Мал шаруашылығында соналарға бұрыннан бастап ең зиянды жәндіктер ретінде биолог ғалымдар мен практиктердің назары аударылған. Бастапқыда соналардың фауналық құрамын, әртүрлі табиғи жағдайлардағы таралу заңдылықтарын анықтау міндеті тұрды.
Ресейде соналар Сібірдің тайга аймағындағы сібір жарасының эпизоотологиясына байланысты қызығушылық тудырды.
Континенттің еуропалық бөлігіндегі соналарды зерттеуді Fracer H., Major A. жүргізді. Олардың мәліметтері бойынша Ресейдің еуропалық бөлігінің солтүстігінде Архангельск облысында жиналған соналардың 15 түрі таралған (Chrysops caecutiens L., Ch. devaricatus Lw, Ch. relictus Mg, Ch. nigripes Ztt., Haematopota pluvialis, H. crassicornis, Tabanus tarandinus, T. solstitialis, T. luridus Flln, T. nigricornis Ztt., T. borealis Lw, T. maculicornis, T. nigrifacies) және В. М. Сдобников Тиман тундрасында Tabanus tarandinus табылғандығы туралы хабарлайды. В. Ю. Фридолинның «Хибин таулы елінің жануарлар мен өсімдіктер қауымдастығы» жиынтық монографиясында Н. Г. Олсуфьев анықтаған соналардың 10 түрі келтірілген: Chr. nigripes, Ch. sepulcralis, Haem. pluvialis, T. borealis, T. fulvicornis, T. arpadi, T. luridus, T. tropicus, T. lapponicus, T. polaris. ТМД соналарының фаунасын зерттеудің осы алғашқы кезеңінде Н. Г. Олсуфьевтің деректері ең толық болып шықты. ТМД-ның Еуропалық бөлігінің солтүстігіне (Қазақ АКСР, Коми АКСР, Мурманск және Архангельск облыстары) арналған оның монографиясында 24 түр көрсетілген. Бұл тізім екінші басылымда 15 түрмен толықтырылған (Chr. sepulcralis, Ch. nigripes, Ch. divaricatus, Ch. concavus, T. glaucopis, T. cordiger, T. miki, T. sudeticus, T. bovinus, Hybomitra sexfasciata, H. aequetincta, H. muehlfeldi, Heptatoma pellucens, Haem. italica, Haem. subcylindrica).
Кіші жер (тиман) тундрасындағы соналарды экологиялық және фауналық зерттеуді К. А. Бреев жүргізді. Оның мәліметтері бойынша, осы аймақтың соналарының фауналық кешені 15 түрмен көрсетілген (Chr. sepulcralis, Chr. nigripes, Ch. caecutiens, Ch. relictus, T. polaris, T. borealis, T. arpadi, T. luridus, T. tropicus, T. confines, T. nigricornis, T. fulvicornis, Т. montana, T. cordiger, Chrysozona pluvialis) [23–28].
Балтық қалқанының шығыс бөлігін алып жатқан Карель АКСР соналарының фаунасын зерттеуді Лутта А. С. жүргізді. Бұл жұмыстың нәтижесі 1970 жылы жарық көрген монография болды. Онда соналардың дамуының имагиналды және преимагиналды фазаларының фаунасы, биологиясы және экологиясы туралы мәліметтер жинақталған. Жалпы 6 туысқа жататын соналардың 36 түрі табылды: Chrysops (7 түрі), Hybomitra (14), Atylotus (4), Tabanus (6), Haematopota (1) [8].
Н. А. Виолович Қиыр Шығыс пен Сібір соналарының фаунасын, биологиясын және экологиясын зерттеуге үлкен үлес қосты. Оның барлық зерттеулерінің нәтижелерін автор Сібірдің соналары туралы монографиясында жинақтады [7].
Сібір, әсіресе биіктік зоналығы айрықша айқын көрінетін оңтүстік Сібір соналарының фаунасында тундра, орманды тундра, орман, орманды дала (жазық және тау бөктері), дала, шөлейттер, шөлдер мен таулы аймақтарға тән түрлер кешені ерекшеленеді. Бұл аймақтардағы соналардың тіршілік ету жағдайлары белгілі бір аймақтық кешенді құрайтын жеке түрлер популяциясының санына да әсер етеді.
Сібірдің солтүстік тундра соналарының фаунасы өте кедей (тек 8 түрі бар). Бұл аймақтың типтік өкілдеріне тек 2 түрді жатқызу керек: өте сирек кездесетін H. polaris (Батыста Кола түбегінен Шығыста Чукотка түбегіне дейінгі жеке дара үлгілер) және циркумполярлы таралуы бар, кей жерлерде саны көп H. flavipes. Осы түрлердің аз саны Алтай мен Тываның таулы тундраларында кездеседі. Сонымен қатар, H. flavipes орманды тундра мен тайгаға енеді, онда барлық жерде саны аз.
Солтүстік тундрада анықталған басқа түрлер оған тән емес, олар әдетте аз мөлшерде немесе жеке дара кездеседі және жергілікті жерлерде таралған. Олардың арасында Chr. nigripes, H. lapponica, H. borealis, H. arpadi, H. lurida, H. confinis белгілі.
Соналардың түрлік құрамы бойынша орманды тундра аймағы тундраға қарағанда бай. Мұнда қазірдің өзінде 20 түрі бар, олардың 14 түрі Батыс Сібірде, 8 Орта Сібірде және 15 Якутияда табылды, онда кейінірек соналардың 21 түрі анықталды. Осы аймаққа тән түрлерге жатады: Chr. nigripes, H. polaris, H. flavipe және Н. nigricornis. Басқа түрлері орманды тундраға тән емес және онда тайга аймағының шекарасында немесе ірі өзендердің алқаптарында кездеседі. Бұл аймақта кеңінен тайгалы бореалды кешенінің өзіне тән емес түрлері табылды: H. borealis, H. arpadi, H. lurida, H. confinis (Колымнан басқа), Н. lundbecki және H. mоntаnа mоntаnа. Сонымен қатар, барлық жерде Chr. divaricatus, H. lapponica және Н. Nigricornis табылды, ал батыста H. tarandina, H. flavipes (Норильск және Жоғарғы Сеймчандарда да табылды) және H. tropica қосылды. Шығыста Лена бойында орманды тундрада Chr. саесutiеns, Сhr. rеliсtus сақталған, Колымда – С. таkеrоvi, ал екеуінде де – H. оlsоi және H. раvlоvskii.
Орман аймағында соналардың 80 түрі мен түр тармақтары табылды, бұл Сібірде белгілі осы тұқымдастың 90 %-ға жуық түрін құрайды [29].
Түрлер тұрғысынан бұл аймақта ең бай фауна Батыс Сібір мен континенталды Қиыр Шығыстың оңтүстігінде, олардың саны сәйкесінше соналардың 36 және 45 түрлері мен түр тармақтарын құрайды. Сібірдің басқа зерттелген аймақтарында табылған түрлердің саны 16–26 қамтиды.
Соналардың тайга түрлерінің көпшілігі мезофильді және гигрофильді формаларымен ұсынылған, олардың қалыпты тіршілік әрекеті жаздың қалыпты ауа температурасымен, оның жеткілікті немесе артық ылғалдылығымен (мысалы, Наеm. tristis, Т. аmаеnus және т. б.) және тікелей күн сәулесі мен желдің жәндіктерге әсер етуінен сенімді қорғанышымен байланысты. Тайганың солтүстік аймақ тармағына келесі түрлер тән: Chr. divaricatus, H. lapponica, H. borealis, H. arpadi, H. lurida, Н. nigricornis. Орта аймақ тармақтарына H. tarandina, Н. lundbecki, H. tropica, H. m. mоntаnа тән. Қиыр Шығыстың солтүстігіне Chr. Таkеrоvi қалыпты, континенттің оңтүстігіне – ТМД-ның басқа жерінде кездеспейтін Т. сhrуsurus, Т. buddhа, Т. аmаеnus, аралдарда – Наеm. tristis, Т. sарроrоеnus, Т. kinоshitае, H. оbsсurinеrvis, Н.bаghееrа және т. б. [7].
