паразиттер (ауру қоздырғыш) жатады.

4-топ. Грам теріс, факультативті анаэроб таяқшалар. Онымен тұқымдас Enterobactericeae және Vibrionaceae. Бірінші тұқымдасқа Грам теріс, қозғалатын немесе қозғалмайтын, спорасыз, аэробты немесе факультативті анаэроб таяқшалар жатады. Олардың кейбір түрлері капсулалар түзеді. Энергияны тыныс алу немесе ашу процестерінен алады. Бұлардың өкілдері табиғатта кең тараған. Олардың ішінде патоген және сапрофит түрлері бар. Көбіне топырақта, тұщы және теңіз суларында, шіри бастаған өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарында кездеседі. Сонымен бірге олар адам, жануарлар, құс, балық ішектерінде де болады.

Бұлардың ішінде ең жақсы зерттелгені Escherichia Coli. Бұл бактерия адам мен жануарлар ішегінде кездеседі, су және тағамдардың, өнімдердің ластану дәрежесін осы микроорганизмнің болу болмауымен анықтайды.

Адамда аса ауыр ауруларды қоздыратындар Salmonella және Shigella. Атап айтқанда Salmonella typhi – сүзекті, Shigella түрінің біраз өкілдері бақтериялық дизентерияны қоздырады. Vibrionaceae тұқымдасына – Vibrio, Aeromonas, Plesimonas және Photobacterium туыстары жатады. Олар тұщы және теңіз суларында, кейде адам немесе балық организмінде кездеседі. Олардың ішінде ауру қоздырғыштары да болады. Мысалы, азия обасын коздыратын Vibrio cholerae энергияны тыныс алу мен ашу процесінен қамтиды. Ашу барысында бірнеше қышқылдар менгаздарды (COi, Н²) түзетіндері де бар. Факультативті анаэробтар. Бұлар негізінен тұщы және теңіз суларында тіршілік етеді.

5-топ. Грам теріс, түзу кейде иректелген және спирал тәрізді (бұйра) таяқшалар. Бұл топ тек қана Bacteroidaceae тұқымдасынан тұрады. Оған Bacteroides, Pusobacterium және Lepotirichia туыстары жатады. Олар өздерінің түзетін ақырғы өнімдерімен анықталады. Спора түзбейді, қозғалмайды немесе қозғалады. Облигатты анаэроб. Мәселен, Bacteroides туысына жататын бактериялар глюкозаны ашытқанда янтарь, сірке, құмырысқа, сүт және пропион қышқылдарын түзеді, май қышқылы болмашы мөлшерде кездеседі.

Ең басты өнім ретінде Pusobacterium ортада май кышқылын, ал Leptotrichia сүт қышқылын түзеді. Бұл бактерия адам мен жануарлар ішектерінде, қарындарында, насекомдардың да ас қорыту органдарында кездесіп қалады. Олардың кейбір түрлері тері, түрлі ұлпалар және органдарды зақымдайды, патоген топқа жатады.

Сүт қоректілердің ас қорыту органдарында Selenamonas туысына жататын бактериялар да кездеседі. Клетка пішіндері бүйрекке немесе жарты айға ұқсас. Хемоорганотрофтар. Көмірсуларын ашытқанда сірке, пропион және сүт кышқылдарымен бірге көмір қышқыл газын да түзеді. Осымен катар бұл топтың жүйелік жағдайы әлі толық сипатталмаған жеті туысының барлығы анықталды. Бұлардың ішінде Desulfovibrio – имек таяқша, спора түзбейді. Грам теріс, сульфаттар мен күкірттің басқада қосылыстарың күкірт сутегіне (H₂S) дейін тотықсыздаңдырады. Атмосфера азотын сіңіре алады. Облигатты анаэробтар, топырақта кездеседі.

6-топ. Грам теріс, хемолитотрофты бактериялар. Құрамында екі тұқымдас және 15 туысы бар. Бұл прокариоттар энергияны азот, күкірт, темір, марганец сияқты элементтердің тотықсызданған органикалық емес қосылыстарын тотықтыру барысында қамтиды. Органикалық емес косылыстардың химиялық табиғатына байланысты бұл топтың өзі екі топшаға бөлінеді. Біріншісіне қажетті энергия аммонийлы азот пен нитраттарды тотықтыру процесі кезінде алатын Nitrobacteriaceae тұқымдасы жатады. Оларда таяқша, кокка, спириллалар кездеседі, кейбіреулері қозғалса, қалғандары қозғалмайды. Облигатты аэробтар. Хемолитоавтотрофтар. Бірақ бұлардың ішінде паразит түрлері жоқ. Негізінен топырақта, тұщы және теңіз суларында кездеседі. Аммиакты нитритке дейін тотықтыратындардың өкілдеріне Nitrosomonas, Nitrosospira, Nitrosococcus және Nitrosolobus туыстары, нитриттерді нитраттарға дейін тотықтыратындарға Nitrobacter, Nitrosospira және Nitrosococcus туыстары жатады. Бұлардың клетка пішіндері мен ультрақұрылымдары жағынан айырмашылығы бар. Олар аммиактың нитриттер мен нитраттарға айналу процесіне белсене қатысады. Осы топқа күкірт дәне оның қосылыстарын өзгеріске ұшырататын организмдерде жатады. Thiobacillus туысынын клеткалары таяқша, майда жіпшелері клетканың бір шетіне орналасқан. Спора түзбейді, облигатты аэробтар, хемолитотрофтылар.

Энергияны тотықсызданатын құрамында күкірті бар қосылыстарды тотықтырудан алады. Ал көміртегі көзі ретінде көмір қышқыл газын пайдаланады. Аса қышқыл ортаның өзінде өсуге бейім. Топырақта, түрлі суларда, табиғи күкірт бұлақтарында кездеседі. Thiobacterium, Thiospira туыстары белгілі.

Екінші топшаға Siderocapsaceae тұқымдасы жатады. Олардың өкілдерінің мынадай қабілеті бар: клеткадан тыс темір тотықтарын немесе мырышты клетка капсуласының бетіне бөліп жинайды. Бұл тұқымдасқа жататын туыстардың морфологиялық жағынан айырмашылықтары бар. Хемоорганотрофтар. Аэробтар, клеткалары эллипс немесе таяқша тәрізді және капсуламен қоршалған. Темір косылыстары мол суларда көп тараған. Бұл тұкымдасқа Siderocapsa, Siderococcus туыстары жатады.

7-топ. Шырыш бактериялар, Myxobacteriales және Cytophagales қатарына тиесілі. Біріншісіне таяқша тәрізді, Грам теріс, бір клеткалы бактериялар қамтылады. Клетка кабырғалары жұқа, нәзік келеді. Клетканы қоршаған шырыш қабығы болады. Қатты субстраттың үстінде бактериялар шырыштар көмегімен сырғанай жылжиды. Қозғалатын арнаулы жіпшелері болмайды. Миксобактериялар ішінде тыныштық қалыптағы клеткасы бар қалың жеміс дене түзеді. Облигат аэробтар. Энергияны тыныс жолымен алады. Тіршілігінде өте белсенді еріткіш ферменттер түзеді. Полисахаридтерді (целлюлоза, клетчатка, хитин), белоктарды, нуклеин қышқылдарын, май қышқылдрының эфирлерін гидролиздейді. Өсімдіктер қалдықтарын ете белсеңді түрде ыдыратады. Көптеген миксобактериялардың прокариот және эукариот микроорганизмдердің клеткаларын ерітіп, бүлдіріп жіберетін қасиеттері бар. Негізгі мекені топырақ. Кейбір субстраттар бетінде сабақшаланып өсетін миксобактериялар да болады. Олардың ішінде миксоспоралар орналасады. Споралар кептіруге төзімді, ал қыздыруға шыдамсыз. Миксоспора өскенде вететативтік клеткалар пайда болады. Миксобактериялар хемоорганотрофтар, облигат аэробтар. Топырақта, шіри бастаған өсімдіктер қалдықтарында көп таралған. Көпшілігі белокты, полисахаридтерді, целлюлозаны ыдыратуға белсенді қатысады.

Мухососсасеае тұқымдасының туысы біреу ғана Myxococcus. Сонымен бірге Archangium туысы бар Archagiaceae тұқымдасы, Polyangium туысы бар Polyangiaceae тұқымдасы да осы қатардікі.

Cytophagales қатарына қозғалуы миксобактерияларға тым ұқсас, ал одан айырмашылыгы жеміс денесі жоқ бактериялар жатады. Бұлар жеке немесе жіпше құрап орналасқан таяқшалар. Бұл қатардың алты тұқымдасы бар.

Олардың ішінде Cytophaga туысына жататын организмдер таяқша тәрізді (немесе жіпше), шеті жұмарланған немесе конус тәрізді, микроциста түзбейді, аэроб немесе факультативтіанаэроб. Целлюлозаны, хитинді, ағар және басқада заттарды ыдыратады.

Beggiatoaceae жататын организмдердің денесі ұзынша, түссіз, жуандығы әртүрлі, бұтақталған жіпшелерден тұрады. Субстратқа бекімейді, өнбойымен жылжып қозғалады. Грам теріс, аэробтар Beggiatoa туысының субстратқа бекімеген жіпшелері бар. Көбінесе күкірт сутегі мол ағынсыз суларда тіршілік етеді. Сульфиттерді сульфаттарға дейін тотықтырады. Сульфиттер тотығының аралық өнімі ретінде молекулалық күкірт бактериялар клеткасында түйіршік жиналады. Бұл бактериялардың түсі ақшыл болып келеді.

8-топ. Клетка сыртында қынап түзетін бактериялар (хламидобактериялар). Бұл топтағылардың жеті туысы бар. Бактериялардың пішіні жіпше сияқты, сыртынан қынаппен қоршалған. Жіпшелері кейде су ішіндегі заттарға бекініп тұрады. Қынап құрамында полисахаридтер, азғана мөлшерде темір немесе мырыш тотықтары болады. Клеткалар қынап ішінде көлденең бөліну арқылы көбейеді. Қынаптан шыққан клеткалар ұшында қозғалуға арналған жіпшелері болады. Жеке клеткалардың кейбіреулері қозғалуға каблеті болмайды. Бұлар аэробтар. Хемоорганотрофтар. Олардың ішінде көп тарағаны Sphaerotilus және Leptothrix. Алғашқысы тұрмыстық лас суларда кездеседі. Егерде құрамында органикалық заттар мол болса, олар ағын суларда да көптеп өсе береді. Кейінгісі құрамындатемірі мол органикалық затқа кедей орталарда жақсы өседі. Клеткалары таяқша тәрізді, кейде олар шынжырланып орналасқан, сыртында қабығы болады, суда еркін жүзіп жүреді. Грам теріс, аэробтар, тұщы суларда тіршілік етеді. Хемоорганотрофтар. Streptothrix, Crenothzix, Clonothrix және басқа да туыстары бар.

9-топ. Бүршіктенуші және сабақ тәріздес бактериялар. 17 туысы бар. Соның ішінде Hyphomicrobium шеттері үшкір, таяқша бактериялар. Клетка пішіні сопақша, жұмыртқа тәріздес немесе бұршақ пішінді. Бүршіктену жолымен көбейеді. Бүршіктері сабақша шетінде орналаскан. Пісіп жетілген соң бүршіктер бөлініп кетеді де жіпшелерімен басқа нәрсеге немесе басқа клеткаға бекиді. Өсуі үшін көмір қышқыл газы қажет. Аэробтар. Хемоорганотрофтар. Бүршіктенуші бактериялардың біразы қантты қажет етпейді. Бірақ формиат, ацетат, лактат сияқты заттармен қоректене алады.

Caulobacter көпшілігі таяқша тәрізді, жіпшелері клетканың бір шетіне орналасқан бактериялар. Онымен бір затқа бекиді де бұтақ тәрізді өсінді түзеді. Оның ішкі құрлымы мен шығу тегі бастапқы Hyphomicrobium бактериялармен бірдей, көбеюі клетканың екіге бөлінуі арқылы жүреді. Мұнда бөліну аяқтала бастағанда бір клетканың ұшында жіпше пайда болады, ал екіншілері бұтақша сияқтанып өседі. Грам теріс, аэробтар. Хемоорганотрофтар. Тұщы суларда, топырақта және табиғи субстраттарда өніп-өседі. Бұл топқа бүршіктену аркылы көбейетін, бірақ бүйір өсінді түзбейтін Blactobacter, Seliberia pasteuria туыстары жатады.

Pedomicrobium туысына жататын бактериялардын дамуы белгілі бір циклмен өтеді. Сопақша пішінді аналық клеткада қозғалғыш (зооспора) жіпшелері бар клетка түзіледі. Аналық клеткадан бөлінгеннен соң, олар әбден пісіп жетілмейінше көбеймейді. Клетка сыртында темір мен мырыш тотықтары жиналады, түрлі топырактарда кең тараған.

Сабақша тәрізді бактерияларға Galionella туысы жатады. Олардың өкілдері таяқша тәрізді немесе клеткалары сопақша болып келеді. Ол клеткалар сабақша ұшында орналаскан. Сабақшалар темірдің сулы тотығымен бүркелген болады. Грам теріс. Хемолитотрофтар. Екі валентті темірді оның үш валентті түріне дейін тотықтырады. Бұл үшін көмір кышқыл газын қолданады. Құрамында темірі бар суларда және түрлі топырақтарда кездеседі. Leptothrix туысының өкілімен бірлесе тіршілік еткенде суларда темір шөгінділер жиналады.

10-топ. Риккетсийлер мен хламидиялар. Микроорганизмдердің бұл тобына Rickettsiales пен Clamydiales қатарлары жатады. Риккетсиялес қатарына жататын организмді 1909 жылы америка ғалымы Г. Т. Риккетс ашты. Олардың клеткаларының мөлшері 0,1-ден 0,5 мкм-ға дейін барады. Бөліну аркылы көбейеді. Қозғалмайды. Грам теріс, прокариоттарға тән клетка қабығы болады, спора түзбейді. Оларды ішінде тірі ұлпалар бар арнаулы қоректік ортада өсіреді. Бірақ бұл қасиет осы қатардың барлық өкілдеріне тән емес. Риккетсийлер арасында козғалғыш, Грам оң, жәй қоректіқорталарда өсіруге көнетін түрлері де болады. Организм мен риккетсийлер арасында паразиттік және онымен қатар мутуалистік қатынас та байқалады. Риккетсийлер арасындағы паразиттердің көпшілігі патоген емес, оның аз бөлігі ғана адамды омыртқалы және омыртқасыз жануарларда ауру қоздырады. Қолайсыз жағдайда клеткалар цитоплазмасы мен клетка қабығы қатайып, тыныштық күйге келеді. Бұл кұблысты плеоморфизмдеп атайды.

Риккетсийлер клеткасында бактериялар клеткасына тән құрылымдық элементтер кездеседі: нуклеотид, цитоплазма, цитоплазматикалық мембрана, үш қабатты клетка қабығы, рибосомалар. Клеткалары капсула тәрізді нәрселермен қоршалған. Кейбір риккетсийлер белок және липидтерді түзе алады.

