1.4 Зерттеу аудандарының физикалық-географиялық сипаттамасы
1.4.1 Павлодар Ертіс өңірінің табиғи-климаттық ерекшеліктері
Павлодар облысы республиканың солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан және 124,8 мың км2 ауданды алып жатыр. Ол солтүстікте Омбымен, солтүстік-шығыста Жаңа Сібір облысымен, оңтүстік-шығыста РФ Алтай өлкесімен, оңтүстікте Шығыс Қазақстан мен Қарағанды, батыста Ақмола мен Солтүстік Қазақстан облыстарымен шектесіп жатыр. 1938 жылы құрылған. Әкімшілік орталығы – Павлодар қаласы.
Ең тығыз қоныстанған аудандар Баянауыл (32,1 мың адам), Ертіс (31,7 мың адам), Павлодар (31,6 мың адам), Шарбақты (27,5 мың адам).
Географиялық орналасуы бойынша облыс батыстан шығысқа қарай 450 км-ден астам (73º30'-ден 80º-қа дейін ш. б.) және оңтүстіктен солтүстікке қарай 500 км-ден астам (50º-ден 54º30'-ға дейін с. е.) созылып жатыр.
Облыстың өзіне тән ерекшелігі – табиғи жағдайлардың әртүрлілігі. Негізінен екі географиялық ендікте немесе дала және шөл-дала табиғи зоналарында орналасқан, ол топырақ жағдайлары, аймақ рельефі және өсімдік жамылғысы бойынша бірнеше аймақ тармағынан тұрады. Дала аймағында:
1) оңтүстік қара топырақтарда қоңыржай-құрғақ әртүрлі шөпті-боз дала аймақ тармағы;
2) қара қоңыр топырақтарда құрғақ боз-бетегелі даланың аймақ тармағы бар.
Шөл-дала аймағы ақшыл-қызғылт топырақтағы боз-жусанды-бетегелі және жусанды-бетегелі шөлді далалармен сипатталады. Бұдан басқа, Баянауыл таулары ауданында ерекше таулы орманды дала аймағы бар. Ол таулы-орманды топырақтарда қарағайлы ормандардың және таулы қара топырақтардағы әртүрлі шөпті-боз далалардың дамуымен сипатталады [130].
Облыстың бүкіл аумағы жер бетінің құрылымы бойынша солтүстік-батысқа қарай жалпы төмендейтін жазық болып табылады. Бұл жазықтың оңтүстік-батыс бөлігінде жер бедері арагідік төмен таулы қыраттармен бұзылған ұсақ шоқылы сипатқа ие. Бұл жердің шоқылы-төбелі сипаты Қазақтың ұсақ шоқыларының солтүстік-шығыс шеттерінің осында енуінен туындаған. Ертіс алқабы жазығы оң жағалау және сол жағалау бөліктеріне бөлінеді, олар өз кезегінде өзен аңғарына қарай төмендеуге ие. Жазықта, ұсақ шоқылардан басқа, 3 ландшафтық топты бөлуге болады, олар интразональды табиғи ландшафтпен – жайылмамен бірге өзіне тән ерекшеліктермен айқын ерекшеленеді. Олар: солтүстік орманды дала, ормансыз дала, жайылма, ұсақ шоқылар. Біз белгілеген топтар – солтүстік және оңтүстік орманды дала – Батыс Сібірдің орманды даласының жалғасы болып табылады. Облыстың оң жағалауының солтүстік-шығыс бөлігіндегі мұнда кіретін орманды дала (солтүстік) қайың немесе қайың-көктерек ормандарымен, «шоқтармен» сипатталады және өзінің оңтүстік шекарасымен аудан орталығы Ертіс ауылының параллельіне дейін жетеді, онда ол ормансыз далаға өтеді.