Батыс Сібір соналары туралы алғашқы деректерді біз Kertez С. еңбегінен табамыз, онда ол Омбы төңірегіне 5 түрді келтірді [30]. Внуковский В. К. фауна түрлерінің осы тізіміне тағы 4 түрді қосты [31]. Сәйкесінше Рузский М. Д. 4 түрді, Самко К. П. – 7 түрді, Внуковский В. К. – 1 түрді [32–34]. 1936 жылы Олсуфьев Н. Г. соналардың 27 түрін тағы анықтады.
Батыс Сібірдің орманды дала аймағының Tabanidae соналарының фаунасын одан әрі егжей-тегжейлі зерттеу Н. Г. Олсуфьевқа тиесілі. Оның Жаңа Сібір облысының Венгерово ауылының (Спасское ауылы) маңында жүргізген зерттеулер нәтижесінде 4 туысқа жататын соналардың 26 түрі анықталды [27, 35, 36].
Сазонованың зерттеулері Батыс Сібір соналарының фаунасы түрлерінің тізімін тағы 3 атауға көбейтті [37].
Поповтың жұмысында, кейін Н. Г. Олсуфьевпен H. p. orientalis Ols ерекше сібір түр тармағына бөлінген, Heptatoma pellucens L. анықталуы көрсетілген [38, 39].
1956 жылы Растегаева К. С. Омбы облысында Қиыр Шығыс фаунасының типтік өкілі Chr. van-der-wulpi Krob. тапты, ал Коклягина А. Г. дәл сол жылы Алтайда Chr. makerovi Plesk Chr. makerovi Plesk. анықтады.
Осылайша, К. С. Растегаеваның айтуынша, Омбы облысы соналарының түрлік құрамы 4 туысқа жататын 37 түрден тұрады, олардың ішінде T. glaucopis Mg. және Chrysozona desertorum Sz. алғаш рет табылған. Омбы облысы үшін соналардың 36 түрі анықталған [40–42].
Батыс Сібірде, Жаңа Сібір мен Омбы облыстарындағы үлкен кеңістіктерді алатын, жазық орманды дала жақсырақ дамыған. Орманды даланың сона фаунасы 38 түрмен сипатталады, оның ішінде тайга зонасына 66 %, дала үлесіне 34 % келеді. Олардың ішінде орманды дала аймағы үшін ең тән Chr. relictus, Наеm. рluviаlis, Аtуlotus rusticus, H. sсhinеri, Н. lundbecki, ал оның солтүстік бөлігі үшін – H. tropica.
Наеm. рluviаlis кең таралған, бірақ солтүстік аймақ тармағының орман алқабында әсіресе көп.
Шоқормандар аз кездесетін, бұл аймақтың неғұрлым далаланған аймақтарында, оңтүстігінде дала және тіпті шөл соналарының түрлері мекендейді.
Сібірдің оңтүстігіндегі (Алтай және Салаир) тау бөктеріндегі орманды дала соналарының фауналық құрамы Батыс Сібірдің жазық бөлігінің орманды дала аймағына қарағанда әлдеқайда нашар. Онда соналардың тек 28 түрі бар.
Батыс Сібірдің Барабин орманды даласының орманды дала сонасынының фаунасын бірқатар авторлар зерттеді – Виолович Н. А., Гомоюнова Н. П., Евстигнеева Н. С. Олар соналардың 35 түрін ұсынды, олардың ішінде алғаш рет анықталды: T. borealis Lw., F. arpadi Szil., T. lapponicus Wahlb., T. tarandinus L., T. distinquendus Yen., T. plebejus Flln., T. glaucopis Nig. және Heptatoma pellucens F. Соналар түрлерінің тізімі фаунаның 5 түріне жататын фауналық кешендердің өкілдерінен тұрады. Олардың ішінде түрлер саны бойынша бор еуропалық тайга және тайга орманды нысандарының кешені басым болып табылады. Саны бойынша екінші орынды Еуропалық орман фаунасының өкілдері алады. Жалпы алғанда, осы аймақтың соналар фаунасының бореалды элементтерінің үлесіне түрлердің 55,4 %-ы тиесілі. Еуропалық дала элементінің түрлері аз түрлермен көрсетілген. Моңғол дала элементі зерттелетін аймақтың оңтүстік шекарасында ғана табылған 4 сирек кездесетін түрлерден тұрады. Шығыс Сібір дала элементінің өкілдері (2 түр) тек ауданның қиыр оңтүстігіндегі дала учаскелерінде табылды.
Осылайша, Батыс Сібірдің орманды далалы аймағы, әсіресе оның солтүстік бөлігі соналардан өте қатты зардап шеккен аймақтарға жатқызылуы керек [43].
Батыс Сібірдің тау бөктеріндегі орманды дала соналарының фаунасы мен экологиясы Н. П. Гомоюновамен зерттелген. 6 туысқа жататын соналардың 25 түрі анықталды. Соналардың жалпы ұшу ұзақтығы 80 күнді (3 маусымнан 21 тамызға дейін) құрайды. Жаппай ұшу кезеңі маусымның екінші онкүндігінде басталып, шамамен 25–30 күнге созылды. Бұл ландшафт аймағында жаппай көп түрлер мен сандық доминанттар болып T. miki (29,7 %) мен Наеm. рluviаlis (38,2 %) табылды. Едәуір көп болды: H. solstitialis – 5,23 %, H. tropica – 6,08 % және Н. lundbecki – 7,12 %. Қалған түрлердің саны аз, ал Н. bоrеаlis, H. lurida, H. m. staegeri, T. maculicornis және Chr. Relictus сирек кездеседі.
Зоогеографиялық тұрғыда соналар фаунасы әртүрлі фауналық кешендермен сипатталған. Түрлер саны бойынша бірінші орынды Еуропалық орман фаунасының өкілдері алады. Екінші орында еуропалық бор тайгасы мен тайга ормандары формаларының кешені тұр. Форма саны бойынша үшінші орынды тек 3 түрді қамтитын еуропалық дала элементі алды. Моңғол элементі тек бір түрден тұрады. Шығыс Сібір фауналық кешеніне 2 түр жатады [44].
Батыс Сібірдің Тайга аймағында соналардың 36 түрі кездеседі, олардың көпшілігі экологиялық тұрғыдан ылғалды ормандармен, Батыс Сібір ойпатының жазық бөлігінде кең таралған сансыз көлдермен және осы аймақтың орта және солтүстік бөлігінде ерекше жақсы дамыған батпақтылықпен байланысты. Батыс Сібірдің тайга аймағында кең таралған бұл кешеннің ең типтік өкілдері: H. lapponica, Н. bоrеаlis, H. arpadi, H. tarandina, Н. lundbecki, H. tropica, Н. lundbecki және ТМД-ның еуропалық бөлігінің орманды аймағынан енетін Chr. divаriсаtus, Сhr. саесutiеns саесutiеns, Сhr. рictus, Наеm. рluviаlis, А. fulvus және H. mühlfeldi.
Батыс Сібірдің тайгалық аймағының фондық түрлеріне, H. flavipes, Н. distinquеndа, Н. nigricornis, H. mühlfeldi, Н. sсhinеri, Н. Sаrерtаnа мен осы туыстың қиыр шығыс өкілдерінен басқа, осында мекен ететін р. Hybomitra барлық түрлерін жатқызу қажет. Кеңінен таралған Наеm. Рluviаlis басқа, соналардың қалған түрлері бұл аймаққа тән емес және оған шекаралас аудандардан енеді немесе Обь, Енисей алқаптарында және оларға іргелес учаскелерде кездеседі [45].
Осылайша, қазіргі уақытта Батыс Сібір соналарының фаунасында 60 түр бар (оның ішінде 1 түр тармағы).