Rickettsiales қатарының үш тұқымдасы бар: Rickettsiaceae, Bartonellaceae жэне Anaplasmataceae. Біріншісінің өкілдері тірі организмде ғана көбеюге бейім. Ал екіншісіне тән риккетсийлер негізінен адам және басқада омыртқалылар немесе тек қана омыртқалылар эритроцидінде ғана кездеседі. Клеткасы жоқ орталарда да өсе береді. Үшіншісі майда қан эритроциттері мен сарысуда көбейетін әр түрлі үй және жабайы жануарлардың облигатты паразиті.

Clamydiales қатарына Clamydiaceae тұқымдасы және оған Clamydia туысы жатады. Хламидийлар өте күрделі даму циклі бар омыртқалылар мен адамдардың клетка ішілік облигатты паразиті. Клеткалардың цитоплазмасында ғана көбейіп, одан (клеткадан) тыс жерде өспейді. Ауру қоздыратын клеткалар тым ұсақ келеді. Оларда ядролық материалдар, қатты клетка қабығымен қоршалған рибосомалық бөлшектер бар. Хламидийлар әр түрлі омыртқалы жануарлардың организмінде паразиттік тіршілік етеді. Адамда трахома, тыныс жолдарының қабынуын қоздырады.

II Класс. Аноксифотобактерия (Anoxyphotobacteria).

Бұл класқа жататындар фототрофты бактериялар. Олар негізінен оттегі қатысынсыз жүретін фотосинтез типтес организмдер. Ол екі қатарға бөлінеді: Rhodospirillales (қошқыл бактериялар) және Chlorobiales (жасыл бактериялар).

Фототрофты бактериялар таяқша, вибрион тәрізді және спиралды клеткалар. Олар екіге бөліну арқылы, ал кейбіреулері бүршіктену жолымен көбейеді. Грам теріс, клеткаларында күкірт тамшылары жиналады. Фототрофты бактериялар клеткаларында бактериохлорофильдер және каротеноид пигменттері болады. Фотосинтез құблысы байқалады. Ал көмір қышқылының тотықсыздануы үшін олар молекула күйіндегі сутегін, тотықсызданған күкірт қосылыстарын немесе органикалық заттарды пайдаланады. Облигат анаэробтар. Ауадағы молекула күйіндегі азотты қармап, сіңіре алады. Фототрофтар көбінесе су организмдері.

Rhodospirillales қатарына Rhodospirillaceae және Chromatiaceae тұқымдасы жатады.

Rhodospirillaceae қошкыл бактериялар, фотоорганотрофты организмдер, жәй органикалық заттарды фотосинтез кезінде сіңіре алады. Бірақ олар күкірт сутегін элементті күкіртке дейін тотықтыра алмайды. Бұл тұқымдасқа Rhodospirillum, Rhodopseudomonas және Rhodomicrobium жатады.

Chromatiaceae тұқымдасына күкірттің органикалық емес қосылыстарын сульфатқа дейін тотыктыратын көмір кышқылын фотолитотрофты ассимиляциялауға каблеті бар қошқыл күкірт бактериялары жатады. Анаэробтар. Бұл тұқымдасқа Chromatium, Thiopirillum және басқалары жатады.

Chlorobiales қатарына Chlorobiaceae деген атпен екі тұқымдас жатады. Chlorobiaceae жасыл күкірт бактериялары, фотолитотрофтар. Сульфит және күкірт бар жерде олар көмір кышқылын сульфатқа дейін тотықтыра алатын фотолитотрофты ассимиляцияға қабілеттілігі мол. Бұл тұкымдасқа Chlorobium туысы жатады.

III Класс. Оксофотобактерия (Oxyphotobacteria).

Бұл класка (фотосинтез болысы молекула күйіндеп оттегінің бөлінуі арқылы жүзеге асатын организмдер жатады. Бұл класс Cyanobacteriales (цианобактериялар) және Prochlorales (прохлорофиттер) тұрады.

Цианобактериялар (көк-жасыл балдырлар) Грам теріс, клетка қабығында пептидогликан бар көп қабатты прокариот организмдер. Цианобактериялар клеткасында фотосинтез жүретін жақсы дамыған цитоплазматикалық мембранасы бар. Оларда "а" хлорофилл аллофикоцианин, фикоцианин және фикоэритрин деп аталатын фотопигменттер орналасқан.

Клеткалары шырыш капсуламен қоршалған, қозғалғыш. Цианобактериялар бір және коп клеткалы организмдер. Олардың клеткалары таяқша тәрізді немесе иректелген пішінді болып келеді. Трихом немесе филамент деп аталатын жіпше құрылымды коп клеткалы организмдер. Кейбір цинобактериялар өзінің тіршілік циклі барысында маманданған клеткалар немесе жіпшелер түзеді. Олар организмнің қолайсыз жағдайда төзімділігін немесе азот сіңіргіштік қабілетін қамтамасыз етеді.

Цианобактериялар екіге бөліну, бүршіктену, жаппай бөліну сияқты әртүрлі әдістермен көбейеді. Жіпше пішінділері бір немесе бірнеше клеткалардан тұратын трихомалардың үзінділерінен немесе моншақ тәрізді орналаскан қысқақозғалғыш клеткалар аркылы көбейеді. Цианобактериялар топырақта, суларда және басқа да субстраттарда кездеседі. Олардың кейбір өкілдерінің ауа азотың сіңіретін кабілеті бар.

Прохлорофиттер – бір клеткалы, симбиозды тіршілік ететін, Грам теріс, прокариот организмдер, козғалмайды. Цитоплазмасы тилакоидтарға толы, оттегін болу аркылы фотосинтез құбылысы жүреді. Цианобактериялар клетка ішіндегі фотосинтетикалық мембраналардың құрылымы бойынша ерекшеленеді. Олар колониялы асцидийлар көмегімен теңіз жануарларының денелерінде жабысып жүріп тіршілік етеді.

II Бөлім. Фирмикутес (Firmicutes).

Бұл (Firmis – латынша –"мықты", cutes – "тері") қатарға клетка қабырғасы Грам он типтес, коккалар, таякшалар немесе жіпшелер жатады. Кейбіреулері бұтақтанады, қозғалатындары және қозғалмайтындары бар.

Әдетте екіге бөліну арқылы, кейде спора көмегімен көбейеді, фотосинтезге қабілеті жоқ, хемотрофты, аэроб, анаэроб организмдер. Бұларға спора түзетін және спора түзбейтін бактериялар актиномицеттар және олармен туыстас организмдер жатады.

Фирмибактерия (Firmibacteria) класы.

1-топ. Грам оң бактериялар. Бұлардың үш тұқымдасы бар: Micrococcaceae, Streptococcaceae және Peptococcaceae. Біріншісіне жататындардың бір немесе бірнеше жазықта бөліне алатын клеткалары қозғалатын және қозғалмайтын қабілеті бар бактериялар жатады. Спора түзбейді. Аэробтар. Хемоорганотрофты организмдер, сапрофиттер, тұщы суларда, топырақта кең тараған.

Екінші туысына жататындарда жылы қанды организмдердің терісінде және шырыш қабықтарында кездеседі. Патоген өкілдері де бар. Үшінші туысына теңіз суында таралаған түрлер жатады. Streptococcaceae тұқымдасына Streptococcus, Leuconostoc, Pediococcus, Aerococcus және Gemella жатады. Бұлардың қышқыл сүт тағамдары мен сүрлем сияқты енімдерді өндіруде маңызы зор. Клеткалары сопақша, екі-екіден жалғасып немесе ұзындығы әр қилы клеткалары моншақ тәрізді орналасқан. Қозғалмайды, спора түзбейді, хемоорганотрофтар, факультативті анаэробтар. Көмірсулардан сүт, сірке, құмырысқа қышқылдарын, этил спиртін, көмір қышқыл газын түзеді. Өсімдік бойларында, топырақта, сүтте және сүт тағамдарында кездеседі.

Peptococcaceae тұқымдасы төрт туыстан: Peptococcus, Peptostreptococcus, Ruminococcus және Sarcina тұрады. Клеткалары бір-бірден, қоскостан, моншақ тәріздене немесе пакет сияқтана төрт-төрттен орналаскан. Қозғалмайды, спора түзбейді, хемоорганотрофтар. Кейбір өкілдері қанттарды ашытады, анаэробтар. Топырақта өсімдіктер бойында, адам мен жануарлар ішек-карындарында кең тараған. Ruminococcus туысының өкілдері күйіс малдарының үлкен қарнында целлюлозаны ыдыратуға белсене қатысады.

2-топ. Эндоспора түзетін таяқша тәрізділер және коккалар. Бұл топқа жататын организмдерге төрт туыстан: Bacillus, Sporolactobacillus, Clostridium тұрады. Сонымен қатар Desulfotomaculum және Sporosarcina жатады. Sporosarcina туысының өкілдерінен басқаларының клеткалары таяқша тәрізді, перитрихты жіпшелену аркылы қозғалады. Бірақ қозғалмайтындары да кездеседі, спора түзеді. Бацилдар споралары клетканың әр түрлі бөліктерінде орналасады, бұнда пішіндері біршама тұрақты болады, ал кейде олар түйреуішке, ұршыққа немесе барабан таяқшасына ұқсап кетеді, Грам он, аэробтар (Bacillus, Sporosarcina) анаэробтар (Clostridium және Desulfotomaculam) туыстары және факультативті анаэробтар (Sporolactobacillus).

Топырақта, суда, адам мен жануарлардың ас қорыту органдарында кездеседі, әр түрлі органикалық заттарды ыдыратуға белсене қатысады, сапрофиттер. Bacillus және Clostridium туыстарының өкілдері адам, жануарлар, өсімдіктер мен насекомдарда ауру қоздыратын касиеттерге ие. Ал Desulfatomaculum туысына жататындар сульфат пен сульфиттерді тотыксыздандырады, анаэробтар, спора түзеді.

3-топ. Эндоспоралар түзбейтін, Грам он, таяқша бактериялар. Бұл топқа жататын бактериялардың Lactobacillaceae деп аталатын жалғыз тұкымдасы бар. Клеткалары түзу немесе иректелген таяқша тәрізді, бір-бірден немесе шынжырша сияқтана орналаскан, спора түзбейді, қозғалмайды. Анаэробтар немесе факультативті анаэробтар, көмірсуларынан сүт қышқылын түзеді. Топырақта, өсімдіктер бойында, жануарлардың ас қорыту органдарында, сүт тағамдарында кездеседі. Бұл тұкымдасқа 25 түрі бар Lactobacillus туысы жатады. Олардың өкілдерін сүт қышкылы бактериялары деп де атайды, өйткені олардың тіршілігі барысында түзілетін өнімдердің басым көпшілігі сүт қышқылы.

Сүт қышқылы бактериялары қышқыл сүт тағамдарын, сырды даярлауда және көкөністерді, өсімдіктерді сүрлеуде кеңінен қолданылады.

Таллобактерия (Tallobacteria). Tallobacteria класына актиномицеттер мен оларға туыстас организмдер жатады. Олардың барлығы бактериялардың үш тобынан тұрады.

1-топ. Коринебактериялар. Оған Corynebacterium, Arthrobacter, Cellulomonas және Kurtia туыстары жатады. Corynebacterium туысына Грам он, козғалмайтын спора түзбейтін, түйреуіш тәрізді бактериялар жатады. Кейбір жағдайда оларда өзгергіштік қасиет (полиморфизм) байқалады. Оңда ұзын таяқша бактериялар өсе келе қысқарады, ал кейде коккаларға айналады. Аэробтар және факультативті анаэробтар, хемоорганотрофтар, қышқыл ортаға төзімді. Бұл туысқа жататындар адам, жануарлар және өсімдіктерде ауру қоздыра алады. Arthrobacter туысы Грам он, спора түзбейтін организмдер, коккаларға да айнала алады. Кейде аса ірі, лимон тәрізді клеткалар түзілетіні де мәлім. Аэробтар, хемоорганотрофтар. Топырақта органикалық заттарды оның гумус бөлігін ыдыратуға қатысады, сапрофиттер.

Cellulomonas туысындағы бактериялар клеткалары қисық таяқша тәрізді, кейде түйреуіш тәрізді, қозгалғыш, спора түзбейді. Грам он, хемоорганотрофтар, целлюлозаны ыдырататын қабілеті бар.

2-ші топка Propionibacteriaceae тұқымдасы жатады. Ол Propionibacterium және Eubacterium туысьшан түрады. Propionibacterium туысына кіретін организмдер клеткалары бұтақтанады, кейде тік таяқша, түйреуіш тәрізді, жіпшесі болады, ал кейде коккалардан тұрады. Қозғалмайды, спора түзбейді. Грам оң, анаэробтар, хемоорганотрофтар. Көмірсуларды сүт қышқылына және басқа да өнімдерге ыдыратады. Ашу процесінде пропион және сірке қышқылдары да түзіледі, көмір қышқыл газы бөлініп шығады. Сүт тағамдарында, адам терісінде, адам мен жануарлар ас қорыту органдарында кездеседі. Propionibacterium туысының кейбіреулері қатты сырларды (ірімшік) дайындауда қолданылады. Олардың кейбір өкілдерінің адам мен жануарларда ауру қоздыратын кабілеті бар.

Eubacterium туысына спора түзбейтін, Грам он, таяқша тәрізді, қисық пішінді бактериялар жатады. Қозғалмайды немесе кейбіреулері қозғалады. Хемоорганотрофтар. Көмірсуларды ашытқанда май, сірке немесе құмырысқа қышқылдарын түзеді. Облигатты анаэробтар. Адам мен жануарларда, жануарлар мен өсімдіктер тектес өнімдерден табылған. Кейбір түрлері ауру коздыргыштар.

3-топ. Actinomycetales (актиномицеттер) қатары. Бұларға Грам он, бұтақшалар түзетін, ал одан мицелий түзетін организмдер жатады. Ағарды қореқтік ортада өскенде субстратты және ауа мицелиилері пайда болады Ауа мицелийінен ауа гифтер (споралар орналасқан) түзіледі де олардан көбеюге қажетті конидийлар бөлініп шығады. Мицелийлері бар көптеген актиномицеттер споралар көмегімен көбейеді. Қатты коректік қорталар бетінде актиномицеттер әр түрлі түске боялған тығыз колониялар түзеді.

Актиномицеттер аэробты организмдер, олардың ішінде анаэробты және факультативті анаэробты топтары да кездеседі. Топырақта органикалық қалдықтарды ыдыратуға белсене катысады.

Актиномицеттердің ішінде, сапрофит түрлерімен бірге адам мен жануарларда ауру қоздыратын патоген топтары да кездеседі. Оларға қуаңшылыққа төзімді, құрғақ топырақтарда бірнеше жылдар бойынша тіршілігін жоймайды.

Көптеген актиномицеттер адамдар мен жануарларда, өсімдіктерде кездесетін бактериялар мен вирустардың ауруларымен күресуге аса қажетті антибиотик заттарын бөліп шығарады. Ол заттар медицинада, ветеринарияда кеңінен қолданылып отыр.

Actinamycetaceae тұқымдасына Грам оң, бұтақталған иірі бар, организмдер жатады. Ауа мицелийі мен споралар тұзбейді, қозғалмайды. Факультативті анаэробтар, хемоорганотрофтар. Олардың кейбір өкілдері түрлі ауруларды қоздырады. Бұл тұқымдасқа Actinomyces, Arachnia Bifidobacterium туыстары жатады. Туыстықты негізінен клетка қабырғаларының және глюкозаны ашытудан алынатың химиялық құрамына карай ажыратады.