Ертіспен тікелей байланыста бола отырып, жайылма өзенмен бірге бүкіл облысты оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай, Шығыс Қазақстан облысының шекарасынан (бұрынғы Семей облысындағы Ертістің бастауынан) Омбы облысына дейін кесіп өтеді де, онда ол Қазақстанның шегінен шығады. Сол жағалау бойынша оңтүстікте жайылма Қазақтың ұсақ шоқыларының тау сілемдерімен, батыста және солтүстікте – ормансыз даламен түйіседі. Оңтүстігінде оң жағалау бойынша оңтүстік орманды дала мен Алтай тауларының сілемелері оған жақын орналасқан. Шығыста ол ормансыз даламен тікелей байланысады, ал солтүстігінде солтүстік орманды дала шоқылары да оған өте жақын орналасқан. Облыстың оңтүстік бөлігіндегі, Семейге жақын жайылманың ені 4–5 км, ал Павлодар қаласы ауданында айтарлықтай ұлғайып, 20 км-ге дейін жетеді.
Алқаптың өзіне тән ерекшелігі – құрғақ мезгілде де топырақтың едәуір ылғалды болуы. Соңғысы Ертіс су тасқынынан кейін жер бедері жайылмасының барлық ойпатты жерлері тамыз айына дейін су астында қалуымен түсіндіріледі. Мұндай уақытша су қоймаларының, батпақты өзендердің («қара сулар»), батпақтарда өсетін көлдердің едәуір бөлігі, Ертіс өзендерінің көлдері мен өзендерінің тармақтары өсімдіктердің дамуы мен қан соратын қосқанатты жәндіктерінің көбеюі үшін қолайлы жағдай жасайды (1.1-сурет).
Павлодар облысының жазық бөлігіндегі орталық орынды Ертіс өзенінің алқабы алады, ол жақсы айқындалған алқап бойынша ағады. Өзен арнасы ирелең, арагідік салалар мен тармақтарға бөлінген. Ол Қытайда Қара Ертіс деп аталатын Моңғол Алтай тауларынан бастау алып, Зайсан көліне құяды. Жоғарғы ағысында (Семей қаласына дейін) жазық және таулы өзендер сипаты бар. Семейден төмен Ертіс Батыс-Сібір жазығына шығып, солтүстік-батысқа қарай, құрғақ дала арасында Омбы қаласына дейін қосылмай ағады. Ертістің қоректенуі аралас, жоғарғы ағысында − қар, мұздық, төменгі ағысында қар, жаңбыр және топырақ, су режимінің сипаты да айтарлықтай өзгереді. Ертістегі су тұщы, тұтынудың барлық түрлеріне жарамды. Жылдық ағынның 50 % көктемде, жоғарғы ағысындағы ағынның үлесі жазда және күзде 20 %, қыста 10%. Сағадағы жылдық ағысы шамамен 95 км3 қамтиды.
Ертістің оң жағалауы тік және жарлы, оның бойымен жағалау белесі созылады, ол жер үсті суларының ағуына кедергі келтіреді және оң жағалаудың ағынсыз қазаншұңқырда көлдердің пайда болуына ықпал етеді.
Сол жағасы жайпақ, ойпатты, жайылмасы кең. Павлодар ауданындағы Ертіс ені – 350 км.
Ертіс өзенінің алқабында климат қоршаған жермен салыстырғанда біршама жұмсақ. Ормандар, шалғындар, көлдер, су қоймалары, каналдар алқапта адамдардың демалуына қолайлы арнайы микроклимат жасайды. Жауын-шашынның мөлшері жылына орта есеппен 245–265 мм қамтиды. Жауын-шашынның максималды мөлшері шілде-тамыз айларында 30-дан 50 мм-ге дейін болады. Оң температураның қосындысы – 2800–3000 (+10° жоғары) жер оттылығын дамуы үшін жеткілікті.
Ертіс алқабы: арна маңы, орталық және террасса маңындағы бөліктерге айқын бөлінеді. Сонымен қатар, өзеннің эрозиялық және аллювиалды-аккумулятивті белсенділігімен байланысты мезо-және микрорельефтің әртүрлі тегіссіздігі оның шегінде кеңінен дамыған. Қазіргі заманғы алқап террассалары тұзды үшінші реттік жыныстарға кесілген, олар өзеннің іргелес учаскелеріне енетін, арагідік тұздардың және минералданған жер асты суларының көзі болып табылады.