Сібірдегі дала кеңістіктері оңтүстігінде негізінен Омбы, Жаңа Сібір облыстары мен Алтай өлкесінің шектеулі учаскелерін алады. Бұл аймақта соналардың 27 түрі кездеседі, олардың ішінде ормансыз ландшафтта өмір сүрудің ерекше жағдайларына бейімделген, шөлейт және далалы формалардың үлесі 17 түрді құрайды, бұл далада өмір сүретін түрлердің 61 %-ын алып отыр . Олардың ішінде ландшафт пен климат бойынша әр түрлі биотоптарда өмір сүруге жақсы айқындалған экологиялық икемділігі бар, H. Sсhinеri ең кең таралған, дала, орманды дала аймақтарының көп бөлігінде және Батыс пен Орталық Сібірдің тайга аймағының оңтүстігінде кездеседі. Дала аймағында Т. brоmius brоmius саны аз емес, ол негізінен өзендер мен көлдерге іргелес дала аймақтарымен шектеседі, онда оған барлық жерде дерлік Chr. rеliсtus қосылады. Батыс Сібірдің оңтүстігіндегі ашық кеңістіктерге тән қалған түрлері дала аймағының қиыр оңтүстігінде өмір сүреді, онда олар ТМД-ның еуропалық бөлігінің оңтүстік-шығысындағы дала мен шөлейт аймақтарынан, Қазақстаннан, Тыва мен Моңғолиядан енеді, Сібір далаларында мекендейтін соналардың шамамен 50 %-ды құрайды [46].
Орталық Сібір тайгасының сона фаунасы 36 түрден тұрады. Орталық Сібірдің батыс аймақтарында H. confinis confinis мен H. confinis пitidifrопs, Heptatoma pellucens pellucens, Heptatoma pellucens оriеntаlis, ал оңтүстігінде, Алтай мен Саян тауларында – H. sаrерtаnа sаrерtаnа мен Н. sаrерtаnа tsсhuеnsis түр тармақтары ареалының шекарасы өтеді.
Бұл аймақтың оңтүстік тайга аймақ тармағы 34 түрден тұрады, ол оның фаунасында Қиыр Шығыстың жалпақ жапырақты орманының жылу сүйгіш өкілдерінің: Chr. suаvis, С. (Н.) vаn-der-wulpi, Наеm. tаmеrlаni, Т. gеminus, Т. рlеskei, H. brevis, Қиыр Шығыс даласының – А. тisеr және т. б. болуымен түсіндіріледі. Орта тайга аймақ тармағында Қиыр Шығыстағы фаунаның бұл аймақ тармағына тән тым қатал климаттық жағдайларға төзбейтін аталған түрлердің жойылып кетуіне байланысты, соналар түрлерінің саны 27-ге дейін азайды. Тайга зонасының солтүстік аймақтарында тек 13 түрі анықталған. Бұл аймақ тармағындағы мөлшері орта тайга аймақ тармағымен салыстырғанда, онда да батыстың орман формациялары мен батыстың дала ландшафттарына тән, жылу сүйгіш түрлердің жойылып кетуі нәтижесінде азайды.
Батыс және Орталық Сібірдің оңтүстігінің таулы аймақтарында соналардың 49 түрі мен түр тармағы анықталды. Алтай мен Тыва тауларында келесі биіктік белдеулері (ландшафттық аймақтар) ерекшеленеді: тау бөктерін 800 м биіктікке дейін жабатын, төмен таулы, негізінен қара қылқан жапырақты тайга; оңтүстік экспозицияның беткейлерінде аралас және әдетте солтүстік беткейлерінде балқарағай, 800–1900 м өсетін таулы тайга; кейде үстірттердің үлкен учаскелерін жабатын 1000 м-ден астам биіктіктегі таулы дала, әсіресе Алтайда: Шу, Оймын, Қурай мен т. б. және Тывада, негізінен Тыва қазаншұңқырында жақсы айқындалған; шөлденген дала мен шөлейттер, Танну-Ола жотасынан оңтүстікке қарай Тывада орналасқан және Сібірдің оңтүстігіндегі жазық дала мен шөлейт аймақ ретінде бөлек қарастырылады, географиялық және геоботаникалық сипаттамалары бойынша моңғол даласының жалғасын білдіреді; 2200–2600 м биіктікке дейін созылатын субальпілік және альпілік шалғындар; негізінен 1800–3000 м биіктікте таралған тау тундралары және жалаңшың аймағы.
Алтайдың солтүстік-шығысындағы тайганың аласа тауларында соналардың 27 түрі кездеседі, олардың ішінде Наеm. рluviаlis және Т. mасuliсоrnis бар, сондай-ақ Chr. таkеrоvi, С. suаvis, Т. mikii mikii, Т. аutumnаlis, H. brevis, Н. Раvlоvskii және H. Tarandinoides Алтай тауларынан басқа ешқайда табылмаған.
Далаланған үстірттерден жоғары, үлкен биіктіктерде орналасқан тау тайгасында соналар фаунасы әлдеқайда кедей және Алтайда – 20, ал Тывада – 21 түр бар деп есептеледі. Алтайдың биік таулы тайгасында аз мөлшерде Тыва тауларында табылмаған соналар кездеседі: Chr. divaricatus, А. sublunаticоrnis, А. fulvus, Т. mасuliсоrnis, Т. bоvinus, H. аltaiса (осы белдеуге онымен шектес альпілік шалғындар мен биік таулы тундралардан енген), Н. sсhinеri, Н. mоntаnа stаеgеri (аласа таулардың тайга учаскелерімен шекарасында кездеседі), мұны негізінен Алтайдың Тывамен салыстырғанда солтүстік-батыста орналасуымен түсіндіруге болады.
Алтайдың таулы даласында сонаның тек 14 түрі, Тывада 21 түрі бар деп есептеледі. Танну-Ола тауларының солтүстігінде орналасқан Тыва даласында Chr. nigripes, С. suаvis, С. саесutiеns, С. riсаrdоае, Наеm. turkеstаniса, Н. dеsеrtоrum, Н. tаmеrlаni кездеседі. H. mоntаnа mоntаnа және Н. mоntаnа stаеgеri соналары кеңінен, Н. nigricornis және Н. Асuminаta арагідік кездеседі. Тайгамен шекарасында H. borealis, H. lurida, H. оlsоi, H. Аstur, оңтүстік-шығысының даласында Т. Рlеskei табуға болады.
Алтайдың альпілік шалғындарының соналар фаунасы Туваларға қарағанда кедей. Алтайда 5 түрі, Тувада 12 түрі табылды. Алтайдың альпілік шалғындарының аспектілі түрлері деп жаппай кездесетін Hybomitra lundbecki, тундрамен немесе жалаңшың аймағымен шекарада жергілікті таралған есепсіз Н. mоntаnа mоntаnа және Н. аltaiса санауға болады. Chr. divaricatus және H. nigricornis бұл аймаққа тән емес және әдетте тайга аймағының шетінде кездеседі. Тываның альпілік шалғындарының соналар фаунасы Наеm. dеsеrtоrum, H. mоntаnа stаеgеri сияқты түрлермен көрсетіледі. Сонымен қатар, Туваның альпілік шалғындарына Chr. nigripes, H. borealis мен H. lurida, Т. gеminus, H. оlsоi және Азияның шөлді ландшафттарының жергілікті таралған тұрғыны Наеm. Turkеstаniса сияқты далалы тайга түрлері енеді.
Соналардың өздеріне тән емес Сібірдің ландшафтық-географиялық аймақтарына енуіне Обь, Енисей, Лена, Колыма және басқа да ірі өзендердің алқаптары үлкен әсер етеді [43].
Якутияның тайга аймағы соналарының фаунасы бойынша зерттеуді В. Н. Якуба жүргізді, осы республиканың орталық аудандарындағы Ленаның түпкі жағалауының алқапты бөлігінде және оның аралдарында жұмыс істеген. Ол соналардың 23 түрін анықтайды. Қазіргі уақытта осы аймақтың соналарының түрлер құрамы 21 түрді құрайды [47].