Mycobacteriaceae тұқымдасына Грам он, қозғалмайтын, таякша бактериялар жатады. Азғана мицелий түзеді, бөліну арқылы көбейеді, споралар түзбейді. Аэробтар, хемоорганотрофтар. Колониялары паста тәрізді коймалжың немесе жартылай сүйық, шырышты болып келеді. Олардың көпшілігі сапрофиттер, топырақта тіршілік етіп оның органикалық заттарын ыдыратады. Бұл туысқа жататын бактериялар адам мен жануарларда ауру қоздырады. Кейбір түрлері патогендер. Мәселен, М. tuberculosis туберкулезді (өкпе ауруы), М. leprae алапес ауруын қоздырады. Тұқымдастың 27 түрі бар.

Frankiaceae тұқымдасы бұтақша түзетін, нағыз мицелийлі бір түрден тұрады. Гифтері жұқа, кейбіреулерінде қалың болып келеді. Олардың кейбіреулері бұршақ тұқымдастардан басқа қос жарнақты өсімдіктер тамырында түйнек түзеді (қандыағаш, жиде, шырғанақ). Алайда топырақта еркін тіршілік ететін топтары да бар. Өсімдіктермен бірлесе отырып, тіршілік еткенде ауа азотын сіңіре алады. Тұқымдасқа он түрі бар Frankia туысы кіреді.

Nocardiacere тұқымдасына алғашында таяқша тәрізділерге, соңынан коккаларға айналатын жақсы дамыған субстрат мицелийі бар аэробты актиномицеттер жатады. Грам оң, қозғалмайды, топырақта таралган. Гумус сияқты аса күрделі органикалық заттарды ыдырата алады. Тұқымдасқа 31 түрі бар Nocardia туысы жатады.

Streptomycetaceae тұқымдасына бөлектенбеген жіпшелерден тұратын, жақсы дамыған, бұтақталған субстрат мицелий түзетін организмдер жатады. Онда ұшында спораға толы, спора қапшығы бар ауа мицелийі дамиды. Колониялары пигмент түзеді. Грам он, хемоорганотрофтар, аэробтар. Топырақтың бірқатар органикалық заттарын ыдыратуга белсене катысады. Стрептомицеттер – медицинада, ветеринарияда, ауыл шаруашылығында өсімдіктер зиянкестері мен ауру қоздырғыштарынан қорғауда зор көмегін тигізетін аса активті антибиотиктер түзетін организмдер. Тұқымдасқа төрт туыс жатады. Солардың ішінде Streptomyces туысы 450 түрден тұрады.

Micromonosporaceae тұқымдасына тұрақты мицелий түзетін актиномицеттер жатады. Спора қапшығы болмайды, олар мицелийдің гифінде орналасқан. Облигат аэробтар, ал кейбіреулері факультативті аэробтар. Грам он, хемоорганотрофтар, сапрофиттер. Тұқымдасқа алты туыс енеді. Соның ішінде Micromonospora ауа мицелийін түзбейді, топырақта, шіріген балшықта кездеседі. Белок, целлюлоза, хитин, гумус қосылыстарын ыдыратады. Termoactinamyces, Microbiospora және Micropolyspora туыстары белгілі.

Тенерекутис (Tenericutes). Бұл бөлімге жұқа плазмалық мембранасы бар, пептидогликанды түзбейтін, Грам он прокариот организмдер жатады. Бүршіктену және екіге бөліну арқылы көбейеді. Бұған микоплазмалар жатады. Олардың көпшілігі сапрофиттер, паразиттер. Бұлар жануарлар мен өсімдіктердің ауруларын коздырғыштар.

Микоплазмалар клетка қабығы жоқ прокариот организмдер. Олардың клеткасы үш қабат цитоплазматикалық мембранамен қоршалған, сопақша пішінді, кейбіреулері бұтақталған мицелий түзуге бейім нәзік жіпшелерден тұрады. Шамасы жағынан аса ұсақ бактерияларға тым ұқсас. Олар вирустар сияқты әдеттегі бактерияларды тұтып қалатын бактериологиялық сүзгілерден өтіп кетеді, қозғалмайды. Грам оң, факультативті анаэроб, хемоорганотрофтар. Олар прокариоттардың ішінде өз еркімен репродукциялануға қабілеті бар, геномы ең кішілері болып есептеледі. Басқа көпшілік бактериялардан микроплазмалардың айырмашылығы – оларда клетка қабығының жоқтығы ғана емес, сонымен бірге басқа да биохимиялық белгілердің болуы. Олар тек изотоникалық ертінділерде немесе гипетоникалық орталарда (сорбитол немесе сахараоза қосылған) өседі. Сонымен бірге олар пуриндер, пиримидиндер және липидтер, оның ішінде стероидтарға мұқтаж.

Бергидің сегізінші рет басылған бактериялар туралы анықтамасыяда микоплазмалар Mycoplasmatales катарының Mollicutes класына жататын организмдер жиынтығы деп түсіндіріледі. Оған үш тұқымдастан тұратын (Мусорlasmataceae, Acholeplasmataceae және Spiroplasmataceae) Mycoplasmatales катары жатады.

Mycoplasmataceae тұқымдасы Mycoplasma және Ureaplasma туыстарынан тұрады. Кейбір мрофологиялық жағынан ірі микоплазмалар 10 мкм дейін барады, ал майдалары 0,1–1,2 мкм шамасында болады. Олар табиғатта (топырақта, суда т. б.) кең тараған. Олардың көпшілігі сапрофиттер және паразиттер (Mycoplasma, Acholeplasma, Spiraplasma) сонымен бірге адам мен жануарларда түрлі аурулар коздырады.

Acholeplasmataceae және Spiraplasmataceae тұқымдастарына Acholeplasma және Spiraplasma туысы жатады. Олардың өкілдері – негізінен сапрофиттер бола тұра бірқатары сүт қоректілер мен құстардын паразиті.

Жалпы сапрофит микоплазмаларға темір мен мырыштың тотығуына белсене катысатын Metallogenium, Galionella, Sideracoccus, туыстарына жататын организмдер екені анықталды.

Мендосикутес (Mendosicutes). Бұл бөлімге пептидогликаны (муреин) жоқ клетка кабығы жетіле қоймаған прокариот организмдер жатады. Клеткалары коккалар, таяқша және спираль, алты ұшты жұлдызша, шаршы тәріздес. Кейбір өкілдері Грам бойынша оңға боялған, қалғандары Грам теріс, эндоспоралар түзбейді, көпшілігі қозғалғыш келеді.

Басым көпшілік бактериялар, анаэробтар, ал олардың ішінде аэробтары да кездеседі. Қолайсыз жағдайларда да тіршілік ете алады. Бұл бөлім Archeobacteria класынан тұрады. Оларға физиологиялық, биохимиялық және экологиялық басқа прокариоттардан айырмашылығы бар өзіндік ерекшеліктері болатын архебактериялар жатады. Көбінесе олардың алғашқы құрылымдық РНҚ, транспорттық (тасымалдаушы) РНҚ мембрандық липидтер, клетка кабырғасының құрамдары өзгеше болады. Кейбір өкілдері 100 градустық ыстықта тіршілік ете алады. Архебактерияларды бес топка бөледі: метан түзушілер, күкіртті аэробты жағдайда тотықтырушылар, күкіртті анаэробты жағдайда тотықсыздандырушылар, галобактериялар және термофильді микоплазмалар.

Метан түзуші бактерияларға Metanobacterium, Metanococcus, Metanasarcina және басқада туыстар жатады. Клеткалары таяқша тәрізді немесе кокка түрінде, қоғалғыш және қозғалмайтындары Грам он және Грам терістері де бар. Спора түзбейді, анаэробтар, энергияны сутегін пайдалана отырып, көмірқышқыл газын тотықсыздандырудан немесе сірке қышқылы және метил спирттік көмірқышқыл газын түзе отырып, ашытудан алады. Топырақта, балшықта, малдардың ас қорыту органдарында таралған.

Күкірт тотықтырғыш аэробты бактериялар тобына Sulfolobus туысы жатады. Элементті күкіртті тотықтыру жолымен энергия камтиды. Факультативті автотрофтар. Олардың ішіндегі термофильдері 70–75 °С ацидофиль топтары рН 3-те өсе береді, аэробтар.

Анаэробты жағдайда күкіртті тотықсыздандыратын бактерияларға Termoproteus, Thermophillum, Desulfurococcus туыстары жатады. Бұлардың өкілдері элементті күкіртті күкірт сутегіне (H₂S) дейін тотықсыздандырады. Анаэробтар, 85-105 °С дейін температурада тіршілік ете береді. Гидротермалды ыстық бұлақтарда кездеседі.

Галлобактериялар тобына Halococcus, Halobacterium жатады. Олар ортада ас тұзының едәуір мөлшердегі концентрациясы болсада 20–25 % өсе алады.

Олардың ішінде аэробтар және факультативті анаэробтар болады. Тұзды топырақтар мен суларда және басқа да сол сияқты субстраттарда көмір сутегі мен азоттың айналымына белсене қатысады.

Термофилді "микоплазмалар" тобына Termoplasma туысы жатады. Хемоорганотрофтар, жоғары температурада (+60 °С) мен рН-тың төменгі дәрежесінде (1–2) өседі, аэробтар. Жапонияның ыстық бұлактарында табылған.

Вирустар. 1886 жылы Н. Ф. Гамалея оба ауруымен ауырған бұзаудың қанын алып, оны Шамберлен сүзгісімен сүзіп, содан соң оны сау бұзауға еккенде оның да осы ауруға шалдыққанын байқаған. Бірақ Н. Ф. Гамалеяның бұл тәжрибеден алған нәтижесі аяқсыз қалды. Солай бола тұрсада бұл жұмыс вирустарды табу мен зерттеудегі алғашқы кадам деп білеміз. Вирустарды алғаш рет темекі теңбілін зерттеген орыс ғалымы Д. И. Ивановский (1892) еді. Ол өсімдікте кездесетін вирустардың ауру коздыратын бактериялар өте алмайтын сүзгіден өтіп кететінін дәлелдеді.

Вирустар тек қана тірі организм клеткасында (көп клеткалылар және бір клеткалыларда) көбейе алатын тек клетка ішілік паразит. Ол ультрамикроскоптық организмдер тобына жатады.

Д. И. Ивановский ашқан фитопатогенді темекі теңбілі вирустарын 1935 ж. У. Стенли кристалл күйінде алды. Осы кристаллы темекі өсімдігіне енгізгенде темекі теңбілі ауруының барлық белгісі қайталанатыны анықталды. Осыдан кейін көптеген вирустардың кристалл түрлері алынды.

Вируспен ауырған темекі жапырағын ұнтақтап езіп, оның шырынын сүзгіден өткізген. Содан сон осы сүзіндіні сау темекі өсімдігіне енгізгенде оның ауруға шалдығатынын дәлелдеді. Д. И. Ивановский өсімдіктер вирусын ашқаннан соң, басқа ғалымдар ірі қараны зақымдайтын оба микробын, қойдың сіреспе ауруын, шошқаның оба ауруын коздыратын микробтардың вирустарын тапты.

Қазіргі кезде адам, жануарлар мен өсімдіктерде жұқпалы ауруларды қоздырғыштардың 600-ден астам вирустары табылды. Осындай қыруар ғылыми еңбектің нәтижесінде вирусология деп аталатын ғылым саласының негізі қаланды. Қазір ол зор қарқынмен дамуда.

Вирустарда адро, цитоплазма, клетка қабықшасы өзара жекеленбеген. Олардың шамасы 10-нан 350 мм-ге жетеді. Мәселен, аусыл вирусының шамасы 10 мкм, құтыру вирусынікі 100–150 мк, темекі теңбілінікі – 15 мк болады.

Арнайы боялған және өте үлкейтіп көрсететін микроскоппенқарағанда вирустар пішіні әр түрлі және кұрылымы күрделі екені аныкталды.

Қазіргі кезде вирустардың таяқша тәрізді, жіпше тәрізді, цилиндр тәрізді, түйреуіш тәрізді түрлерін кездестіруге болады.

Вирустардың ерекше қасиеттерінің бірі – олардың лабораторияда жасалған жасанды қөректік ортада өспеуі. Олар тек тірі клеткада ғана тіршілік етеді. Тірі немесе құрылымы бұзылған, ұнтақталған ұлпаларда, тауық жұмырткасында өніп-өсе алады. Кейбір вирустардың белгілі бір жағдайда кристалға айналатын да касиеті бар.

Вирустардың бөлшегі – вириондар нуклеин кышқылдары мен белоктан тұрады. ДНҚ (дезоксирибонуклеин қышқылы) немесе РНҚ (рибонуклеин қышқылы) тұратын спиральтәрізді және ол капсид деп аталатын белок молекулаларымен коршалған болады. Белоктың бір немесе бірнеше молекуласынан құралған капсидтер капсомерлердеп аталады. Белокты капсид пен нуклеин қышқылының (ДНҚ немесе РНҚ) қосылысы клеокапсид деп атайды.

Вирустар топырақта кебеймейді, бірақ ұзақ уақыт сақталуы мүмкін. Адам мен жанауарлардың біраз вирустары топыраққа түскеннің өзінде бірінеше айлар бойына өзінің ауру қоздырғыштық қасиетін жоймай сақтайтыны белгілі болды.

Вирустар тіршілік жағдайына тез бейімделіп, өзгеріп отырады. Олардың осы қасиетін ескере отырып, қазіргі кезде аса тиімді шипалық қасиеті бар вакциналарды жасайды.

Төменгі температурада вирустар тіршілігін жоймайды. Ал температура +55–60 °С-қа көтерілгенде олардың кейбіреулері бір сағаттың ішінде, ал көпшілігі +90 °С ыстықта қырылып бітеді. Вирустар құрғатуға да төзімді, олардың тіршілігі жойылмайды. Ультракүлгін сәулелер де бұларға күшті әсер етеді. Бірқатар химиялық заттар: этил, метил спирттері, эфир және хлороформ вирустарды қырып жібереді. Мәселен, құтырувирусына формалин, сулема және карбол қышқылымен әсер еткенде, олар тез арада қырылады. Олардың бұл қасиеті бактериологиялық практикада кеңінен қолданылады.

Бактериофагтар. Микроорганизмдерді және актиномицеттерді зақымдап, ерітіп (лизис) жіберетін вирустар тобын бактериофагтар деп атайды. Оларды алғаш рет 1915 жылы Ф. Туорт ашкан. Фагтар – облигатты паразиттер. Қазіргі кезде микроскоп тықсаңырау құлақтардың вирустары (микрофагтар), кейбір балдырлардың, яғни көк-жасыл балдырлардың вирустары – цианофагтар белгілі болды.