Ертіс өзенінің алқабы – табиғаттың ерекше құбылысы. Ол бүкіл өзен бойымен жалпы ауданы 595 мың га созылып, Шығыс Қазақстан, Павлодар және Омбы облыстарының аумағын қамтиды. Павлодар облысында бұл аудан 70 % − 375,1 мың га құрайды. Облыстың алқап аумағында 219,4 мың га шабындық, 286 мың га жайылым, 48,7 мың га орман мен бұталар, 29,1 мың га батпақ, 41,2 мың га су (өзен, өзек) және басқалары 16,8 мың га. Алқаптың ені 10-нан 15 км-ге дейін құрайды. Ұзындығы – 700 км.
Облыс аумағындағы табиғи шөпті өсімдіктер екі аймақта орналасқан – дала мен шөлейт. Дала аймағы оңтүстік қара топырақтардағы орташа құрғақ әртүрлі қызыл боз далалар, қара қоңыр топырақтардағы құрғақ әртүрлі шөпті-боз бен боз-бетегелі далалар, қоңыр топырақтардағы құрғақ бетегелі-боз далалар аймақ тармақтарын біріктіреді (1.2, 1.3-суреттер). Бұдан басқа, Қазақтың биік ұсақ шоқылары ауданында таулы қара қоңыр топырақтардағы орташа қуаң әр түрлі шөпті-боз дала ерекшеленеді. Шөлейт аймақ бір аймақ тармағынан тұрады – ашық қоңыр топырақтағы жусан-бетегелі дала.
Орташа қуаң әртүрлі шөпті-қызыл боз дала аймақ тармағы облыстың солтүстік бөлігінде оңтүстік қара топырақтарда және шалғынды-қара топырақты топырақтарда орналасқан және Ертіс, Железин және Қашыр әкімшілік аудандарының солтүстік бөлігін алып жатыр. Өсімдік жамылғысында үстем түрге әртүрлі шөптер мен қызыл боз жатады. Ағаш өсімдіктері шымды және орманды шақаттағы көктерек-қайың ағаштарынан, сондай-ақ Ертіс өзенінің алқап топырақтарындағы тал-терек ормандарынан тұрады.
Құрғақ әртүрлі шөпті-боз және боз-бетегелі дала аймақ тармағы бірінші аймақ тармағының өсімдіктерін алмастырады. Бұл дала Ертіс, Ақтоғай, Тереңкөл, Успен және Шарбақты әкімшілік аудандарының қара-қызғылт топырақтарында орналасқан, сондай-ақ Баянауыл ауданының оңтүстік-батыс бөлігінде жоғары ұсақ шоқылы таулы қара-қызғылт топырақтарда орналасқан.
Ағаш өсімдіктері солтүстік бөліктің аймақ тармағында қоңыржай құрғақ даладан құрғақ далаға ауысқан кезде таралды және көктерек-қайың ағаштары мен қандыағаш тоғайымен ұсынылған (1.4-сурет). Ертіс өзенінің алқабында орманды-шалғынды топырақтардағы тал-терек ормандары таралған. Биік ұсақ шоқылы қара-қызғылт топырақтарда қарағайлар өседі, ал тауаралық алқаптарда жылғалар бойымен, шақаттанған топырақты ойпаттарда көктерек ормандары өседі, жекелеген боп қайың ормандары кездеседі.
Ертістің оң жағалауында өсетін Павлодар облысының жалқарағайы шығыстан Алтай өлкесінің жалқарағайларымен және шығу тегі бойынша төрттік кезеңге жататын Құлынды даласымен шектеседі. Топырағы – құмайт. Негізгі құрылыс материалы – кәдімгі қарағай. Көбінесе өлі-жабынды қарағай ормандары немесе әртүрлі шөпті пішен мен сирек жусан-бетеге-селеуі бар қарағай орманы кездеседі. Өрттермен және ағаш кесумен тұтас орман алқаптары жойылады. Өрт болмаған жерлерде қыналар басым болады, кей жерлерде тобылғы, ойпаттарда мүктер кездеседі.