Қиыр Шығыстың оңтүстігінің тайга аймағында соналар фаунасы ең бай және алуан түрлі.
Солтүстікте, қара қылқан жапырақты тайга (Амур маңының көп бөлігі мен Приморьеның солтүстігі) басым, мұхиттан алыс аудандарда, Сібірде кеңінен таралған орманды тайга (43 %) және шығыс сібір (23 %) түрлері көп мөлшерде кездеседі. Приморьеның оңтүстігінде табылған, субтропикалық тұрпаттың аралас жалпақ жапырақты ормандар фаунасының тұрғындары тек қана 4 түрмен көрсетілген: Т. сhrуsurus, Т. buddhа, Т. аmаеnus және өте сирек кездесетін (жеке дара) H. Ussuriеnsis. Ашықтау кеңістіктерде (ормандағы ағаш кесетін жерлерде, орман шетінде, өзен мен көл жағалауларында) дала мен шөлейт фауналарының соналарын: Наеm. turkеstаniса, Н. dеsеrtоrum және Т. аutumnаlis табуға болады.
Приморьеде соналардың 45 түрі бар. Жер бедерінің қатты бөлінуі, ландшафттардың және салыстырмалы түрде кішігірім аумақтағы климаттық жағдайлардың әртүрлілігі, бұл теңіз жағалауындағы ерекше таулы елдің көршілес орналасқан учаскелеріндегі жеке соналардың түрлік кешендерінің алуан түрлілігіне әкеледі [48].
Обь маңы солтүстік аймақтарының соналары нашар зерттелген. Әдебиеттегі ақпараттар байланыссыз және аз. 1966 жылға қарай бұл аймақтың фаунасы 60 түрді құрады, бұл ТМД аумағындағы соналардың түрлер құрамының үштен бірін алды. Оның құраушы түрлерінің шамамен 62 %-ы боревразиялық тайга мен орманды тайга фаунасы үшін тән формалармен көрсетілген. Соналардың жекелеген түрлерінің Обь маңының тайга аймағының белгілі бір аудандарында болуы туралы ақпаратты біз С. Д. Лавровтың, В. К. Внуковскийдың, Ю. Колосовтың, М. Д. Рузскийдың, К. Мамаевтың, К. П. Самконың, Е. Ф. Киселеваның, А. А. Шипованың, О. Н. Сазонованың, В. М. Поповтың, Т. Г. Шавкунованың, В. И. Алифановтың, К. С. Растегаеваның, Н. Н. Апенкинаның, В. М. Поповтың еңбектерінен табамыз [49, 31, 34, 50, 51, 32, 52, 33, 53, 54, 37, 38, 55, 56, 40, 41, 57, 58]. Толығырақ мәліметтер Н. Г.Олсуфьевтің еңбектерінде бар [27, 35].
1977 жылы В. Г. Фоминых Томсктың Обь маңы соналарының түрлік құрамын зерттеуді жүргізді. Жүргізген зерттеу нәтижесінде ол 43 түрді, 1 түр тармағы мен 6 туыстың 2 сона формасын анықтады: Chrysops Mg. – 9 түр, Haematopora Mg. – 3, Heptatoma Mg. – 1 және 1 түр тармағы, Atylotus Osten-Sacken – 4, Tabanus L. – 7, Hybomitra End. – 19 түр мен 2 форма. Бұл аймақ үшін алғаш рет соналардың 6 түрі мен 2 формасы көрсетілген: H. sexfasciata, H. pavlovskii, H. olsoi, H. montana f. оbskura, H. bimaculata var. basignats, Haem. tamerlani, T. geminus, Chr. makerovi. Автор соналар фаунасының оңтүстіктен солтүстікке қарай азаюын атап өтті: көктерек-қайың ормандарының аймақ тармағында 39 түр белгілі, оңтүстік тайгада – 33, орта тайгада – 34 түр. Томск Обь маңы соналарының фаунасы аралас сипатқа ие. Боревразиялық фаунаның жалғыз түрі 5 фауналық кешенмен ұсынылған: сібір тайгалық (16 түр және 1 түр тармағы), еуропалық орманды (12 түр), еуропалық далалық (7 түр), шығыс сібірлік орманды (8 түр) және шығыс сібірлік (моңғолдық) далалық (2 түр). Саны бойынша аймақта сібір тайга кешенінің түрлері басым (жалпы жинаулардың 54,1 %-ы). Оңтүстіктен солтүстікке қарай сібір тайга кешені өкілдерінің үлесі 43 %-дан 81,7%-ға дейін артады. Молшылық шкаласы бойынша барлық жерде H. bimaculata және H. lundbecki басым. Көктерек-қайың ормандарының аймақ тармақтарында да Haem. pluvialis жаппай көп кездеседі, оңтүстік тайга аймақ тармағында – H. ciureai, H. Arpadi, орта тайгада – H. arpadi, H. tarandina, H. lapponica. Сонымен қатар бір уақытта маусымда соналардың 2-ден 6-ға дейін түрі басым болады [59].
Оңтүстік Оралдың қан соратын соналарының фаунасы мен экологиясының заманауи зерттеулеріне М. Я. Ляминнің жұмысы жатады. Ол Оралдың оңтүстігіндегі соналардың фаунасын зерттеді, оған зоогеографиялық талдау берді, соналар санының маусымдық динамикасы мен тәуліктік ырғағының белсендігін қарастырды. Зерттеулер Челябі облысының үш аймағында – Миасс, Троицк және Карталинде жүргізілді. Барлығы соналардың 41 түрі анықталды. Бұл аймақ үшін алғаш рет A. fulvus сона түрі белгіленді. Түрлердің ең көп саны Оңтүстік Оралдың орманды далалы аймағында байқалды – 37. Орман аймағында түрлер саны біршама азаяды және 33 түрді құрайды. Дала аймағында ол 28-ге дейін азаяды. Орманды даланың бай фауналық кешені солтүстік түрлердің дамуы үшін қолайлы орман биотоптарының да, оңтүстік түрлер дамитын дала биотоптарының да үйлесімімен түсіндіріледі [60].
Түмен облысы соналарының фаунасы туралы жаңа мәліметтерді 2000 жылы Р. П. Павлова келтірген. Ол 6 туысқа жататын 42 түрмен және 1 түр тармағымен берілген: Chrysops Mg. – 6 түр, Tabanus L. – 6 түр, Atylotus Osten-Sacken – 4 түр, Hybomitra End. – 20 түр мен 1 түр тармағы, Heptatoma Mg. – 1 түр, Haematopota Mg. – 5 түр. Облыс аумағында соналар біркелкі емес таралған. Типтік тундрада олар іс жүзінде жоқ, бірақ бұталы тундрада 6 түрі анықталды. Оңтүстікке қарай жылжумен жапырақты көктерек-қайың орманды аймақ тармағында фаунаның 34 түр мен бір түр тармағына дейін баюы байқалады [13].
Байкал маңында (Орта Ангара аудандары, батысқа қарай Илим сағасына дейін, Ленаның жоғарғы ағысы – Качуг және Усть-Кут аудандары мен Улан-Удэ маңындағы тайга массивтері) соналардың 35 түрі табылды, олардың ішінде Ангараның орта ағысында – 30, Ленаның жоғарғы ағысында – 21 және Улан-Удэ маңында – 19. Батыстан шығысқа, Ангарадан Ленаға дейінгі түрлердің саны Ангар маңы түрлердің фаунасынан шығуына байланысты азайып бара жатыр: батыс аралас ормандарына тән – А. fulvus, Т. glаuсорis, Т. mikii mikii, H. distinquеndа және Қиыр Шығыстың жалпақ жапырақты ормандар мен далаларына тән – Т. gеminus, H. brevis, Наеm. dеsеrtоrum және Т. рlеskei [61].