Топалаңды қоздыратын бактерияларды ерітіп жіберетін бактериофагтарды алғаш рет байқаған Н. Ф. Гамалея (1898). Дәл осындай жәйды іш сүзегі бактерияларының еруінен байқаған Дэрелль (1917) еді. Көрінбейтін бактериялар паразитін егжей-тегжейлі зерттеп, оны бактериофагтар деп атады. Дәлме-дәл аударғанда ол бактерияларды "жеушілер" немесе "жалмаушылар" деген сөз. Бұдан кейінгі зерттеулер басқа бактерияларды ерітіп жіберетін табиғатта толып жатқан бактериофатардың барлығын анықтады. Бактериофагтардың жеке түрлері белгілі бір бактерияны закымдай алады. Ол тек ауру қоздырғыш бактерияларды ғана жойып жібермей, пайдалы түрлерін де жоя алады.

Бактериофагтардың пішіні алуан түрлі. Олардың кейбіреулері шар тәрізді қосалқы бұтақшалары бар денелер. Кейбір түрлері итбалыққа ұқсайды. Оның басы белок қабықшамен қапталган. Ішінде дезоксирибонуклеин (ДНҚ) немесе кейде рибонуклеин (РНҚ) қышқылдары болады. Басының мөлшері 40–100 нанометрге тең. Ал кұйрығының ұзындығы 20–225 нанометр (I нм нономет) = 10" мкм = 10" мм) Ол белокты түтік, іші қуыс келеді. Табиғатта тек басы бар, құйрығы жоқ және таяқша тәрізді келетін фагтар да кездеседі. Олар бактериялық сүзгіден оңай өтіп кетеді. Өз бұтақшасымен фагтар бактерия клеткасына бекиді. Олар бактерия клеткаларының қабықшасын ерітетін лизоцим деп аталатын фермент бөліп шығарады. Еріген кабықшадағы фаг ішіндегі заттар бактерия клеткасына енеді де, оның бұтақшасы мен сыртқы қабықшасы бактерия клеткасының сыртында қалып кояды. Фаг клетка ішіне кірісімен өзінің зиянды әрекетін тигізе бастайды. Бактерия клеткасы бұдан кейін ісініп, жарылады да, одан жаңадан дамыған фаг бөлініп шығып, ол келесі клетканы зақымдауға кіріседі.

Мұндай бактериофагтарды бір-қалыпты фагтар деп, ал бактерияларды, яғни осы фагтарды тасымладаушыларды лизогенді бактериялар деп атайды.

Фагтар бактерия клеткасында ұзақ жылдар бойына оны закымдамай бірақ тірі күйінде сақтала береді. Клетка басқа бір кеселге шалдыққанда, сөйтіп оның қалыпты тіршілігі бұзылғанда фагтар қаулап өніп-өсіп бактериялар тіршілігін жоятыны белгілі. Жалпы фагтар белгілі бір бактерияларды ғана зақымдауға бейімделген. Сондықтан әр микроорганизм топтарының өзіндік фагы болатынын ескеруіміз қажет. Фагтар әрекетінің өзінше ерекшелігі бар. Қазіргі кезде бактериофагтарды медицинада және ветеринарияда кейбір зиянды ауру қоздырғыштарға қарсы қолданады.

Сонымен катар бактериофагтар өндіріске, әсіресе тамақ өнеркәсібіне көп зияныны тигізеді. Мәселен, олар пайдалы сүт қышқылы бактерияларын ерітіп жіберіп, алынатын сүт тағамдарының сапасын төмендетеді.

Микробтарсыз да аурулар кездесуі мүмкін, оларды жұқпалы емес деп атайды. Сол себептен аралардын аурлары негізгі екі топқа бөлінеді: жұқпалы емес және жұқпалы. Соңғылары жұқпалы (инфекциялық) және инвазиялық болып бөлінеді.

Жұқпалы емес аурулар ауру ара отбасынан сау араларға берілмейді, бұл аурулар жиі дұрыс тамақтандырмағанда, өсіріп,көбейтіп және бағып күту технологиясы бұзылғанда пайда болады.

3.7 Ара ауруларының пайда болуы, таралуы, ағымы және түрлері

---

Көбінесе жиі аралардын ауру қоздырушылары тамақ арқылы жұғады. Бұл нозематоз, шіріме және де басқа ауруларда байқалады. Кейде қоздырушылар тыныс алу ағзалары арқылы енеді (акарапидоз, септицимия) немесе ара төлінің және ересек аралардыңденесінің үстінде (тастәрізді және әктәрізді төл ауруында) дамиды.

Алғашқы аурудың көзі болып ауру ара отбасы саналады.Сау аралар ауру аралармен кездескенде, сау аралар залалданған заттармен шектескенде (тамақпен, нәжіспен, шіріме төлімен) ауру пайда болады.

Жиі микроб қоздырушысы аралардын өздерімен кіреді (ұрлықта, аталық аралар арқылы), аурудың көзі ластанған су болуы мүмкін. Ең қауіпті ауру таратушы ара шаруашылығындағы жұмыскерлер болады, егер олар омартада алдын алу ережелерді сақтамаса.

Жұқпалы аурулар ара ағзасына енгенде алғашқы уақытта тез білінбейді, тек кейіннен байқалады. Ауруды жұқтырған кезеңді бірінші ауру белгілері көрінгенше жасырынды немесе инкубациялық деп атайды.

Ара ағзаларында ауру тудыратын микроорганизмдердін саны әр түрлі болады, кейбіреуінде олар оншақты ғана болса кейбіреулерінде біршама жүз немесе мың болады.

Иммунитет жайында түсінік. Барлық ара отбастары ауруға бірдей бейім болмайды. Кейбіреулері табиғи жағдайда ауруларға төзімді келеді және ауру белгілері байқалмайды, ұясында инфекция көзі болса да. Организімнің қабілеті (бұл жағдайда ара отбасы) белгілі бір ауруларды жұқтырмауы қарсы тұрушылыққабілеті немесе иммунитет деп аталады. Егер иммунитет жаңа туған кезден байқалса онытабиғи немесе туа біткениммунитет дейді. Егер өмір бойы пайда болса оны туынды немесе бейімделген деп атайды.

Ара зиянкестері. Аралар тек қана жұқпалы емес және жұқпалы аурулардан жапа шекпейді, оларға әр түрлі зиянкестер де әсерін тигізедіжыртқыштар мен тоғышарлар.Ара жыртқыштарына араларды және төлді жейтін құстар мен насекомдар да жатады.

Ара тоғышарларына ара биті, сенотаиния шыбынының личинкасы, майка жәндігі және т. б. жатады. Ара зиянкестері және тоғышарлары деп шартты түрде бөлінеді, өйткені соналар мен есек аралар, әрене немесе филанттар тоғышар болады(араның жемін тартып алады) және де араларды жеп тоғышар болады .

Жұқпалы емес аурулар. Суық тиген ұрық ара ұясы шамадан тыс сууына байланысты өрбитін ауру. Аурудың нәтижесінде дернәсілдер мен қуыршақтар өлімжітімге ұшырайды.Ауру көбінесе көктемде немесе салқынның қайталануы және күзде сыртқы ауа температурасы төмендеген кезде,аралар шеткі рамкалардағы ұрықты ашық тастап үй–жайға жиналғанда байқалады. Бұл ауру көбінесе әлжуаз отбастарда кездеседі. Аурудың негізгі белгісішеткі рамкаларда немесе ұяның төменгі жағында өліп қалған ұрықтардың көптігі. Ауруды бірден байқау қиын. Оны аралар қақпақтарды кеміре бастағаннан немесе ауруға шалдыққан ұрығы бар куыстарды тазарта бастағаннан кейін анықтауға болады. Өлген ұрықтың түсі әуелі қоңыр, одан соң күңгірттенеді.

Аурудың адын алу үшін ұяларды жылу сақтайтындай етіп мұқият жабдықтау арқылы барлық ұрықты жылыту және отбасы күшіне қарай ұяларды дер кезінде қысқарту қажет. Шіре токсикозы–шіре балынан пайда болатын ара отбастарының ауруы. Аралар шірені табиғатта шірне жинауға мүмкіндік болмаған кезде жинайды. Ауру қыста және жазғы кезеңде өтуі мүмкін. Жазда шіремен ең әуелі жинаушы аралар, одан кейін дернәсілдер уланады. Қысқы кездегі улану белгісі – іш өту және аралардың жаппай өлім – жітімге ұшырауы. Ішектегі паталогиялықөзгерістердің және балда шірненің болуы негізінде ауру анықталып, диагноз қойылады. Шіре токсикозында ортаңғы ішек босаңсиды, көкшіл – қара немесе қоңыр реңде оңай үзіледі. Аурудың алдың алу үшін ұялардықысқа жинау алдында балды шіренің бар – жоғын тексеру қажет. Осындай балды байқасымен алып тастайды, ал отбастарға сапасы жақсы гүл балын немесе 8–10 кг-нан қант шырынын (судың 1 бөлігіне қанттың 2 бөлігі) береді. Аралардың айналып шып тазаруын өте ерте өткізеді. Отбастарды таза, жылу тиісті деңгейінде сақталатын ұяларға ауыстырады.

Шірне токсикозы – жинаушы аралардың улы өсімдіктердің тамырдәрі,қазанақ,уқорғасын, рододендон және басқалары шірнесінен улануы. Ауру көбінесе білінбей өтеді,өйткені аралардың басым көпшілігі ұядан тыс жерлерде өліп қалады. Ауру аралар ұяның түбінде жатады немесесоның қасында жорғалап жүреді. Отбасы көріне – көзге әлжуазданады. Бұл ауру улы өсімдіктердің гүлденуіне сәйкес өрбиді.

Аурудың алдын алу реті де омарталарды улы өсімдіктер өсетін үлкен алаптардан қашық орналастырған жөн. Шірне токсикозымен күресу үшін жас шірнесі бар кәрездерді алып тастап, олардың орнына сұйық қант шырынымен рамкаларды қою керек.

Тозан токсикозы – жас қоректендіруші аралардың ауруы, улы өсімдіктерден жиналған тозаңмен уланудан пайда болады (күшала шөп, сімелек, қазанақ, тамырдәрі және басқалар). Ауру мамырда жиі, маусымда, шілдедесирек өтеді және араларөлім – жітімге көпұшырайды. Ауырғанаралардың құрсақжағы кеуіп кетеді, ішегі сарғыш түсті қою затпен толады. Ауру ұзаққа созылмайды.

Тозаң токсикозымен күресу үшін отбастарға сұйық қант шырынын береді, жас тозаңы бар кәріздерді алып тастайды.

Химиялық токсикоз – ауыл және орман шаруашылықтарында қолданылатын улы химиялық заттармен аралардың улануы кезіндегі ара отбастарының ауруы. Органикалық емес, органикалық –синтетикалық (хлор–органикалық және фосфор–органикалық) және өсімдік пестицидтеріне бөлініп танылады. Тағайындалуына байланысты улы химикаттар бірнеше топқа бөлінеді. Олар: инсектицидтер, гербицидтер және фунгицидтер. Инсектицидтер – зиян бунақденелерді құрту үшін, гербицидтер – армашөптерді, ал фунгицидтер – өсімдіктер саңырауқұлақ ауруларымен күресу үшін қолданылады. Аралар үшін неғұрлым қауіптісі – инсектицидтер. Бұл органикалық емес және хлор – органикалық препараттар (гексахлоран, гептахлор және т. б.). Әсер етуіне қарай инсектицидтерді ішіктік, жанасу, кешенді және жүйелі (өсімдік ішіндік), фумиганттық деп айырады.

Осы кезде қолданылып жүрген инсектицидтердің ішінде аралар үшін неғұрлым ұлысы ішек және жанасу әсерінің препараттары. Олармен жұмысшы аралар ғана емес, сонымен қатар жас ұшпайтын аралар мен ара ұрығы зақымданады. Өйткені тозаң мен шірне уланады. Ішіктік улар тобына фтор, барий препараттары жатады. Олар аралар үшін өте қатерлі. Жанасу улары аралардың жүйке жүйесін зақымдайды. Бұл топтың ішіндегі тым қауіптісі – ауыл шаруашылығында кеңінен қолданылып жүрген гексахлоран препараты. Минералдық майлар мен сабын ерітіндісі аралар үшін онша қауіпті емес.

Фумиганттық инсектицидтер аралар ағзасына газға айналған күйде тыныс алу жүйесі арқылы енеді. Улардың бұл тобы аралар үшін өте қауіпті емес, өйткені ашық ауадағы удың шоғырлануы жедел азаяды.

Ішек,жанасу және фумиганттық (гексохлоран т. б.) сияқты кейбір улар мезетте әсер ететінін ескерген жөн. Улардың араларға әсер ету ұзақтығы сыртқы температураға, ауаның ылғалдылығына және желдің күштілігіне байланысты. Күннің қызуы, желдің күштілігіне байланысты. Күннің қызуы, желдің күшті соғуы немесе жаңбырдың қатты жаууы, препарат улылығының әлсіруіне әсерін тигізеді. Гербицидтер мен фунгицидтер аралар үшін өсімдікті өндегеннен кейінгі 5 сағат ішінде қауіпті келеді.

Инсектицидтер тобының улары ұзақ мерзім сақталады. Мысалы, фтордың препараттары аралар үшін улылығын төрт тәулік, гексахлоран екі-үш тәулік бойына сақтайды.

Аралар улануы препараттардың мөлшіріне, олардың арамен жанасу мерзіміне, сондай-ақ тозаңдандырудан кейінгі өткен уақытқа тікілей байланысты.

Удан арылтып өндеу әдістеріне байланысты, аэрозольдік әдіс онша қауіпті емес, сондықтан, химикат ертінділерін арнайы аппаратураның көмегімен тым ұсақ су тамшыларына айналдырып, ауадағы туман күйінде бүрейді. Гексахлоронның аэрозольдарымен өңделген өсімдік, өңделгеннен кейінгі алғашқы 5–7 сағаттың ішінде аралар үшін зиянсыз болады.

Ауру белгілері. Улармен уланған ара отбастарының аурулары әрқилы өтеді. Шірнені, суды, шірнені жинау барысында әсері күшті препараттармен уланған ара ауруларын анықтау қиын. Себебі, ұшатын аралар егістіктерде өліп қалады. Өсімдіктерді баяу әсер ететін улар өндегенде аралардың улану белгілері бірнеше немесе екінші-үшінші күндері байқалады. Химиялық токсикозда аралар жаппай қырылады. Өлген аралар ұялардың айналасында тесіктердің маңында, омартаның бүкіл аумағында жатады. Аралардың көбі ұяның іргілері бойымен әрең жорғалап, түсіп кетеді де, түбіне құлайды. Мұндай аралардың ішегі әдетте семіп жансызданады кейде олардың іш өтуі байқалады. Егер аралар ұяға уланған тозаңды әкелсе, ауру ұзаққа созылады. Қоректендіруші аралар мен жасұрпақ ауырады. Жаңбырлы салқын ауа райы ауру барысына қолайсыз әсер етеді, өйткені аралар ұзақ уақыт бойы уланған тозаңмен қоректенуге мәжбур болады.

Ауру аралардың ортаңғы ішегі қысқарады, оның түсі шыны тәрізді болып келеді. Химиялық токсикозға алдын ала диагноз қойғанда омартаның көптеген отбастарында аралардың бір мезетте жаппай қырылуы еске алынады. Ал ақырғы диагноз қойғанда – жаңадан ғана өлген аралардың және гүл тозаңы сынымаларының химиялық талдауы негізге алынады.