Құрғақ бетегелі-боз дала аймақ тармағы қоңыр топырақты облыстың орталық бөлігін алып жатыр. Мұнда ксерофиттер: қылтан селеу, бетеге, шөл сұлыбасы, қараған кеңінен таралды, қатты эрозияланған құмдақ және құмдауыт топырақтарында – айғыр қияқ, құмдық салаубас және т. б. таралды. Ылғалдың жетіспеушілігі кезінде, ауа температурасы жоғары ұзаққа созылған құрғақшылықта алуан шөптер пішеннен толығымен дерлік түсіп қалады (1.5-сурет).
Шөлейтті жусанды-қау дала аймақ тармағы ашық қоңыр топырақты облыстың оңтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр. Өсімдіктер дәнді дақылдардың кедейлігімен және нашар дамыған топырақтарда жусан, шеркез және қарағанның кең таралуымен сипатталады. Жазда шөп, әдетте, күйіп кетеді. Облыс аумағындағы шалғынды өсімдіктер өзен аңғарларында, сондай-ақ көл қазаншұңқырларында, сайлар мен оймауыт бойынша жеке түрде таралған.
1928 жылы Павлодар облысының құрамына енгізілген, ауданы 18,5 мың км Баянауыл тау орман алқабы Қазақ ұсақ шоқылар далалары арасында ерекше және бірегей болып табылады. Бұл тау сілемінде биіктігі бойынша көрнекті таулар Қызылтау, Ақбет, Ақбастауды атап өтуге болады. Таулардың аумағына кішігірім жылғалар бойынша көп мөлшерде тау бөктеріндегі жазықтарға кіретін, жоғалып, көп жағдайда өзен ойпаттарына дейін жетпейтін бұлақтар мен өзеншіктер ағады. Аса құнды тұщы су көздері Сабындыкөл, Жасыбай көлдері болып табылады, олардан шортан, шабақ, алабұға, мөңке, қарабалық едәуір ауланады.
Павлодар Ертіс өңірінің флорасын 500 туыстан және 92 тұқымдастықтан тұратын өсімдіктердің 1495 түрі құрайды. 59 туысқа біріктірілген 245 түрден тұратын күрделігүлділер жетекші тұқымдас болып табылады. Тұқымдаста ең саны көп туыс 40-тан астам түрден тұратын жусан. Саны бойынша екінші орынға 118 түрмен бұршақ тұқымдасы жатады. Бұл тұқымдастың ең көп санды туысы таспа болып табылады, 58 түр. 102 түрден тұратын астық тұқымдасы үшінші орында. Саны кем тұқымдастар крестгүлділер (106 түр), алабұталар (81 түр), қалампыр (60 түр), тауқалақайгүлділер (53 түр), шатыршагүлділер (51 түр), қияқ гүлділер (39 түр) тұқымдастары болып табылады. Қалған тұқымдастар салыстырмалы түрде аз түрлер санымен ұсынылған. Оның ішінде Баянауыл таулы-орманды алқабында ағаштардың, бұталардың және шөпті өсімдіктердің 270 түрі белгілі.
Павлодар облысы Азия материгінің орталығында орналаса отырып, оған тән көктемгі-жазғы кезеңнің қуаңдығы, жоғары жазғы және төмен қысқы температурасы, атмосфералық жауын-шашынның жылдар бойынша жеткіліксіз және тұрақсыз мөлшері және жыл бойы елеулі жел қызметі бар өңірдің континенттік климатының түрін қалыптастыратын арктикалық, қоңыржай және тропикалық ендіктердің ауа массаларының әсеріне ашық.
Табиғи-климаттық жағдайлары бойынша облыс ішінара шөл-дала және таулы орманды дала аймағында және негізінен қоңыржай құрғақ дала және құрғақ дала аймақ тармағы бар дала аймағында орналасқан.