Көпжылдық зерттеулердің нәтижесінде (1960–1992 ж.) Орта Азияның оңтүстік-шығыс аумағында Chrysopsinae және Tabaninae тұқымдас тармағына және 6 туысқа жататын соналардың 44 түрі мен 6 түр тармағы анықталды: Silvius – 1 түр, Chrysops – 4 түр, Tabanus – 20 түр, 3 түр тармағы, Atylotus – 5 түр, 2 түр тармағы, Hybomitra – 12 түр, 1 түр тармағы және Haematopota – 2 түр. Ғылым үшін 4 жаңа таксон табылған және сипатталған (T. hissaricus Bar., T. beschkenticus Bar., A. desertus Bar. sp. n. және H. montana pamirica Bar.). ТМД фаунасы үшін алғашқы рет 1 түр тіркелген – T. schiva; Орта Азия үшін – 7 түр (T. hissaricus, T. schiva, A. chodukini, A. desertus, T. beschkenticus, T. i. vappa, T. sordes), Тәжікстан үшін 14 түр мен 4 түр тармағы (T. zimini, T. i. vappa, T. bromius, T. hissaricus, T. schiva, T. spectabilis, A. chodukini, A. desertus, A. quadrifаrius, H. nigricorpa, H. turkestana, H. acuminata, T. beschkenticus, T. l. turkestanicus, T. sordes, A. ch. callosus, H. t. nana, H. m. pamirica). Алғаш рет T. subsabuletorum, T. hissaricus, T. golovi, T. semenovi, H. m. reinigiana және H. bactriana соналардың аталықтары табылып сипатталды. Автор Орта Азияның оңтүстік-шығысындағы соналардың фауналық құрамын, оның құрылымы мен генезисін, маусымдық және тәуліктік белсенділік динамикасын, әртүрлі географиялық аймақтар бойынша таралу заңдылықтарын зерттеді [9].
Өзбекстан фаунасы туралы алғашқы мәліметтер Н. Г. Олсуфьевтің монографиясында келтірілген. Онда осы паразиттердің 35 түрінің систематикасы мен таралуы туралы мәліметтер бар [35]. Қалған мәліметтер А. С. Луттаның еңбектеріндегі Қарақалпақстан соналарына тиесілі [62–64].
Өзбекстанның әртүрлі ландшафтық-географиялық аймақтарындағы соналардың фаунасы, экологиясы, даму фазаларының морфологиясы туралы 14 жылдық экологиялық-фауналық және биологиялық жалпылау нәтижелері М. Кадырованың жұмысында келтірілген. Онда қан соратын соналардың түрлік құрамы, олардың ландшафттар, өсіп-өну орындары бойынша таралуы, дернәсіл мен қуыршақтың даму ұзақтығы, басым түрлердің өмірлік циклі, сандарының маусымдық барысы, жас құрамы мен жергілікті популяциялардың күнделікті белсенділігі туралы деректер жинақталған, ересек соналардың ішкі құрылымының кейбір ерекшеліктері мен преимагинальды фазалардың морфологиясы сипатталған.
2 тұқымдас тармағына: Pangoniinae, Tabaninae және 6 туысқа: Silvius (1 түр), Chrysops (6 түр), Hybomitra (13), Atylotus (5), Tabanus (23), Haematopota (3) кіретін республикада кездесетін соналардың 51 түрінің тізімі келтірілген [65].
Өзбекстанның әртүрлі ландшафтық-климаттық жағдайларында, соналардың санын азайтатын энтомопатогендік микроорганизмдер бойынша Д. К. Махмудованың жұмысы бар. Республика үшін алғаш рет соналардың дернәсіл мен қуыршақтарының ауруы мен өлімін тудыратын, құрамында 30 түрі бар энтомопатогендік микроорганизмдер кешені анықталды. Доминантты түрлері анықталды: энтомопатогендік саңырауқұлақ Tabanomyces milkoi және Tabanispora туысының микроспоридиясының 2 түрі. Микроорганизмдердің ерекшелігі, олардың үш ландшафтық-климаттық аймақтарда және биотоптардың төрт типінде кездесуі зерттелді. Көптеген патогендердің осы жағдайдағы соналар түрлерінің доминанттарымен байланысы орнатылды [66].
Соналар жер шарының барлық зоогеографиялық аймақтарында кең таралған. Мал шаруашылығы өнімділігін төмендететін маңызды факторлардың бірі болып табылатын, олар Қазақстанда да көп.
Қазақстанда паразиттік қосқанаттыларды зерттеу бойынша алғашқы жұмыстар 1928–1929 жылдары Н. О. Оленевтің басшылығымен өткізілді. Экспедиция паразиттік буынаяқтылардың 80-нен астам түрін, оның ішінде қосқанаттылардың 32 түрін анықтады. 1932 жылы Қазақстанда Е. Н. Павловскийдің басшылығымен түрлі паразиттік жануарларды зерттеу және оларға қарсы күрес шаралары үшін, арнайы паразитологиялық экспедиция ұйымдастырылды. Қазақстанның паразитофаунасын, оның ішінде паразиттік қосқанаттыларды екінші кешенді зерттеуі КСРО Ғылым Академиясымен 1934 жылы ұйымдастырылды. Е. Н. Павловский басқарған экспедициялар паразитологиялық тақырып бойынша кең ауқымды мәселелерді көтеріп, қазақстандық ғалымдарға зерттеулерді өрістету бойынша негізгі бағыт берді.
Қазақстанда паразиттік қосқанаттыларды зерттеу үш бағыт бойынша жүргізілді: экологиялық-фауналық, зиянды мәнін анықтау, олармен күресудің ғылыми негіздерін әзірлеу.
Соналар фаунасын зерттеуге В. В. Шевченко, К. В. Скуфьин, Н. Г. Олсуфьев, В. А. Синельщиков, Ж. М. Исимбеков, О. Н. Сазонова, В. И. Алифанов, С. Д. Лавров және т. б. секілді ғалымдар үлес қосты [14, 67, 21, 11, 37, 56, 49]. Бұл әдебиеттерді талдау республиканың сона фаунасы құрамы жағынан бай екенін көрсетті. Қазіргі уақытта республика аумағында Палеарктикадан белгілі 77 түр мен түр тармағы табылды. Олар 12 туысқа және туыс тармағына жатады.
Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінің соналары бойынша алғашқы толық мәлімет 1937 жылы Н. Г. Олсуфьевпен жарияланды. Бұл шолуда 48 түрдің систематикасы мен таралуы туралы деректер келтірілген. Бұл жұмыс Қазақстан соналарының түрлік құрамын, таралуы мен экологиясын одан әрі зерттеу ісінің бастапқы нүктесі болды [27, 35, 68].
Кейінгі зерттеулер Қазақстанның жекелеген аудандарында соналар құрамы мен таралуын зерттеуге бағытталған. Олсуфьев Н. Г. және Боженко В. П., Олсуфьев Н. Г., Олсуфьев Н. Г. және Формозов А. Н., Шевченко В. В., Петрова Е. Ф., Сахибзадаев К. С., Шакирзянова М. С., Айбасов Х. А. және Шакирзянова М. С. жұмыстары Қазақстанның кейбір нашар зерттелген аудандарындағы соналардың түрлік құрамы туралы ақпаратты айтарлықтай толықтырды [69–79].
1956 жылы Шевченко В. В. Қазақстан соналарының анықтағышын жариялады, ол жергілікті түрлердің географиялық таралуының қысқаша анықтамалығы болды. Автор фауна туралы егжей-тегжейлі мәлімет берді, аналығының терминалияларын және олардың соналардың систематикасындағы рөлін зерттеу бойынша үлкен жұмыс жүргізді, сонымен қатар ол географиялық таралу ерекшеліктері мен фаунаның генезисі туралы сұрақтарды нақтылады, соналар экологиясының ерекшеліктері атап өтілді [72, 14].