Ауруды алдын алу. Өсімдікті улы химикаттармен өндейтін ұйымдар омартаны алдағы шаралар жайлы алдын ала хабарлауға тиіс. Өсімдіктерді гүлдей бастағанға дейін немесе гүлдеп болғанан кейін ғана препараттар ертіндісімен бүріккен жөн. Алдын алудың негізгі шарасы – ара отбасын өнделген жерден кемінде 5–7 км қашықтықтағы жаңа орынға дер кезінде көшіру. Егер оны алып кетуге мүмкіндік болмаса, онда аралардың ұялардың үшып кетпеуі үшін шаралар қолдана отырып, ұяларды араларымен бірге омартада қалдырады: тесіктерді жабады, қосымша корпустарды немесе ұяның қосымша үйшіктерін қояды; араларды сумен қамтамасыз етіп, ұяларды көлеңкелейді, ұяның төбесіндегі тиісті тесікті аша отырып, ауа жаңғартуды күшейтеді, болмаған жағдайда, қосымша ұяның артқы үйшіктерінің үстінен темір торы бар көшпелі раманы қояды. Раманың үстіне екі планканы (сырықты) қояды, ал оның үстіне, ұяға ауа еркін енетідей етіп қақпақ орнатады. Түнге қарай тесіктерді ашуға болады.

Ауыл шаруашылығында қолданылатын препараттардың басым көпшілігі өсімдікті өндегеннен кейінгі 2–3 күннің ішінде, ал көбі бір тәулік өткен соң уылығын жоғалтады. Дегенмен, кейбір препараттар өзінің уылығын 5–7 тәулікке дейін сақтайды. Осыған байланысты араларды оқшаулау мерзімі де анықталады. Өсімдікті мыстың хлортығымен, бордос сұйығымен, мильбекс, купрозан, каптан, симазин, кельтан 2,4–Д және 2М–4Х тобындағы гербицидтермен өндегенде, отбастарды бір тәулік бойына оқшаулайды. Хлорофоспен, солуфос, фозалон, метафос, карбофос және бромофоспен өндгенде – үш тәуліккке оқшаулайды. Фосфамид (рогор), гексахлоран, гептахлор өзінің улылығын кемінде 4 тәулік, ал севин – 5–7 тәулік сақтайды. Осыған байланысты араларды оқшаулау мерзімін белгілеу қажет.

Өсімдіктерді минералдық тыңыйтқыштармен тамырдан тыс үстеп қоректендіргенде, сондай-ақ оны ұнтақталған күкіртпен, монурон, делапон және минералдық маймен кешкі уақытта (аралардың үшуы тоқтағаннан кейін) немесе түнде өндегенде араларды оқшауламауға болады.

Күресу шаралары. Ауру отбастардыңұяларынан уланған гүлтозаңымен және жас шіресімен кәріздердерді дереу алып тастау керек. Араларға үш тәулік бойына сұйық қант шырынын береді (қанттың 1 бөлігі және судың 3 бөлігі)

Химиялық токсикозға қарсы аса маңызды сақтандыру шаралары – зиянкестермен күресудің биалогиялық және толық тәсілдері, мұнда аралар мен өзге де пайдалы бунақденелелілер сақталады және табиғатқа да жөнді келт

Инфекциялық аурулар. Европалықшіріме – жұмысшы аралардың, аталық пен аналықтың, көбінесе жас дернәсілдердің жұқпалы ауруы. Европалық шіріменің (Str.Pluton,Bac. Alvci, Str.Apis) қоздырғаштары гүл тозаңыңда, ескі Ластанған кәрездерде, балда жыл бойына сақталады: 15–20 минут суда қайнатып ұстау: хинозолдың 2 пайыздық ерітіндісі оларды 10 минуттың ішінде құртып жібереді. Дернәсілдердің ағзасына қоздырғыштар қорекпен бірге түседі.

Ауру белгілері. Ауырған дернәсілдер қуыста табиғи күйін өзгертеді, өзінің жарқырауық маржан түрінен айырылады, күңгірттенеді және сарғыш тартады, олардың жұқа терісінен кеңірдектері көрініп тұрады. Одан кейін дернәсіл қарауытып, қабақ түзе отырып кебеді, ал қабықтың өзі ұяның іргелеріненонай бөлінеді. Егер жабық қуыстағы дернәсілдер европалық шіріменмен залалданған кезде қуыстардың қақпақтары күңгірттенеді және тесіледі. Олар зат тиіп кеткен кезде шірігенқамыр тәрізді бірсыдырғы иісті келеді.Өлген ұрықты лабораторияда зерттегеннен кейін дәл диягноз қоюға болады.

Аурудың таралуы. Қоздыргыш сау отбасқа қаңғырма аралармен, аталық аралар және ара өсіруші арқылы әкелінеді.

Ауруды алдын алу. Омартада күшті, ауруға неғұрлым төзімді отбастарды ұстау,оларғакоректі мол беру және аралар үшін шіре жинауға қолайлы жағдай туғызу қажет. Сақтандыру мақсатымен көктемде және күздігүні отбастарға антибиотиктермен бірге қант шырынын береді, ұяларды алмастырады.

Күресу шаралары. Ауру байқалысымен омартаға карантин қояды, аурға шалдыққан араларды табу үшін омартаның бүкіл ара отбасын қарап тексеріп шығады. Мұндай отбастардың ұяларын қысқартады, оларды жылыду мұқият сақтайтындай етіп жабдықтайды. Араларды сульфамид препараттармен (норсульфазолдың натрий тұзы, сульфантрол және т. б.) немесе антибиотиктермен (биомицин, стрептомицин, тетрациклин,эритромицин,террамицин т. б.) емдейді. Бір литр шырынға есептегенде (судың 1 бөлігіне қанттың 1 бөлігі) натрий норсульфазолын 1–2 г, сульфантролды 2 г, антибиоктерді 400–500 мың ед. мөлшірінде береді. Жылы шырынды оттықтарға немесе кәріздерге құяды және түнге қарай отбастарға аралардың екі көршілес арасындағы кеңістігіне 100–150 мл есебінен қояды. Емдік үстеме қоректі 5–7 күн өткеннен соң ара отбастарының толық сауығуына дейін қайтадан қайталайды. Қатты залалданғанда отбастарды басқа жаққа ауыстырады.

Американдық шіріме – ларвебацилласы тудыратын аралардың есейген дәрнәсілдерінің жұқпалы ауруы. Қолайсыз жағдайларда қоздырғыш химиялық және физикалық әсерлерге өте төзімді спораны түзеді. Ларве бацилласының спорасы табиғатта ондаған жыл бойы сақталуы ықтимал. Суда қайнатқан кезде қоздырғыш 13 минуттан кейін жойылады. Формалиннің карбол қышқылының ертінділері оған нашар әсер етеді. Қоздырғыш ара отбасында ұзақ уақыт уақыт тірішілік ете алады (гүл тозаңында, кәріздерде, балда). Дернәсілдердің мүшелеріне қорекпенбірге түседі. Ауру белгілері қуыстарды жапқаннан кейін көп ұзамай байқалады. Американдық шірімемен көбінесе жабық қуыстардағы есейген дернәсілдер залалданады. Кейде ол жас қуыршақтарға да жұғуы мүмкүн. Аурудың күшеюіне ауаның жоғары температурасы, жинайтын шірненің болмауы және араларды нашар жағдайда ұстау себепкер болады.

Инфекцияның негізгі көзі – ауырған және өлім – жітімге ұшырағын дернәсілдер, залалданған қорек. Ауырған сау отбасқа ауру ұры аралар, қаңғыма аралар мен аталық аралар арқылы,сондай–ақ рамкаларды қайтадан қойғанда жұғады. Ауру ара өсірушімен де таралуы мүмкін. Инфекцияның басқа омарталарға және басқа аудандарға ауысуына ауру омарталардан отбастарды сату және жөнелту себепкер болады.

Ауру белгілері. Ұрықтың ала – құлалығы (кереге көзділік). Заладанған дәрнісілдері бар ұялардың қақпақтары жазықталады және тесіледі. Ауру дернәсілдер маржан түсінен айырылады, буындары жоғалады. Өлген дернәсіл іріп-шіріп отырып, тұтқыр шірік затқа айналады. Ол ұзын жіңішке жіп тәрізденіп созылады. Мұндай затқа бұзылған ағаш желімінің иісі тән. Құраған дернәсіл күңгірттенеді және ұяның төменгі жағына жабысып қалады. Зертханада бактериалогиялық зерттеу негізінде диагноз қойылады.

Ауруды алдын алу. Ара отбастарына тіршілікке қолайлы жағдай жасаумен қатар жақсы бағып–күтуді ұйымдастыру және ауаның өте ыстық кезінде оны жаңарту, ұяларды көлеңкелеу керек. Ескі бос кәрізде жаңадан жасалған кәрізге алмастыру арқылы ұяларды жыл сайын жаңартып отырады. Бұнымен қатар сау омарталардан жаңа отбастарды және жаңа аналықтарды сатып алады.

Күресу шаралары. Диагноз анықталғаннан кейін омартаға карантин қояды. Барлық отбастарды тексеріп олардың заладанғандарын анықтайды. Ауру отбастар онша көп болмаса, онда соңғыларды таяудағы омарталардан 5–7 км қашықтықта орналастыра отырып, сау отбастардан оқшаулайды. Ауру отбастардан араларды жаңа, дезинфекцияланған ұяларға жасанды балауыз жапырақтарымен қамтылған рамкаларға ауыстырады. Бір мезгілде араларды норсульфазолдың натрий тұзымен 50 %-дық қант шырының 1 литріне 1 г мөлшіріне немесе сульфантролмен 1 л шырынға 2 г үстеп қоректендіріледі. Емдік дәруді алдын ала 10–20 мл суда ерітеді, одан соң даяр жылы шырынға қосады. Антибиотиктер стрептомицин, биомицин (1 л шырынға 500 мың ӘБ), тетрациклин, эратромицин, мономицин (1 л шырынға 400 мың ӘБ) қолданылады. Емдік шырынды отбастардың сауығуына дейін 5–7 күн аралата аралардың екі көршілес кәрез арасындағы кеңістікке 100–150 мл есебінен береді. Антибиотиктердің су ерітіндісімен, сондай-ақ дустпен арамлармен кәріздерді тікілей буркуге немес ұнтақ түрінде тозаңдатуға болады. Жеткізілген отбастардың ұрығын бөлек арнайы отбастарда өсіріп көбейтеді, мұнаң соң араларды жаңа ұяға көшіреді. Емдеумен қатар бір мезгілде барлық ұяларды, кішігірім құрал – жабдықтарды және ауру отбастармен жанасқан басқа заттарды дезинфекциялайды. Ластанған ұяларды жақсылап тазартады, дәнекерлеу лампысының отымен, аздап күреңденгенге дейін күйдіреді, ыстық күл сілтісімен жуады және күннің көзінде кептіреді. Темір заттарды кальцийлендірілген соданың 30 %-дық ертіндісінде 30 минут бойы қайнатып дезинфекциялайды. Жылу сақтайтын құралдарды кальцийлендірілген соданың 3 %-дық ертіндісінде 30 минут бойы қайнатады және күннің көзінде кептіреді. Ұяның қоқсығын, өлім–жетімге ұшыраған араларды өртеп жібереді.

Дорба тәрізді ұрық – ұрықтың сүзгіленетін вирустан пайда болатын жұқпалы ауруы. Қуыстарды жаппастан бұрын есейген дәрнәсілдерді заладанады. Өліп қалған дәрнәсілдердің бүркеме ұлпалары нағыз, сұлу – түйршікті сұйықтықпен толтырылған. Мұндай дәрнәсіл сұйықтықпен толтырылған дорбаны еске түсіреді, оны қуыстан оңай алуға болады. Құрғай бастағанда дәрнәсіл «С» әрпі тәрізді иіледі, күнгірттенеді.

Таралуы және алдын алу шаралары европалық шірімедегі сияқты. Шірімелермен аралас формада жиі кездеседі. Бұл ауруды дәрі-дәрмекпен емдеу әдісі белгіленбеген. Ұяларды қысқарту жылу сақтайтындай ету көзделеді, ауру отбастардың аналықтарын 5–7 күнге торға орналастырады, одан кейін шығарып жібереді. Оларды жаңа аналықтармен алмастырған жөн. Қатты заладанған ауру отбастарды басқа жаққа көшіреді.

Инвазиялық аурулар. Нозематоз (жұқпалы іш өту) – бір жасушалы нозема тоғышары өрбітетін есейген аралардың инвазиялық ауруы. Ноземаның споралары өзінің тіршілік әрекетін бірнеше жыл бойы сақтайды. Олар ара ағзасында қорекпен бірге түседі. Ортаңғы ішікте спорадан паразиттің ұрығы шығады да ішіктің эпителий жасушаларына еніп, бұл мүшеде соңынан споралар түзе отырып, тоғышардың өсіп көбею байқалады. Олар нәжіспен бірге сыртқы ортада шығарылады.

Нозема тоғышары эпителий жасушаларында жедел көбейтіп, оларды зақымдайды. Соның нәтижесінде ішіктегі ас қорыту процесі бұзылады да, аралар өлім–жетімге ұшырайды.

Нозематобен жұмысшы аралар, аналықтар мен аталықтар ауырады. Ауру қыс аяғында өріс алып, көкек мен мамырда күшейеді. Аурудың өріс алуына аралардың шіре балымен қоректенуі, қолайсыз жағдайларда қыстап шығудың ұзаққа созылуы себепкер болады.

Ауру белгілері. Қыстап шығудың аяғында аралардың іші өтеді және өлім–жетімге ұшырайды. Қыстаудан шығарғаннан кейін отбастар әлжуазданады, кейбір отбастарда аналықтар өлімге ұшырайды. Аралардың ортаңғы ішегі реңі ақшыл келеді көлденең сызықшалары жойылады. Микроскоппен зерттеу негізінде дәл диагноз қоюға болады.

Аурулардың таралуы. Ауру қоздырғыштарын ауру аралар жұқтырады. Олар нәжісімен кәрездер, рамкалар, бал ластанады. Омарталарда бұл ауру ұры аралар арқылы немесе ауру отбастардың рамкаларын сау отбастарға ауыстарып қойғанда таралады.

Ауруды алдын алу. Араларды қыстауға даярлау алдында шіре балын гүл балымен немесе қою қант шырынымен алмастырады. Қант шырынымен шірне жинау тоқталғаннан кейін және оны кәрі, шірне жинауға қатысқан аралар өндеуге кіріскен кезде қоректендіру қажет. Қыстатуға жас аралар мол күшті отбастарды даярлайды. Нозематозбен заладанған омарталарда күздігүні қант шырынымен қоректендіргенде, 25 л шырынға препараттың бір шишасы есебінен (әсерлі заттар 500 мг) фумагилинді қосу қажет. Қыста аралардың осы аталған қоректі пайдалануы, олардың нозематозбен зақымдануын едәуір дәрежеде төмендетеді.

Күресу шаралары. Ауру отбастар байқалған кезде тазару айналып ұшуын өткізеді, ұядан сапасыз қоректі алып тастап, оны гүл балымен немес қант шырынымен алмастырады. Көктемде араларды дизинфекцияландырып ған ұяларға ауыстырады. Ластанған кәріздерді (ұрықсыз) тазаларымен алмастырады. Жас араларды өсіріп көбейту үшін кректі шаралар қолданылады.