Климаттың негізгі ерекшелігі – күрт континенталдылық. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200-ден (оңтүстікте) 310 мм-ге (солтүстікте) дейін ауытқиды. Облыстың орташа жылдық ауа температурасы оң және оңтүстікке қарай көтеріледі. Сонымен, орташа жылдық температурасы қоңыржай құрғақ аймақ тармағында – 0,0–1,00, құрғақ далада – 1,00–2,00 және шөл далада – 2,50-ден көп. Ең жылы ай – шілде (+20–22 ºС), ең суық – қаңтар (-17−20 ºС). Облыс климатының жағымсыз көрсеткіштерінің бірі жиі желдер болып табылады. Ең желді айлар – наурыз, сәуір, мамыр, кейде маусым.
Алғашқы күзгі аяздар көп жағдайда қыркүйектің ортасында және соңында, ал соңғы көктемгі – мамыр айының ортасында және соңында байқалады. Аязсыз кезең орта есеппен 110–135 күнге созылады – мамырдан қыркүйекке дейін. Орташа температурасы 10 °C-тан жоғары кезеңнің ұзақтығы 135–145 күнді құрайды, осы уақыт ішіндегі температура қосындысы 220–260 °С, оңтүстікке қарай жоғарылайды. Қыста бұлтты және суық ауа райы басым болады. Әдетте, ол қарашаның бірінші онкүндігінен басталып, сәуірдің бірінші онкүндігіне дейін жалғасады.
Қыс айларына ауа температурасының үлкен тұрақсыздығы тән, кейбір жылдары белгілі бір бағытқа 8–11 ° нормадан айтарлықтай ауытқулары болуы мүмкін. Кейбір күндері температура -40 °C-қа дейін, тіпті -45–49 °C-қа дейін төмендеуі мүмкін. -20 °С аязымен күндер саны жылына – 70–80, -30 °С және одан төмен өте суық қыста 25–30 күнге дейін жетуі мүмкін. Бірақ қыста қатты аяздармен қатар ауа температурасының +5–6 °С дейін жоғарылауымен еруі мүмкін. Ауаның орташа тәуліктік температурасы -10 °-тан өтеді 20 қарашаға дейін, облыстың оңтүстігінде – желтоқсанның алғашқы күндерінде.
Қар жамылғысы қазанның соңғы онкүндігінде, кей жерлерде қараша айының басында пайда болады. Шамамен 10–15 қарашада тұрақты қар жамылғысы пайда болады, ол солтүстік аймақтарда 5–10 сәуірге дейін, оңтүстігінде – наурыздың аяғына дейін сақталады. Қар жамылғысы бар күндер саны – 130–155. Желтоқсанның алғашқы күндерінде қар жамылғысының биіктігі 10 см-ге жетеді, ол ақпан айының соңында – наурыздың басында 15–25 см қалыңдыққа ие.
Қыс мезгілінде батыс және оңтүстік-батыс бағыттағы желдер басым болады. Жиі желдің жылдамдығы 15 м/с-тан асады, бұл бұрқасын мен боранды тудырады. Қарлы борандары бар күндер саны қыста 30–35, ал кейбір жылдары 50–60-қа жетуі мүмкін. Көктемде қатты желдер топырақты құрғатады. Ең желді айлар – наурыз, сәуір, мамыр, кейде маусым. Қатты жел соғатын күндердің орташа айлық саны, жылына 15 м/с астам 35 күнді құрайды. Құрғақ ауаның желдің жоғары жылдамдығымен және жауын-шашынның аздығымен үйлесуі топырақтың жоғарғы қабатын қатты құрғатады, мамыр айында әсіресе қауіпті шаңды және құмды дауылдар пайда болады.
1.4.2 Павлодар облысының жануарлар әлемі
Павлодар облысының жануарлар әлемі де алуан түрлі және жәндіктерден сүтқоректілерге дейінгі барлық кластармен көрсетілген.
Омыртқалы жануарлардың 365 түрі бар, олардың ішінде: дөңгелек ауыздылар − 1 түр; балық − 30 түр; қосмекенділер − 5 түр; бауырымен жорғалаушылар − 11 түр; құстар − 253 түр; сүтқоректілер − 65 түр.
Дөңгелек ауыздылар класы қарабайыр балық тәрізді жануар тынық мұхит миногасымен көрсетіледі, балық және басқа да су жануарлары паразиті. Ертіс арнасында, жағалау бойынының жылдам ағатын учаскелерінде тұрады. Коммерциялық маңызы жоқ.