1958 жылы Шығыс Қазақстан облысының Киров, Лениногор, Катонқарағай және Зырян аудандарында Х. А. Айбасовпен және М. С. Шакирзяновамен толығырақ зерттеулер жүргізілді. Бұл зерттеушілердің деректері бойынша сонаның 22 түрі келтірілген, оның үстіне бұрын белгілі болған 23 түрдің 7-і олармен табылмаған, бірақ бұл аудан үшін бұрын көрсетілмеген 6 түр тіркелді. Осылайша, қазіргі уақытта Оңтүстік Алтайда соналардың 29 түрі белгілі. Бұл соналар фаунаның бірнеше түріне жатады, атап айтқанда: орманды тайга, қиыр шығыс орман, еуропа-дала, тау және шөл.
Алтайдың оңтүстік-батыс соналарының фаунасы әлі жеткілікті түрде зерттелген жоқ. Н. Г. Олсуфьев пен В. П. Боженконың Шығыс Қазақстанның (оған Оңтүстік-Батыс Алтай да кіреді) соналарына арналған мақаласында соналардың 30 түрінің тізімі келтірілген [69]. Қазақстан соналарының анықтағышында В. В. Шевченко Оңтүстік Алтай үшін (әлбетте, автор Оңтүстік-Батыс Алтай дегенді білдіреді) соналардың 23 түрін көрсетеді, олардың 2-уі болжам бойынша [80].
Оңтүстік-батыс Алтайдың орманмен көмкерілген тау бөктері мен таулары (2600 м биіктікке дейін) негізінен тайга және орманды түрлерімен қоныстанған: Chr. nigripes, Chr. caecutiens, T. (T.) tarandinoides, T. (T.) fulvicornis, T. (T.) tropicus, T. (T.) distinquendus, T. (T.) solstitialis, T. miki miki, T. maculicornis, T. b. bromius, Chrsz. Pluvialis және қиыр шығыс орманды түрімен Chr. Suavis. Мұнда аз мөлшерде еуропалық далалы түрлері кездеседі: Chr. relictus, T. autumnalis, T. bovinus, T. (T.) muhlfeldi. T. leleani leleani, Chr. turkestanica сияқты түрлер негізінен Бұқтырма, Үбі, Үлбі, Хамир, Тигирек, Черемшанка өзендерінің алқабтарында және Орел, Горюха, Көкше, Мұзтау мен тағы басқа таулардың бөктерінде тіршілік етеді және Орта Азия тауларының және тау бөктерінің немесе оның шөлді жазықтарының фаунасына жатады. Зерттелген аудандардың соналар фаунасының аралас табиғаты ландшафттар мен климаттық факторлардың әртүрлілігіне байланысты.
Оңтүстік-Батыс Алтайдағы соналар шоғырланатын негізгі орындар ірі өзендердің жағалалары, тау бұлақтары, сондай-ақ таулы тайга массивтері болып табылады [79].
1961 жылы В. В. Шевченко Қазақстан соналары туралы кітап шығарды, онда оның шегінде белгілі 72 түрдің экологиялық-фауналық шолу бойынша деректері келтірілген [14].
Ертістің жоғарғы ағысындағы соналардың түрлік құрамы туралы XIX ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басындағы бірқатар зерттеушілердің мәліметтері бар. Олардың барлығы Ертіс ағысы бойынша әртүрлі нүктелерде жиналған қан соратын шыбындардың 5–6 түрі туралы хабарлайды.
Ертістің орта ағысындағы соналарға қатысты толық мәліметтер әдебиетте 1962 жылы В. А. Синельщиков жүргізген зерттеулерге дейін болған жоқ. Ол Ертістің орта ағысындағы алқабына сонаның 20 түрін және Павлодар облысының аумағында табылған 23 түрін келтірді. Ертіс өзені бойынша қандай да бір түрдің фаунасы, фенологиясы, жаздың маусымдық динамикасы, таралуы және жалпы саны зерттелді.
Ертістің төменгі ағысындағы аймақта автор тапқан соналардың 33 түрінің ішінде Chr. nigripes, T. borealis, T. arpadi, T. tarandinus, T. lapponicus, T. confines, T. luridus, T. maculicornis, T. Nigricornis сияқты тайга түрлері тек өз аймағына ғана тән және өзеннің орта немесе жоғарғы ағысындағы аймақтарда табылған жоқ. Орманды тайга түрлерінен Chr. caecutiens жоғарғы және орта ағындарда да байқалады; T. montanus – төменгі және орта, ал T. tropicus және T. Fulvicornis – төменгі ағысында. Таза орман түрлерінен Chr. divaricatus және T. fulvus төменгі ағыста, ал Chr. sepulcralis және T. Distinquendus – төменгі және орта ағыстарда табылған. Орман, орманды дала түрлерінен Т. mikii, Т. glaucopis тек қана төменгі ағыста бар, ал Chr. hispanica төменгі ағыстан басқа, орта аймақтарда да кездеседі. Бүкіл Ертіс бойында соналардың осы тобынан кең таралған Т. bovinus кездестіруге болады. Орман және дала соналарының барлық үш түрі: Chr. relictus, Chr. pluvialis және Т. solstitialis бүкіл өзен бойында ұсталады. Бұны ағыстың барлық үш аймағында да кездестіруге болатын орманды дала түрі Т. a. autumnalis сонасына байланысты айтуға болады, ал осы топтың Chr. rufipes сонасы тек төменгі және орта ағымдарда табылды. Ертістің орта бөлігінде ғана, басқа жерде табылмаған орманды және жартылай дала түрі Chr. Concavus сонаның болуын атап өту керек.
Оңтүстік формалардың таралуын салыстыру қызықты нәтижелер береді. Сонымен, шөлді-дала түрлерінен Т. m. mulhlfeldi, Т. sabuletorum, Chr. turkestanica соналары төменгі және орта ағыстарда табылған, ал өзеннің жоғарғы ағысында олар Ертіс бассейнінде кездеседі немесе одан әрі табылуы мүмкін. Т. acuminatus туралы да соны айтуға болады. Дала формаларынан T. sareptanus және Т. nigrivitta соналары төменгі және орта ағыстарда кездеседі, ал соңғысы жоғарғы ағыста да табылуы мүмкін. Алайда, осы топтан Т. miser тек Ертістің сағасында табылды. Дала, орманды дала түрлерінен Т. br. bromius және Т. rusticus бүкіл Ертіс бойында кездестіруге болады. Тек қана Ертістің жоғарғы ағысының бассейнінде жерорта теңіздік таулы-далалық түрі Т. leleani табылды.
Айта кету керек, Ертіс алқабында, барлық ірі өзендер сияқты, экологиялық жағдайлар біршама ерекше және кез-келген ландшафтқа толық сәйкес келе алмайды. Алқаптың осындай ерекше экстразональдылығына байланысты бірқатар оңтүстік формалары солтүстікке, ал солтүстік формалары оңтүстікке ену мүмкіндігі туындайды, бұл әртүрлі ландшафтық аймақтардың фауналық кешендерінің араласуына ықпал етеді.
Осылайша, Ертіс өзенінің алқабында оңтүстік түрлердің солтүстік ендіктерінде, ал солтүстіктің, керісінше, оңтүстікте тұруына мүмкіндік беретін ерекше аймақтан тыс жағдайлар жасалады. Соңғысы жұқпалы аурулардың таралуында үлкен эпидемиологиялық маңызы бар, мысалы, сібір жарасы және туляремия, онда соналардың қатысуы сөзсіз [21].
1967 жылы Н. С. Жук Солтүстік Каспий маңындағы қан соратын қосқанаттылардың түрлік құрамын зерттеді және оларға түр бойынша экологиялық-фауналық шолу жасады. Оған дейінгі Солтүстік Каспий маңындағы соналарды зерттеумен Засухин Д. Н., Федоров Н. С., Боженко В. П., Тифлов В. Е., Арбузов П. Н., Сахибзадаев К. С. айналысты. Осы жұмыстардың нәтижесінде Солтүстік Каспий маңы үшін соналардың 25 түрі көрсетілді, биология мен экология бойынша бақылау мен аулау уақыты, анықтау орындары сипатталады [81–83, 76].