Араларды ДЦГ фумагилинмен емдейді. Шырының 25 л антибиотиктің бір шишасын жұмсайды. Отбастарды көктемде аралардың екі көршілес кәрез кеңестігіне емдік шырынның 200 г есебінен бір апта аралата 3–4 рет үстеп қоректендіреді. Емдеу шараларымен бірге дезинфекциялайды. Ағаш заттарды 2 %-дық ыстық күл сілтісімен дезинфекциялайды. Ұяларды тазартып, күрең тартқанға дейн күйдіреді. Кәрездерді 80 %-дық сіркесу қышқылымен дезинфекциялайды. Ол үшін оларды ұяның корпусына қойып, планкалардың үстінен мақта салады, бұған қышқылды құяды (12 рамкалы ұяға 200 г). Ұяны нығыдап жауып, 16–18 0С температурада 3 тәулікке қалдырады, одан соң кәрездерді ашық ауада жақсылап желдетеді. Сонымен қатар кәрездерді гидропульт арқылы формалинның 4 %-дық ерітіндісімен ылғал – дауға болады, соңынан 4 сағат бойы мұқият жабылған жәшіктерде ұстайды. Мұнан соң кәрездерді мүсәтір спиртінің 1 % ерітіндісімен бүркеді және ауада, көленкеде кептіреді.

Акарапидоз (кене ауруы) – акарапис Вуди өте ұсақ кенеден пайда болатын есейген аралардың тыныс алу мүшелерінің ауруы. Кене сопақ пішінді келеді, оның төрт жұп кішкентай аяқтары болады, ауыз аппараттары қадалғыш – сорғыш.

Ол кеңірдектерде, есейген аралардың қанаттарының түбінде тоғыштар ретінде тіршілік етеді. Кенелер араның гемолимфасымен қоректенеді. Акараписпен зақымданған аралардың кеңірдектерінде қан айналу бұзылады және олардың жеке салаларында өлістену (некроз) байқалады. Әсіресе,қанаттар маңындағы кеңірдек шаңдары күшті зақымданады.

Ауруға шалдыққан ара ұшу қабілетінен айырылады, әлжуазданып барып өлім – жітімге ұшырайды. Акарапис кенесі ара денесінде ғана тіршілік етеді, сыртқы ортаға ол төзімсіз,тез жойылады, аралар өлігінде сақталуы бес күннен аспайды. Ауруқыста, кейде жазда ауа райы ұзақ уақыт бұлынғырланып, жауын–шашын жауып өткеннен кейін, аралар тығыз жинақталып отырғанда үдей түседі. Бұл кезде кенелер бір арадан екіншісіне онай жорғалап ауысады.

Ауру белгілері. Ауру көктемде, отбастарды қыстаудан шығарғаннан кейін байқалады. Ауру ұшуға тырысады, бірақ құлап түсіп, омартаның айналасында жорғалайды. Ауруға шалдыққан аралар қанаттарының табиғи орналасуы өзгереді. Олар әр жаққабұралып тұрады.

Диагноз қою үшін залалданған отбасылардың әр қайсысынан елуден жорғалайтын араларды іріктеп алып, оларды зерттеуге мал дәрігерлік зертханаға жөнелтеді. Осы және басқа омарталарда ауру анықталғаннан кейін радиусы 5 км аймаққа карантин қояды.

Инвазияның көзі-ауру аралар. Кенелер сау араға тек ауру аралармен тікелей жанасқанда ғана қадалады. Акарапидоздың омартаға жайылуының бірден бір себебі – ұрлық етуші аралар және аналық араның айналасында жаңадан үйір құру.

Ауруды алдын алу. Омарталарда күшті отбастарды ұстай-ды. Араларды құрғақ қыстауларда қыстатып шығарады. Омарталар үшін орынды үстірттеу жерден таңдап алады.

Күресу шаралары. Егер омартада бірнеше ауру отбастар байқалса, онда аурудың таралуына жол бермеу үшін оларды жою жөн. Ауру байқалған омарталардың барлық отбастарын көктемде акарицидтік препараттардың фольбекстің, тедионның, этилдихлор-безилаттың аэрозольдармен шашу арқылы залалсыздандырады.

Бұдан бұрынырақ ұяның шеткі қоректік рамкаларын алып тастап Бос кеңістік жасалынады. Ұяның жоғарғы жағына қағаз парақтарын салып,онан саңлауларын, қосымша үйшігі мен корпусы арасындағы жіктерді балшықпен жағып,қағазбен желімдейді.

Отбастарды кешке, барлық аралар ұяларына оралғаннан кейін өңдейді. Тедионның бықсыған таблеткаларын арнайы темір пластинкаларда төменгі тесік арқылы ұя түбінің ортасында он еселендіріп тәулік аралата әр отбасқа 1 грамнан енгізіп, 5 сағат бойы ұстайды. Фольбекс пен этилдихлорбензилатты (мөлшері 0,5 гр-нан) 8 еселендіріп 7 күн аралата қолданады.

Фольбекс немесе этилдихлорбензилат сіңірілген қағаз тілігін иіп, екі жағынан бірдей жағады және бықсып жанған күінде төменгі тесік немесе төбе арқылы ұяның бос кеңістігіне еңгізеді. Төменгі тесікті жауып немесе балшықпенжағып, ұяны осындай күйде фольбекспен 30 мин., этил-дихлорбензилатпен 1 сағат ұстайды.

Варроатоз-варроа якобсони кенесінен пайда болатын аралардың қауіпті инвазиялық ауруы. Ол орта үнді арасын өсіріп шығаратын Оңтүстік Шығыс Азия (Қытай, Жапония) елдерінде, біздің елде және Қияр Шығыста тараған.

Бұл ауру Орта үнді арасында байқалған, одан бал арасына ауысқан. Қысқа уақыттың ішінде варроатоз кеңінен тарап, ара өсіру шаруашылықтарынаөте көп зиян келтірді. Варроа кеңесі дернәсілдерді, қуыршақтарды, есейген жұмысшы араларды, аталықтар мен аналықтардызақымдайды және солардың гемолимфасымен қоректенеді.

Ұрғашы кененің денесі қоңыр түсті болып келеді, түктер басқан. Кене денесінің ұзындығы 1,1 мм ені 1,6 мм. еркегі сүт–ақ түсті, оның денесінің ұзындығы 1,0 мм және ені 0,9 мм. Кененің 4 жұп аяқтары болады. Кенелер қадалғыш–сорғыш ауыз аппаратымен аралардың хитин қатты қабығын теседі. Еркектері жұптасқаннан кейінөледі, ал ұрғашылары жазда 2–3 айға жуық, қыста 5–7 айға дейін тіршілік етеді. Ұрғашы кене жалтырауық сопақ жұмыртқаларын аталықтар мен жұмысшы аралардың есейген дернәсілдерімен бірге қуыстарға салады. Екі күннен кейін жұмыртқадан протонимфа шығады. Жұмыртқа салған уақыттан бастап есейген кенеге дейінгі жетілу сатысы ұрғашыларында 8–9 күнге, еркектерінде 6–7 күнге созылады.

Еркек аралардың ұрғашы аралармен жұптасуы аталық немесе жұмысшы аралардың ұрығында жүреді. Ұрықтың өсіп жетілуінің бүкіл сатысында (жұмыртқадан басқасы) кенелер аралардың, аталықтардың, солардың дернәсілдері мен қуыршақтарының гемолимфасымен қоректенеді. Әрбір ара қуыршағында 20-дан астам, ал аталық қуыршағында одан да көп кене болады. Ауруға шалдыққан қуыршақтар өледі немесе дұрыс жетілмейді қанатсыз, аяқсыз, кейіпсіз бунақденелілер пайда болады, аталықтар мен аналықтар жұптасу қабілеттілігінен айырылады. Кенемен зақымданған аралар ұзақ тіршілік ете алмайды, бұл әсіресе отбастардың қыстап шығуының нәтижесіне ұнамсыз әсер етеді. Варроатоз ауруының жағдайында көбінесе өзге де инвазиялық және инфекциялық аурулар да өрбуі мүмкін.

Ауру белгілері. Варроатозбен зақымданған отбастың өсуі, жетілуі және өнімділігі кенет төмендейді, мұндай отбастар әлжуазданып барып жойылады. Ауруды анықтау үшін омартадағы, отбастарды, аталық пен ара ұрығын тексереді. Аралардың құрсағында және көкірегінде кенелерді, ал ұялардан пинцитпен алынған қуыршақтарда – жұмыртқаларды, протонимфаны, дейтонимфаны және ересек тоғышараларды байқауға болады. Кенелер ұя түбіндегі қосықта, оңай табылады. Зертханада зерттеу үшін ұялар түбіндегі қоқсықтарды, өлген араларды және жабық ұрықтың кесекшелерін (аталықта болған жөн) жөнелтеді.

Аурудың таралуы. Ауру омарта маңында кенемен залаладанған қаңғыбас аралар немеес ауру аралар және олардың ұрықтары арқылы рамкаларды ауру отбастардан отбастарға ауыстырып салғанда өрбиді. Ауру отбастар мен аналықтарды сатқанда, ұшып кеткен үйірлермен және омарталар қоныс ауыстырғанда ауру едәуір қашықтыққа жайылады.

Варратоздың жетілуіне көп жылғы жүргізілген байқауларға сәйкес, жұқтырғаннан кейінгі алғашқы екі жылдың ішінде кенелердің басы әзірге онша көбеймей тұрып, отбастардың дамуына кенет теріс әсер ете қоймайды. Ара отбастарының әлжуазданып өлім жетімге ұшырауы әдетте ауру жұқтырғаннан кейінгі 2–3 жылдан соң басталады. Сондықтан отбастарда кенелердің пайда болуын дер кезінде анықтаудың және варатозбен күресу үшін дереу шаралар қолданудың айырықша мәні бар.

Күресу шаралары. Варатозбен аурулардың алғашқы белгілерін байқағанда, ауруға шалдыққан омартаның барлық отбастарын жояды, кәріздерді қайта ерітеді, ал ұялар мен рамкаларды мұқият дезинфекцияланады. Осы аурудан арылмаған аудандардағы омарталарда аратозды байғанда, оның бұдан әрі таралуына жол бермей алдын алу және ара отбастарын емдеу жөніндегі, шараларды жүргізген жөн.

Варатозбен күресу үшін 20-дан астам препарат ұсынылады, алайда олардың бірде-бірі ара отбастарын осы аурудан толық айығуды қамтамасыз ете алмайды. Ара өсіру шаруашылығының тәжірбиесі мынаны көрсетеді: күресудің зоотехникалық тәсілдерін термикалық өндеумен және химиялық терапиямен ұштастырған және осы инвазия бойынша аурудан арылмаған ауданның барлық ара отбастарын қамту ғана варраотоздан келетін зиянды мейілінше азайтуға және ара отбастарын жетілдіру, өнімділігін арттыру жөнінде жоғары көрсеткіштерге жетуге мүмкіндік береді. Варраотоздың ара өсіру шаруашылығына тигізген және тигізетін елеулі зиянын кемітпестен, көбінесе ұқыпсыз ара өсірушілер омартадағы аралардың құруын–қуаншылыққа және шіре токсикозына ұшырауын варротоз жатқызады. Сондықтан осы инвазиямен күрескенде аралардың өзге ауруларымен күрескендегідей ара отбастарын қоректендірудің байып күтудің қолайлы жағдайларын туғызып, зоотехникалық, зоогигиеналық және санитарлық мал – дәрігерлік ережелерді мұқият сақтау керек.

Көптеген жағдайларда мал дәрігерлік қызметкерлері мен ара өсіру шаруашылығының мамандары химиялық терапиямен әуестене отырып, осы инвазиямен күресуде зоотехникалық шаралардың мәніне жете көңіл бөлмейді. Оның бер жағында, отбастарға енгізілетін қарсы ұсынылатын химиялық препараттардың кейбіреуі балға, гүл тозаңына, дәрнісілдің қорегіне түседі, бұл аралардың күніне ұнамсыз әсер етеді. Варроатозбен күресудің және алдын алудың зоотехникалық тәсілдерінің бұл жағынан айтарлықтай артықшылығы бар жылумен өндеудің және химиялық терапияның жиынтығында оларды бірінші кезекте пайдалану қажет. Олардың неғұрлым тиімді тәсілдеріне жататындар:

Ұяның түбіне құлайтын кенелерді ұстап алып жою. Төменгі температурада, аралар ұядан ұшып шықпайтын кезде кенелер құрсақтың төменгі жағына оның дене бөліктерінің арасына қадалады. Ауа райы жылынғанда және ұядағы температура көтерілгенде, әсіресе ыстық кезде, олар ара денесінде оңай жорғалайды, бір ағзадан екіншісіне ауысады және ара денесінен босанып кетіп, ұяның түбіне құлап түседі. Ұяның түбіне құлаған кене кәрізге өздігінен көтеріле алмайды, ұя төбіндегі ара денесіне қадалуы мүмкін. Кенелерді ұстап, құрту тәсілі осыған негізделген. Оның мәні мынада: алмалы–салмалы түбі бар ұяларда онымен және корпустың арасына биіктігі 5–6 см тіреу қояды. Тіреудің үстінен 2–3 миллиметрлік қуыстары бар темір торды қағады, солар арқылы кенелер түбіне оңай төгіледі, ал аралар өте алмайды. Ұяның тесігін тор деңгейінде қояды. Тіреудің астыңғы бөлігінде оның алдыңғы немесе артқы жағынан бүкіл ені бойына биіктігін 5–8 см етіп саңылау жасайды, сол арқылы картон парағын қоюға (алуға) болады, оның үстіңгі бетін вазелинмен жағады, ұя түбіне құлап түскен кенелер оған жабысып қалады.

Ара өсіру шаруашылығының құрал-жабдықтарын жасап шығаратын зауыттар жан-жағы иілген қаңалтыр табақ тәрізді, 3 м жуық қуыстары бар темір тормен қапталған арнайы кене ұстағыштарды өндіреді. Жиырма рамкалы және екі корпусты ұялар үшін кене ұстағыштың өлшемі 440 х 400 х 12 мм, көп корпусты ұялар үшін – 440 х 360 х12 мм. Қаңылтыр табақтың ішкі бетін вазелинмен жағады. Оны ауық-ауық тазартып тұрады.

Кенелерді аталық ұрықта құрту. Белгілі бір кәрізде аталық ұяларда аналықтардікіне қарағанда кенелер 10–15 есе артық болатыны мәлім. Осы мақсатпен құрылыс рамкаларын пайдалану жеңілдеу. Сүйемелдеуші шірне жинау басталысымен аралар аталық кәріздер құруға шындап кіріседі және аналық оларға жұмыртқа салады. Аталық ұрықта жапқаннан кейін кенелермен бірге кәріздерді әрбір 15 күннен кейін кесіп алып, балауызға балқытады.