Балық класы алты отрядпен ұсынылған, олардың үшеуі үлкен коммерциялық мәнге ие.
Аймақтың қосмекенділер класы Қазақстанда белгілі 12 түрдің 5 түрінен тұрады. Ең көп таралған түрі – сүйіртұмсық бақа. Сондай-ақ Павлодар облысында: жасыл құрбақа, кәдімгі құрбақа, қызыл аяқ бақа, сібір бұрыштісі кездеседі.
Павлодар облысындағы бауырымен жорғалаушылар класы Қазақстанда таралған 49 түрдің 11-імен көрсетілген. Секіргіш кесіртке – біздің облыста ең кең таралған және саны көп түр, арагідік өте тығыз популяциялар құрайды, сондықтан табиғи экожүйелерде үлкен маңызға ие болуы мүмкін. Жыланның отряд тармағына: кәдімгі сарыбас жылан, өрнекті жылан (тек сол жағалаудың оңтүстігінде Май, Баянауыл және Екібастұз аудандарында таралған), дала сұр жыланы (барлық жерде), кәдімгі сұржылан (сирек кездесетін түрлер), боз жылан (ұсақ шоқылар аймағында кездеседі) жатады.
Құстар – зерттелетін аймақтың ең үлкен класы. Павлодар облысында құстардың 22 отрядының 250-ден астам түрі кездеседі.
Қазақстан аумағында мекендейтін сүтқоректілердің 178 түрінің ішінде Павлодар облысында алты отрядтың 65 түрі кездеседі. Көптеген түрлер (29) кеміргіштер отрядына жатады. Зерттелетін аймақта отряд 5 тұқымдас өкілдерінен тұрады. Ең танымал өкілдері: тиін, қызылұрт сарышұнақ, байбак суыры, дала тышқаны, орман тышқаны, қосаяқ, сұр егеуқұйрық, үй тышқаны, дала тышқаны, атжалмандар, ондатр, тоқалтіс.
Жәндіктержегіштер 9 түрден тұрады – құлақты кірпі, жертесер, кіші жертесер, арктикалық жертесер, ерегежейлі жертесер, орташа жертесерлер, Sorex daphaenodon жертесері, кіші ақтісті жертесерлер, су жертесері.
Қолқанаттылар отряды 7 түрден тұрады: мұртты жарқанат, тоған жарқанаты, қоңырқұлақты жарқанат, сұрқұлақты жарқанат, қызғылт жарқанат, кәдімгі жарқанат, көптүсті жарқанат.
Қоянтәрізділер – ақ қоян, ор қоян, дала шақылдағы.
Павлодар облысында жыртқыштар отрядынан 3 тұқымдастың өкілдері кездеседі: сусарлар, иттер, мысықтар тұқымдастары. Қасқыр (барлық жерде таралған), түлкі (2 түр тармағы: қазақстандық және Vulpes vulpes karagan түлкісі), қарсақ (дала мен ұсақ шоқыларда таралған), ақкіс, ақ қалақ, сасық күзен. Сілеусін – оңтүстік оң жағалауда және ұсақ шоқыларда мекендейді; барлық жерде оның саны өте төмен.
Павлодар облысында Жұптұяқтылар отряды үш тұқымдас пен бес тұқымнан тұрады: жабайы шошқа, елік, бұлан, ақбөкен, арқар.
Омыртқалы жануарлардың көптеген түрлері (түлкі, ақкіс, ондатр, кәдімгі тоқалтіс, қоян және т. б.) және құстар (Podiceps grisegen, сұқсыр үйректер, үлкен және кіші әупілдек, қоңыр үйрек, қасқалдақ және т. б.) қан соратын қосқанаттылардың қорегі ретінде және қауіпті инфекциялар мен инвазиялардың қоздырғыштарын сақтаушылар ретінде белгілі.
Осылайша, зерттелетін аймақтың жануарлар әлемі белгілі бір эпидемиологиялық және эпизоотологиялық қызығушылық тудырады [132].