Н. С. Жук соналардың 7 түрін анықтады, олар сандық көптігі бойынша 2,7 % құрайды, зерттелетін аймақтың гнусы арасында үшінші орын алады [84].
Іле өзені бассейніндегі соналар туралы қолда бар басылымдарда қазіргі заманғы классификацияға сәйкес 5 туысқа жататын соналардың 30 түрі көрсетілген. Бұл хабарламада В. В. Шевченконың монографиясындағы картосхемаларына жатқызылған бірнеше орындардағы түрлер құрамы туралы мәліметтер келтірілген [35, 76, 14].
Іле өзенінің бассейніндегі соналар фаунасы туралы алғашқы мәліметтер Н. Г.Олсуфьевтің жұмысында келтірілген. Ол осы аймаққа соналардың 25 түрін жатқызды [35].
Сахибзадаев К. С. және Шевченко В. В. мәліметтері бойынша бұл тізім H. montana reingians, T. brunneocallosus Ols., T. grandis Szil., Haem. pallens Lw., T. zimini Ols. соналарының таралуымен толықтырылған [85, 14]. Бұл ақпарат жеке нүктелердегі зерттеулерге негізделген және Іле өзені бассейнінің әртүрлі ландшафттарындағы соналардың таралу сипаты мен популяциясының сандық қатынасы туралы жалпы түсінік бере алмайды.
Алайда, дәйексөз келтірілген жұмыстар тек жеке мәселелерді қамтиды, бірақ Іле өзенінің бассейніндегі соналардың фаунасы мен экологиясы туралы толық түсінік бермейді. Атап айтқанда, оларда жергілікті жағдайлардағы популяция санының барысы туралы мәліметтер көрсетілмеген.
Толығырақ Іле өзені бассейніндегі соналардың фауналық құрамы мен таралуын У. С. Куандыкова 1968 жылы зерттеген. Ол қазіргі номенклатура бойынша Chysops, Hybomitra, Atylotus, Tabanus, Haemotopota туыстарына жататын соналарды анықтады [15].
Қазақстан шегінде таралу сипаты бойынша соналар кем дегенде 7 фауналық типтен тұрады. Оларға: еуропалық, ангар, сібір, жерорта теңізі, түркістан, моңғол, орталық азия фауналық элементтері жатады [14].
Іле өзенінің бассейнінде сібір-тайга және ангар элементтерін қоспағанда, аталған топтардың өкілдері кездеседі. Қоршаған ортаның климаттық және экологиялық жағдайларын күрт ажырату, Іле өзен бассейнінде соналардың екі нақты оқшауланған шөл мен тау фауналық кешенінің болуын анықтайды.
Шөл фауналық кешенінің құрамында моңғол формалары популяция саны бойынша бірінші орында, 10 түрден тұрады, оның ішінде Chr. mlokosiewiczi, H. acuminats, H. erberi, H. turkestana, H. Peculiaris басым. Одан кейінгі орында 4 түрмен ұсынылған Түркістан фауналық аспектісінің элементтері тұр: T. subsabuletorum, A. flavoguttatus, T. zimini, T. Golovi. Жерорта теңізі типінің өкілдерінің ішінде 5 түр кездеседі. Бұл – көп кездесетін A. agrestis, A. pulchellus және субдоминантты H. pallens, сирек T. leleani, T. grandis. Еуропалық фауналық аспект 4 түрден тұрады. Оларға H. solstitialis, T. bromius, T. autumnalis жатады.
Осылайша, шөл фауналық кешенінің құрамында 16 тән және 4 ілеспе түрлері бар.
Тау фауналық кешені шөлден ең алдымен оның құрамындағы таулы-азиялық H. tatarica, H. bunnorum, H. semipollinosa, H. schnitnicovi, H. turkestana соналарының болуымен және көптігімен ерекшеленеді. Бұл кешеннің ерекшелігі таулы орман биотоптарында еуропалық орман H. muhlfeldi, H. solstitialis, A. fulvus және жерорта теңіздік T. grandis түрлерінің таралуымен ерекшеленеді. Тау кешеніне тән соналардың тізімі шөл аймағының шегіне тоғай мен салынды арқылы алысқа кіретін еуропалық орманды даланың T. bromius, T. Autumnalis, жерорта теңізінің T. leleani, түркістанның T. golovi түрлерімен толықтырылды.
Таулардағы шөлді фаунаның әсері аз дәрежеде көрінеді, шөлді кешеннің бірде-бір өкілі тауларға жоғары енбейді. Тек аласа таулы далаларды іздеуде шағын шоғырланған аз популяциялы Chr. ricordae, Chr. mlokosiewiczi, H. acuminats, H. erberi, Haem. рallens кездеседі. Барлығы тау фауналық кешенінің құрамында 13 тән және 8 ілеспе түрлері бар.
Іле өзен бассейнінде жоғарыда сипатталған фауналық аспектілердің таралуы заңдылықтарға сай және экологиялық тіршілік ету жағдайларының таралуына байланысты, соналар үшін бұл жағдайлар дернәсіл сатыларының дамуына қажетті мезофиттік биотоптардың, сондай-ақ қан сору объектілерінің болуынан тұрады. Түркістан типі фаунасы өкілдерінің таралуы жазы жауын-шашынсыз шөлді климатқа сәйкес келеді. Осы жағдайлар (Құйған, Желтораңғы, Жиделі, Арал-Төбе, Бақанас, Іле) жерорта теңізінің кейбір түрлеріне қолайлы болды. Моңғол фауналық аспектісінің өкілдері де осындай жерлерге орайластырылған. Еуропалық дала немесе орманды дала аспектілерінің элементтері жыл бойы жауын-шашынның біршама бірқалыпты таралған биотоптарға немесе өзендердің алқабындағы ылғалдылығы жоғары жерлерге (T. autumnalis, A. fulvus, T. bromius) тартылады. Олар Тянь-Шань тау бөктеріндегі оңтайлы жағдайға жақын жағдайларды табады [15].
Жайық өзенінің орта және төменгі ағысындағы және Жем өзенінің төменгі ағысындағы соналардың түрлік құрамы 26 түрден тұрады [18].
1975 жылы Маңғыстау түбегінде жүргізілген зерттеулер жаппай таралған және ең зиянды қан сорғыштарды анықтады: H. acuminate, H. еrberi, H. рeculiaris, T. sabuletorum, T. leleani leleani. Соналардың шабуыл жасау кешенінде T. zimini, T. filipjevi де айтарлықтай мөлшерде көрсетілді. Бұл түрлер санның маусымдық өту ерекшеліктерін анықтайды. Сәуір айының соңында бірінші T.leleani leleani, T. l. Pallidus шығады. Кейін оларға жаппай H. еrberi, H. рeculiaris, T. sabuletorum қосылады. Мамырдың екінші онкүндігінен бастап H. аcuminate, Haem. Turkestanica соналарының ұшуы басталады. Соналардың жануарларға қарқынды шабуылы маусым айында және шілде айының үшінші онкүндігінен қыркүйектің бірінші онкүндігінің соңына дейін байқалады. Маусым айында жануарларға жаппай H. еrberi, H. рeculiaris, T. sabuletorum, T. l. leleani шабуыл жасайды. Шілденің үшінші онкүндігінен бастап желтоқсанның бірінші онкүндігінің соңына дейін H. аcuminate, H. рeculiaris, Haem. turkestanica, Haem. рallens жануарларға көп мөлшерде шабуыл жасайды [16].
Сол жылы К. А. Даутбаева Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы, 20 түрден тұратын соналардың фаунасын зерттеді. Chrysops, Silvius, Hybomitra, Atylotus, Tabanus, Haematopota туыстарына жататын, еуропалық, жерорта теңізі, түркістан және моңғол фауналық түрлері табылды. Сандық қатынас бойынша доминант A. karybeathinus (40,9 %) болып табылады. Бұл аймақ үшін алғаш Silvius vitripennis, T. accipiter, T. a. autumnalis, Haem. рallens түрлері келтірілген [17].