Әзірше табиғатта шіре жинаумен аралардың кәріздер құруы одан әрі жалғасуы жағдайында ара отбастарының бүкіл қарқынды тіршілік кезеңінде осылай істейді. Кейбір ара өсірушілер аралар құрған аталық кәріздерді жойып жібермей, іріктеп жабық аталық ұрықтан аталықтардың бастарымен және олардың дернәсілдерімен бірге қақпақшаларды кесіп алады, мұнан соң ұрықты кенелермен бірге сілкіп тастайды. Бұл жағдайда кәріздерді қайтадан пайдалану үшін сақтап қалады, мұнда шіре жинамағанда немесе аралар кәріздерді құрмаған шақта да аталықтарды шығаруға және кенелерді алып тастауға болады.

Бүтіндей құрылыс рамкаларының орнына құрастырылғандарын пайдалануға болады, олардың үстіңгі бөлігінде ара қуыстарымен бірге, ал төменгі бөлігінде – аталық қуыстармен бірге кәріздер орнатылған. Мұның үшін ара отбасының ұясына биіктігі бойынша рамкадан кішірек кәрез қояды (мысалы, ұяға 435х300 мм рамкаға биіктігі 230 мм рамка қояды). Бұл рамкадағы қәрез ара ұрығын өсіру үшін пайдаланылатын болады, ал оның астыңғы жағынан аралар аталық құыстарымен кәрез құрады. Соның ішінде аталықтарды өсіретін болады. Аталық ұрығын жапқаннан кейін оны алып, жоғарыда айтылғандай етіп жасайды. Аталық кәріздерді алу және оларды жаңаларымен оңай алмастыру үшін жұқа плакалардан өлшемі 435–70 мм рамкалар жасап, оларды металл қапсырмалармен биіктігі бойынша ұя рамкасынан кішірейтілген төменгі қырлы ағашқа бекітеді. Әуелі отбастардың ұяларына осындай рамкаларды екіден, ал біраз уақыт өткен соң, отбас күшейген кезде ара ұрығы бар әдеттегі әбір 2–3 рамкадан кейін аталықтарды шығару үшін орын болатындай етіп үштен қояды.

Кейбір ара өсірушілер ұя рамкаларының астынғы бөлігіненөлшемін 10 х15 см етіп, «Терезе» шығарады, мұнда аралар аталық қуыстар құрады. Мұндай терезеге алдын ала құрылған аталық қәрездің бір кесегін қоюға болады.

Құрылыс рамкаларының үстіңгі қырлы ағаштары және аталық кәрездерімен бірге рамкаларды айқын бояумен белгілеп қойған тиімді. Егер аталықтарды шығарғанға дейінаталық ұрықты алып тастамаса, онда ара отбасында варроа кенелерінің саны қысқарудың орнына, соңғы аталық қуыстарда өскен тоғышарлардың есесінен кенет көбейетінін есте сақтаған жөн. Ұрықты іріктеу және ұрықсыз негізгі отбасы бөлігін қалыптастыру. Варроатозбен күресудің осы тәсілін Башқұртстанда ойдағыдай пайдаланып келді. Омартадағы барлық ара отбастарын үш тең топқа бөледі: күшті, орташа және әлжуаз отбастар. Мамырдың аяғында күшті отбастар тобынан бүкіл ұрықты бөліп алады, ал әр отбастың араларын барлық кәрездерден кассетаға қағады және жылумен өңдейді, мұнда аналықты торға ораластырады. Ұрығымен бірге (араларсыз) рамкаларды отбастар күшіне қарай орташаларын ұяларға орналастырады. Термокамерада кенелерден босаған араларды және аналықты өз ұясына қайтарады. Осындай отбастардан ұрығымен алынған рамкаларды қосады.

Ұрықты 15–20 күн өткен соң бірінші топтың отбастарынан алып бергеннен кейін отбастар күші бойынша барлық орташа араларды термокамерада өңдейді, ал олардың ұрығын үшінші топтың әлжуаз отбастарына береді. Одан кейін соңғыларды сауықтырылған ара отбастарынан қашық жаңа жерге жөнелтеді де, шірне жинауға толық пайдалынылады, ал ол аяқталғаннан кейін кенелермен бірге жойып жібереді. Осы «шығынның» орнын толтыру үшін айыққаннан кейін бірінші және екінші топтардың ара отбастарынан тиісті мөлшерде негізгі отбас бөліктерін құрастырады. Башқұрт ара өсіру шаруашылығы тәжірибе станциясының мәліметтерін сәйкес, жоғарыда көрсетілген әдіспен өңделген омартаның залалдануы 0,35 % дейін, ал келесі жылы–0,2 % дейін кеміді, мұнда әр отбасқа орташа шірне жинау соған сәйкес 47 және 46 кг жетті. Кәрезсіз негізгі отбасы бөліктерін қалыптастыру. Варроатозбен күресудің бұл тәсілі. Ара шаруашылығы институты Приморск тірек пунктінің өндірістік жағдайында сыналған. Мамыр–маусымда күшті отбастардан олардың өсіп жетілуіне қарай 0,5–1,0 кг-нан жас аралар іріктеп алынды, олдар термикалық әдіспен өңдеуден өткізілді, бұдан соң варроатоздан арылмаған омарталардан қашық жаңа жерге тасымалданды, ұяға бос кәрезбен бірге рамкаға орналастырылды, әр ұяға жас тұқымдық аналық қосымша отырылғызды және араларға мол қант үстеме қорегі берілді. Әрбір қыстап жоспарланды шыққан отбастан орта есеппен бір негізгі отбас бөлігін алу.

Маусым аяғында негізгі отбас бөліктері араларды мүмкіндігінше неғұрлым көп өсіретіндей және жақсы қыстап шығатындай етіп, тірек пункті оларға әдеттегі бағып – күтуді белгіледі.

Варроа кенесіменара отбастарыныңзалалдау дәрежесі күзде 1 %-дан асқан жоқ, сондықтан да варроатозға қарсы ешбір қосымша өндеудің керегі болмайды. Ал негізгі отбастар араларды іріктеп алғаннан және екіден бірлестіргенне кейін шірне жинауға пайдаланылды. Бұл аяқталғаннан кейін осындай отбастардың қалған араларын оларда жинақталған кенелермен бірге жойып жіберген.

Қысқа кәрезсіз отбас бөліктерінен құрастырылған ара отбастары қалдырылды. Кәрезсіз пакеттік отбастарды пайдалану – варроатозбен күресудің келешекте және тиімді әдістердің бірі. Мұны Новосібірлік араөсірушілердің көп жылғы тәжірибесінен, атап айтқанда облыстың атақты ара өсірушісі В. Г. Чернавиннің игі істерінен байқауға болады: ол Закарпатьеден алынатын кәрезсіз пакеттік карпат араларынотбастардың бал өндіру үшін ғана емес, сонымен қатар осы аурумен күресу үшін де пайдаланды.

Шын мәнінде, кәрезсіз пакеттік отбасы – ұрықсыз негізгі отбас бөлігі. Варроатоз ауруы байқалмайтын омартада осындай отбастарды құрастырғанда, осы аурудан аман деп есептелетін аудандарда омарталардың инвазиядан сау болуына кепілдік береді.

Егер пакеттік отбастар варроатоз ауруыбайқалған омартада құрастырылса, онда араларды кенелерден босату үшін пакеттерге салмастан бұрын термикалық әдіспен өндеуден өткізген жөн. Варроатоз ауруы байқалған ара өсіру шаруашылықтары варроатозға шалдыққан ара отбастарын шірне жинауға пайдалана алады, бұдан кейін оларды күздікүні кенелермен бірге жойып жібереді. Ал омартадағы ар отбастарының санын кәрезсіз пакеттік отбастарды құрастыру жолымен қалпына келтіреді.

Араларды қыздырып өңдеу. Мұны ерте көктемде және күздікүні ауа температурасы 0-тан 12-қа дейін, ара отбастарында ұрық жоқ кезде жүргізеді. Кәрезсіз пакеттерді, ұрықсыз негізгі отбасы бөліктерін және ара үйірлерін маусымның кез келген уақытында өңдеуге болады. Қажетті жағдайларда ұрығы шамалы мөлшердегі отбастарды да қыздырып өңдеуден өткізеді (1–2 рамкалар), мұнда ұрықты ұядан алып тастап, жойып жібереді. Егер ұрық көп болса, оны арнайы бөлінген ара отбасы–инкубаторларға береді, ал жас аралар шығарылғаннан кейін оларды қыздырып өңдеуден өткізеді.

Ара отбастарын қыздырып өндеуге арналған құрылғы аралар үшін кассеттен, бөренкеден және қыздыру элементері бар камерадан тұрады. Кассет ішкі жағынан 2,5–3 мм қуыстары бар металл тормен керілген металл қаңқадан тұрады. Кассеттің ұзындығы 530 мм, оның эллипс пішінді түбінің өлшемі 400 х 250 мм, тік.

Бұрышты қақпағының өлшемі 390 х 160 мм. Кассет 1,5 кг араны орналастыруға есептелген. Қаңылтырдан жасалған бөреңке араларды кассетке отырғызуды жеңілдетуге арналған. Оның үстінгі бөлігі араларымен рамка бөреңкеге еркін енетіндей етіп мүмкіндігінше кең (550 х 250 мм), ал төменгі бөлігін тар (380 х 40 мм) жасайды. Араларды сілкіместен бұрын бөреңкені кассетке қояды: мұнда аралар бөреңкеден сыртқа шыға алмайтындай болуы керек.

Бір кассетке арналған термокамераны жұқа тақтайдан немесе фанерден жасайды. Оның биіктігі 1200 мм, ұзындығы мен ені 750 мм. Термокамераның түбінен 450 мм қашықтықта оған 0,5–0,5 мм қуыстары бар металл тордан жылжымалы түп астын салады. Түп асты кенелерді жинастыруға арналған. Сонымен қатар ол камераның үстіңгі бөлігіне, аралармен кассеттіңорналасқан жеріне жылудың бір қалыпты келіп тұруын қамтамасыз етеді. Камераның қақпағы топсалармен бекітілген. Араларды қыздырып өңдеу кезінде пайда болатын ылғалды ауаны кетіру үшін, бұған диаметрі 12 мм-ден келетін 5 тесік жасалған, олардың біреуі ортасында, қалғандары қақпақ бұрыштарында жайғастырылған. Үстіңгі ернеуден 150 мм қашықтықта камераның ішінде кассетті орнату үшін рейкалар бекітілген. Камераның шеттерінде ысырмалармен жабылатын тесіктер (100 х 100 мм) жасалған, солар арқылы қыздырып өңдеу кезіде аралармен кассетті ауық-уық қағып тұрады. Камераның бүйір қабырғаларында еденнен 50 мм шамасында таза ауа келіп тұру үшін 10 тесік (диаметрі 12 мм) жасалған. Камера қабырғаларының алдынғы және артқы бөліктерінде қарауға арнап әйнек салынған терезелер жасалған (өлшемі 450–450 мм). Олардың бірі жылжымалы, сол арқылы камераға қыздырғыш прибор қояды.

Камерада жылу көзі ретінде қуаты 1,5–2 квт әр түрлі электрлік қыздырғыш приборлар пайдаланылады, оларды камераның түбіне қояды.

Қажетті температураны (46–48 0С) сақтау үшін термокамера-дареле арқылы қыздырғыш прибормен жалғастырылған электрмен ұштастырылған термометрді қолданады. Электрмен ұштастырылған және әдеттегі бақылау термометрін камераның ішіне кассеттін төменгі бөлігінің деңгейінде қарайтын терезеге қарама-қарсы орналастырады.

Қыздырып өңдеуге жататын араларды іріктеп алу үшін ұяның жанынан тұғырыққа бөреңкемен бірге кассетті қояды, ұяны ашады және отырған араларымен бірге рамкаларды тез алып, бөреңке арқылы кассетке қағады. Ұяның қабырғалары мен түбінен араларды күрекшемен жинап, бөреңкеге қағады.Қоқсық пен өлген араларды ұя түбінде күйдіріп жібереді. Аралардың жаң-жаққа ұшып тарап кетпеуі үшін бөреңкені кенеппен аздап жауып қояды. Араларымен бірге кассетті жабады және алдын ала қыздырылған камераға көлденең күйінде салады. Араларды қыздырып өңдеу 46–48 0С температурада 12–15 минутқа созылады. Араларды кассет бойымен бір қалыпты бөлу және кенелердің тез түсіп қалуы үшін қыздырып өңдеу кезінде аралармен кассетті ауық–ауық қағып жібереді. Кенелерді аулақтау және араларды өндегеннен кейін оларды есепке алу үшін әрбір кассетте камераның түп астын шығарады. Аралармен бірге кассетті камерадан шығарады және араларды бұрынғы ұяға қайтадан қағады. Мұнда ұяға бос корпусты немесе ұяның қосымша үйшігін қойған тиімді. Араларды қыздырып өндеу жұмысына нұсқау алған және қауіпсіздік техникасымен таныс адамдар ғана жіберілді.

Соңғы уақытта варроатозға қарсы араларды жаппай қыздырып өндеу үшін ара шаруашылығы институты инкубаторлық жұмыртқалар мен балапандарды тасымалдауға арналған және тиісті дәрежеде қайта жабдықталған машинаны пайдалануды ұсынады.

Қондырғы 1 сағаттың ішінде 600 ара отбасын өндеуден өткізуге мүмкіндік береді, мұнда түп астында 90 %-ға дейін кене түседі (құртылады).

Варроатозбен залалданған отбастарын емдеу үшін фенотиазинді, варроатин, фольбекс, тимол, құмырсқа қышқылын қолданған жөн. Фенотиазинді көктемде және күзде ауа температурасы +15 0С төмендемеген кезде пайдаланады. Араларды жаппай өңдей бастауға бір апта қалғанда, жоғарыда көрсетілгендей, күші әр түрлі бірнеше отбасты сынау мақсатымен өңдегендегеідей, осы препараттың сапасын тексереді. Түтіндеткеннен кейін аралардың өлім–жітімге көп ұшырауы және ұя қабырғаларындағы көкшіл қатпарлар фенотиазиннің жарамсыздығын көрсетеді.

Бір отбасын өңдеуге (түтіндетуге) жұмсалатын сапалы препараттың бір дүркін мөлшері 1,5 г емдеу курсына 4,5 г. Бір айдын ішінде 7–8 күн аралата емдеп өңдеудің 3 курсын өткізеді. Емдік курстың мәні–күн сайын 3күн бойына ара отбасына аэрозоль (түтінді) енгізу.

Алдын ала отбасы ұясынан 2–3 ұя рамкаларын алады, қалғандарын 2–3 см қашықтыққа жылжытады. Ұяның түбіне төгілген кенелер жабысып қалатындай етіп, өсімдік майы жағылған қағаз төсейді. Келесі күні кенелерімен бірге қағазды алып тастап,өртеп жібереді. Өңдеместен бұрын ұя мен үстінгі тесікті жабады,барлық саңылауларды бітейді. Отбастарды танертең аралардыңұшып шығуына дейін немесе кешкіде аралардың ұшуы тоқталғаннан кейін өңдейді. Ол үшін ұзартылған және үш жағының тұмсығы бірсыдырғы сопайтылған, тұмсығы төменгі тесікке оңай енетіндей арнайы емдік түтіндеуішпен пайдаланады.