Кошкимбаев К. 1988 жылы Шу өзені алқаптарындағы соналардың экологиялық және фауналық түр тармағына шолу 23 түрмен және 1 түр тармағымен көрсетілген. Олардың 16 түрі мен 1 түр тармағы Шу өзенінің алқаптарында (жайылмаүсті террассаларынының жайылмасында) таралған. Ch. ricardoae Pl., Ch . (H.) mlokosiewiczi Big., T. a. brunnescens Szil., H. pallens Lw. түрлері Шу өзенінің төменгі ағысында алғаш рет табылды. Шу-Іле таулары мен Бетпақ-Дала шөлінде бірқатар авторлар көрсеткен H.ciureai Seg., H. meehlfeldi Br., H.expollicata Pand. Шу өзенінің алқаптарында табылған жоқ. Әдеби мәліметтерді ескере отырып, Шу өзенінің алқабында Chrysops (2 түр), Nanorhynchus (1), Tabanus (8 түр және 1 түр тармағы), Hybomitra (3), Atylotus (4), Haematopota (2) туыстарына жататын соналардың 20 түрі мен 1 түр тармағы кездеседі.
Алқаптың жоғарғы бөлігінде (Тоқмақ мемлекеттік қорықшасы) сонаның 12 түрі кездеседі. Бореалды еуразиялық фаунаның типі 2 түрден тұрады. Жерорта теңізі – 3 түр және 1 түр тармағынан, Афро-Еуразиялық аридтік 6 түрден тұрады. Салыстырмалы молшылық бойынша Ch. (H.) mlokosiewiczi Big., H. pallens басым[10].
Алқаптың орта бөлігінде, Тасөткел бөгені аймағында соналардың 13 түрі кездеседі. Мұнда алқаптың жоғарғы бөлігінен айырмашылығы, бореалды фаунаның өкілдері жоқ, ал аридті формалардың тізімі тағы 3 түрмен толықтырылды. Салыстырмалы молшылық бойынша Ch.(H.) mlokosiewiczi және H. pallens басым. Фурманның төменгі ағысында соналардың 12 түрі кездеседі. Мұнда жерорта теңізінің түрлеріне бір түр қалады – T.a. brunnescens, қалған 11 түр – фаунаның аридтік типінің өкілдері. Салыстырмалы молшылық бойынша A. guadrifarius, H. еrberi, H. peculiaris, H. (S.) acuminata басым.
Ұланбел бұғазында 13 түрден тұратын соналар фаунасы, тек шөлді фауналық кешеннің әртүрлі нұсқаларының өкілдерінен тұрады. Салыстырмалы молшылық бойынша A. guadrifarius және H. еrberi басым.
Қамқала бұғазында соналардың тек 4 түрі (T. sabuletorum, H. еrberi, H. peculiaris, H. turkestanika) өте аз мөлшерде табылды.
Орта ағысында ерте ұшатын түрлерге T. leleani және H. pallens жатады. Сағасында басқалардан бұрын T. sabuletorum, T. brunneocallosus, A. p. karybemthinus, H. turkestanica пайда болады. Шу орта ағысындағы кеш ұшатын түрлерге T. bromius және A. guadrifarius жатады. Төменгі ағысында оларға A. guadrifarius сонасымен бірге T. filipjevi мен H. рeculiaris жатады [20].
Қазақстанда гнус бойынша аз зерттелген аудандардың бірі Қарқаралы мен Баянауылдың таулы-орманды алқаптары болып табылады. Ең алдымен, санитарлық-сауықтыру маңызы бар гнус, бұл жерде адам денсаулығы үшін эпидемиологиялық жағдай туғызады. Осы аудандардағы соналардың түрлік құрамы туралы мәліметтер В. В. Шевченконың еңбектерінде келтірілген [14, 86].
Әдеби деректерге сәйкес Қарқаралы таулы-орманды алқабында соналардың 16 түрі тіркелген. Кейінгі зерттеулер қатарына Ш. А. Алихановтың жұмысы жатады. Зерттеу нәтижелері зерттелетін аумақтың түрлік құрамын соналардың тағы 11 түрімен толықтыруға мүмкіндік берді: T. s. gerkei, T. brunneocallosus, T. l. leleani, T. br. flavofemoratus, T. a. brunnescens, T. sp. indet, A.quadrifarius, Hybomitra lurida, H. n. confiformis, H. l. lundbecki, Haem. subcylindrica. Сонымен қатар, Қарқаралыда Баянауыл таулы-орман алқабынан соналардың 5 түрі жоқ. Бұл: T. brunneocallosus, T. bovinus, T. sp. indet, A. pallitarsis, A. quadrifarius [22].
Қапшағай су қоймасы мен Іле өзенінің сағасындағы қан соратын қосқанаттылардың түрлік құрамын, олардың маусымдық өту санын және тәуліктік белсенділік ырғағын зерттеуді, жаппай көбею орындарын анықтауды 1990 жылдың басында Р. А. Досымбаева бастады. Жұмыстың жаңалығы Қапшағай су қоймасының ұзақ уақыт пайдаланылуының, су басу аймағындағы және суармалы егіншілік аудандарындағы қанды соратын қосқанаттылардың жергілікті популяцияларының түрлік құрамына, санына, таралу ерекшеліктеріне әсері алғаш рет көрсетілді [87].
Қансорғыш жәндіктердің түрлік құрамын одан әрі зерттеуді Шығыс Қазақстанда 1994 жылы Ж. М. Исимбеков жүргізді. Ол осы аймақта тіршілік ететін соналардың 47 түрін анықтады. Семей Ертіс өңірінің соналар фаунасы 16 түрмен, Шығыс Қазақстан облысы соналардың 4 түрімен толықтырылды. Әр табиғи аймақта фауналық кешендердің түрлері, экологиялық топтары мен аспекті түрлері анықталған. Өлкенің мал шаруашылығы үшін алғаш рет гнуспен күресу бойынша іс-шаралардың оңтайлы мерзімдері, аймақтық аспектіде жануарларды зиянкестердің жаппай шабуылынан қорғау әдістері мен құралдары ұсынылды.
Жалпы, Семей Ертіс өңірі соналарының түрлік құрамы 40 түрден тұрады. Олардың ландшафтық орайласуын, өсіп-өну орындарын, даму және ұшу мерзімдерін, белсенділіктің тәуліктік ырғағын анықтау, имаго алды жою іс-шараларын жүргізудің және жануарларды шыбын-шіркейдің шабуылынан қорғаудың күнтізбелік мерзімдері мен еселігін әзірлеудің биологиялық негізі болды [11]. Алакөл көлі жағалауының солтүстік-шығысындағы соналардың түрлік құрамы мен маусымдық сан барысын зерделеу, 5 туысқа жататын соналардың 19 түрін анықтады. Түр құрамының құрылымында Қазақстан шөлдеріне жататын, фауналық кешенге тән ерекшеліктерді, сондай-ақ моңғол кешенінің элементтерін (66,6 %) байқауға болады [14].
Алакөл жазығында сонаның түр құрамына еуропалық фауналық кешендер ерекшелік береді. Осы аспектінің негізгі компоненттеріне (T. b. bromius, T. a. autumnalis) далалық фауна кешеніне тән көптеген элементтер араласады. Бұл негізінен орманды-дала A. fulvus, Haem. pluvialis, Haem. subcylindrica және орманды тайга түрлері H. schineri. Олар – шөлдің бейаймақтық жағдайында басым және Алакөл жағалауының аймақтық биотоптарында салыстырмалы түрде төмен санды көрсетеді.
Олардың ішінде жаппай таралған A. karybenthinus, A. agrestis, H. turkestanica, H. m. montana, H. m. morgani саны қалыпты. Басқа түрлері аз және сирек кездеседі [88].