Фенотиазиннің екі дүркінгі мөлшерін түтіндеуішке қызған көмірге салады және аэрозольды әр отбасқа кезекпе–кезек үстінгі жағынан ұяның рама аралық кеңістігіне және қосымша тесік арқылы қысып толтыра отырып, екі отбасты өңдейді.

Фенотиазинді 0,7 грамм әсерлі заты бар арнайы таблеткалар түрінде де пайдаланады. Таблетканы сақтандырғыш өрнеушігі бар, ұзындығы 15–20 см және ені 2–2,5 см металл пластинкаға салады, жандырады және ұяға төменгі тесік арқылы енгізеді, оны дереу жауып, 15–20 минут ұстайды,одан соң 1 см ашады.

Ара отбасын бір дүркін өңдеуге (түтіндетуге) 1 таблетка, емдеу курсына (7–8 аралата өңдейді) – 3 таблетка жұмсалады. Араларды фенотиазин түтінімен өңдегенде дербес қауіпсіздік шараларын қолданады:ауыз бен мұрынға шаңға қарсы респираторды (ПРВ-5) немесе улы газдан қорғанатын патрондары бар (УЗВ-1немесе Ф-46-К) респираторды киген жөн.

Варроатин. Бұл препарат қолдануға қолайлы, өйткені көлемі 380 мл аэрозольдық орауышпен шығарылады және 20 рамалы ұялардығы он отбасты өңдеуге арналған. Препараттың жарымдылық мерзімі 12 ай. Ара отбастарын кешкіде, ұшатын аралардын өз ұяларына қайтқаннан кейін, ауа температурасы 15⁰С төмен болмаған жағдайда өңдейді.

Көктемгі–жазғы кезенде отбастарын варроатинмен 2 дүркін, ал күздігүні 4 дүркін (аралығы 24 сағат) өңдейді. Араларды өңдеместен бұрын ұяның қақпағын ашады,жастық пен кенепті алып тастайды. Мұнан соң аэрозоль баллонының қақпақты алады, клапан–бүркеншікке басады және рамкалардың үстіңгі қырлы ағашынан 10–15 см қашықтықтан аэрозольдың шырағын араларға әрбір рама аралық кеңістіктің ұзын бойымен бағыттайды, олардың әрбір рама аралық кеңістікте өңделуі 1–1,5 сек.

Мұнан кейін ұяларды кенеппен, жастықпен және ұяға тесік арқылы 3–5 сек. Бойына қосымша аэрозоль енгізеді. Мұнан соң тесікті 1 см дейін кішірейтеді және осы күйінде таңертеңге дейін қалдырады. Араларды варроатинмен шірне жинау басталарда және кәрездерден балды алғанға дейін өңдеуге тыйым салынады.

Препаратты тиісті мөлшерден көбірек алу араларды өлім–жітімге ұшырататынын ескерген жөн. Варроатинді пайдаланған кезде сақтаған дұрыс: препаратты отқа жақын жерде шашыратпау, оны 50 0С артық қыздырмау, препараттың көз, мұрын және ауыз кілегейлі қабығына тиюінен қашқақтау.

Өңдеу жұмысы аяқталғаннан кейін қолды жылу сумен сабындап жуу керек.

Варроатозбен күресуде жоғарыда көрсетілген препараттардан басқа, сынау ретінде фольбексті, тимол және тииол, құмырсқа қышқылы, ұядан тыс нафталин түтінін т. б. пайдаланады.

Браулез. Ауру қоздырғыш ара биті браула, ол аналық пен жұмысшы аралардың денесіндегі паразиттік тірішілік етеді. Есейген браулар – үлкендігі тары дәніндей, қоңыр түсті. Үш пар аяғы бар қанатсыз бунақденелер.

Көбінесе оларды аналықта сирегірек араларда кездестіруге болады. Ұрғашысы бал кәріздерінің қақпақтарының астында жұмыртқа салады. Жұмыртқадан шыққан дәрнәсіл гүл тозаңымен және балмен қоректенеді; ол бал кәріздері балауыз қақпақтарының астынан жіңішке жол салады.

Браулезбен күресу үшін ұядағы бал кәріздерін үнемі ашады, балауыз қақпақшаларын жинап, ерітеді.

Есейген брауларды финотиазинмен құртады. Ол үшін 3г препаратты (бұл мөлшер 2 отбасына) қағазға орайды және түтіндеуішке салып, қызған көмірге қояды.

Ақшыл түтін пайда болғаннан кейін тесік арқылы оның 30–40 будағын бірінші отбасқа және сондай мөлшерде екінші отбасқа енгізеді, бұдан кейін қайтадан сол отбастарға түтіннің 20 будағынан енгізеді. Отбастарды осылайша үш күн бойы емдейді. Оң күн өткен соң емдеу курсын омартаның толық айығуына дейін қайталайды.

Омарталарда өзге де бірқатар инфекциялық және инвазиялық аурулар кездеседі, бірақ олар жоғары да айтылған аурулар сияқты онша кеңінен тарамаған. Осы аурулардың қоздырғыштары, олардың алдын алу және солармен күресу шаралары жөніндегімәліметтерді аралардың аурулары жайлы арнайы әдебиеттен табуға болады

Аралас және ассоциативті аурулар. Жеке бөлек араны немесе бір отбасы аралардын әр түрлі топтарынан алынған араларды зерттегенде, бірнеше ауру қоздырушыларын немесе бірнеше патологиялық жағдайға апаратын факторларды анықтауға болады. Өте күрделі жүйе пайда болады, бір жағынан себепті агенттер (қоздырушылар) бір бірімен байланысады, екінші жағынан олар өз иесіне (араға) әсерін тигізеді.

Бір-бірімен қатынасудын түрлері синергизм күйінде болуы мүмкін, сол немесе басқаша агенттін немесе екеуінің күшейю әсерімен сипатталады, әсердің әлсізденуімен немесе нейтралды болуымен (антогонизм), немесе бір біріне ешқандай әсер етпейді (индифференттік).

Кейбір патогендер жұқтыру үшін және иесінің организімінде қосымша агенттің болуын, басқа қоздырушымен бірлестігін де талап етеді. Бұл жағдайда ассоциативті аурулар жайында әнгіме туындайды, мысалы аралардын вируспен және инвазиялық нозематоз ауруымен қоса заладануы кезінде.

Аралас аурулар диагностика уақытында жасалмағанда, ауруға күдікті омарта манайындағы ара отбасындағы араларынан жанадан ауру қоздырушыларын енгізу; қалыпты жағдайда дезинфекция жүргізбегенде және күтіп бағудағы санитарлық талап орындалмағанда; ара организмінің алғашқы ауру қоздырушының себебінен әлсізденуі; қоректенудың бұлылуы; емдік заттарды дұрыс қолданбауы.

Аралас ауруларының ерекшелігі – аурудын ауырлауы, өте жиі қолайлысыз аяқталуы, қиын анықталуы және курес шараларын дұрыс тандап алуында. Аралас аурулар әлі толығымен зерттелмеген. Алғашқы аурулардан өте жиі: нозематоз,варроатоз, вироз, химиялық токсикоз сонымен қатар басқа да аурулар соңғы ауруларды тудыруы мүмкін.

Эпизоотологиялық мәліметтер. Нозематоз өте жиі басқа аурулармен бірге кездесіп созылмалы салдануын тудырады. Вириондар Y-вирусқа ұқсас нозема спораларының ішінде кездеседі, олардың үстінде жіптәрізді вирус кездеседі. Жіптәрізді вирус, Y- вирус және қара аналықтардын вирусы тек қана нозематозбен залалданған араларда кездеседі.

Дорбалы төл вирусы бұндай байланыспен сипатталмайды. Нозематоз бактериальды аурулармен бірге кездескенде араларды өлімге апарады. Нозематоз ауруы жиі американдық және европалық шіріме ауруларымен қосақтасып кездеседі.

Егер ересек аралар микроспоридиялармен залалданса олардын саңырауқулақтарға қарсы тұруы мысалы аспергиллезға тежеледі. Нозематоз бен амебиаздын бірге өтуі, өте көп араларды өлімге шалдықтырады.

Нозематоз,критидиоз және грегариноздың, ноземамен және Acarapis woodi кенесімен бірге өтуі тіркелген. Сол себептен ноземаның спорасынан полярлы түтікшенің лақтырылып шығуына байланысты , ол мүмкін вирус, бактерия және саңырауқулақтарды ара ағзасына енгізеді.

Варроа кенесінің ара ағзасында тоғышар болуы оның ауруларға қарсы тұруын тежейді, сонымен қатар тоғышардын аналығы жұқпалы ауруларды тасымалдайды.

Аралардың жіті салданудын вирусымен зақымдануы ара ағзасына белокты кіргізгенде лабораторлық феномен ретінде тіркеледі. Ара варроатозында ол дербес мағынаны қабыл алды. Вирус өте онай ауру арадан сау араға кене арқылы жұғады.

Филаментовироз және дорба тәріздіұрықтың вирусы кене ағзасынан бөліп алынған.

Варроатоз кездесетін омарталарда A. mellifera және A. cerana отбасына жататын араларда қанаттардын деформациясын тудыратын вирустан (египтовироз) өлгені байқалды– кемтарлықпен сипатталатын қуыршақтармен ересек аралардын вирустық ауруы.

Варроа кенесі Кашмир вирусын таратады. Сонымен қатар, осы кене аралардын баяу салдану вирусын да тасымалдауы ғажайып емес.

Кене өзіне тән вирустардын иесі болып табылады. Мысалы иридотәрізді вирус (АҚШ) ішекті және май денешіктерін қара түске бояйды. Зақымданған кенелер сау кенемен салыстырғанда өте жылдам өледі.

Соған ұқсас вириондар Acarapis woodi кенесінің қуысында кездеседі. Иридо және пикорнотәрізді вирустар варроа кенесінде Еуропада табылған. Соңғының вириондары көлемі 32 мм кенелердін салдануымен өлімін тудырады бірақ бал арасына әсер етпейді. Сфера тәрізді вириондар көлемі 35–40 мм варроа аналықтарының ішек жасушаларымен аналық безінде табылған (Қиыр Шығыс).

Кенелердін ара ұяларының бактериялық флорасына әсер етуі өте маңызды. Гемолимфада микроорганизмі бар аралар (ондай аралар тез өледі) кене санымен тікелей қатынаста болады.

Варроатозда Еуропалық шіріме белгісі бар өлген ара төлін зерттегенде, әр түрлі банальды микрофлораның барлығын көрсетеді. Олардын арасында шартты – патогенді микрофлора кездеседі, бұндай микрооргнизмдердін ара отбасы ішінде таралуы бөлек штаммдардын іріктенуіне апарып, болашақта жаңа ара ауруларының пайда болуына себебін тигізуі мүмкін.

Экспериментальды жағдайда кене гафниоз, Америкалық шіріме, колибактериоз, септицимияны өте женіл таратады. Осы микроорганизмдер және кейбір еуропалық шіріме қоздырушыларыауруға күдікті ара отбастары арасынан жиналған кене аналығынан женіл бөлінеді.

Экспериментальды түрде араларды санырауқұлақтармен жұқтыру өте киын болса да варроадан таза емес омартадағы аралардын аскосфероз ауруына шалдығуы 2,5 есе арта түседі.

Варрооз бен нозематоздын аралас инвазиясы ара шығымының көбейюіне апарады. Нозема спораларының саны залалданған араларда олардын өмірі қысқаруына байланысты .

Бұндай ара отбасының күші мен өнімділігі 15 %-ға төмендейді, тек қана кенемен заладанған ара отбасымен салыстырғанда. Егер ара отбастары бір уақытта тропилелапс және варроа кенесімен зақымдалса, ауру ауырлай түседі тек қана бір инвазиямен салыстырғанда.

Филаментовироз қоздырушысы жеке бөлек өзі және де басқа жіті салдануы, қара анлықтар және дорба тәрізді ұрық вирустармен қосалқа ретінде кездесуі мүмкін.

Вирустар жиі бактерия мен микоплазмалармен кездеседі. Спироплазмамен ауыратын аралардын гемолимфасында спироплазманың ішінде көбейіп оны өлімге апаратын вирус (фаг) табуға болады. Фагтар америкалық және залалды емес шіріме қоздырушылар арасында да белгілі.

Өте жиі бір немесе біршама вирустар араларға патогенді бактерияларымен бірге кездеседі. Табиғи және экспериментальді жағдайда ара төлдері бір уақытта еуропалық және дорба тәрізді төл қоздырушылармен залалданғаны анықталған.

Химиялық токсикоздарда пестицидтын субтоксикалық дозасы қауыпты және кейбір өндіріс күйінділері бал мен пергаға кіреді. Бұлардын ара организімінде жиналуы зат алмасу процестерінін өзгеруіне әкеледі соның салдарынан әр түрлі ауруларға төзімділік төмендейді.

Тамақтағы қауыпты қоспалар араның ішегінде перитрофиялық мембрананы өзгертеді, сол себептен аралар қыстағанда оларда нозематоз және көптеген бактериалды аурулар өршиді.

Аурулардын белсенді тіршілік ету кезінде химиялық токсикоз бен еуропалық шіріме арасында тікелей байланыс байқалады.

Жапырақ-кескіш аралар популяцияларында әр түрлі вирустық, бактериалды, санырауқұлақ, миаз қоздырушылары анықталған.

Түтік аралардың (шмель) ұяларында да аралас аурулар кездеседі. Өте жиі насекомдар арасында бір мезгілде нозема және локустакарус, нозема және критидийлер, сферулярий мен локустакарус немесе физоцефал мен оның кенесі.

Клиникалық белгілер. Аралас зақымдану белгілері әдетте өзгеріс жиынтығын жинайды ана немесе басқа ауруға тән. Олар өте анық көрінбейді, кейде атипикалық, мысалы созылмалы салдануда.

Ауруды анықтау (диагноз). Егер омартада аралас ауру белгілері немесе аурудын атипикалық ағымы анықталса аралас ауруларға күдік туындайды. Қоздырушыларды анықтау үшін анамнез, эпизоотологиялық мәліметтер және ауру белгілерін ескере отыра комплексті лабораторлық зерртеулер жұргізу қажет.

Куресу шаралар. Жиынтық күйде жұргізіледі. Жұмысты аралардын жұқпалы емес ауруларынан бастайды. Аралардын қөректенуі бағып күтуі көбейтуі кемшіліктерін анықтап оны түзейді.

Егер дәріні көп және дұрыс бермесе оларды тоқтатып, араларды таза ұяларға көшіріп сапалы жем береді. Содан кейін ана немесе сол инфекцияға қарсы арнайы шараларға кіріседі.

Нозематоз әр түрлі бактериоздармен қосалқы кездескенде ескеру қажет, террамицин мен фумагилинді бірге пайдаланғанда ара төлінің саны төмендейді, егер соңғыны окситетрациклинмен қоса пайдаланса дорбатәрізді ара төлінің ауруы өршиді.

Варроатозға шалдыққан ара ұяларын күн сәулесі жақсы түсетін орындарға қойғанда, олар қызып кетуі мүмкін, соның салдарынан созылмалы салдану ауруы таралуы ғажап емес.

Жапырақ-кескіш аралар мен түтікаралардын аралас ауруларымен курескенде жоғарыда жазылған шараларды қолданады.