Көптеген организмдер тіршілігінің кейбір кезеңдерінде оптимумдардан алыстататын түрлі факторлардың әсеріне ұшырайды. Оларға өте ыстыққа да, суыққа да, жазғы құрғақшылыққа да, су қоймасының кебуіне де, қоректік заттардың жетіспеушілігіне де төзуіне тура келеді.

Өмір сүру ортасының көптеген жағдайларының нашарлауына байланысты көптеген түрлер өздерінің тіршілік етуін тоқтатып, «жасырын» тіршілік жағдайына көшеді. Алғашқы рет өзі жасаған микроскоппен ұсақ организмдер әлемін зерттеген А. Левенгук 18 ғасырда бұл құбылысты, кейбір организмдердің ауада толық кеуіп, кейін суда қайта «тірілетінін» байқаған. Кептірілген күйде олар жансыз сияқты көрінеді. Кейінірек мұндай жалған өлім – анабиоз деп аталды («ана»-жоқ, «биос»-өмір).

Терең анабиоз – бұл зат алмасудың іс жүзінде толық тоқталуы, бірақ оның өлімнен айырмашылығы, қолайлы жағдай туғанда белсенді өмірге қайтадан көше алады. Анабиоз жағдайына көшу- организмдердің ең қатал жағдайларда өмір сүру мүмкіндігін арттырады. Мысалы, кептірілген тұқымдар мен споралар, кейбір ұсақ жануарлар -коловраткалар, нематодалар ұзақ уақыт бойына немесе сұйық сутегі (-259.14°С) температурасына шыдайды. Анабиоз жағдайлары организмдердің тек түгелімен сусызданған жағдайында ғана жүзеге асады. Бұл процестегі маңызды нәрсе – дене клеткаларындағы судың жоғалуы клетка ішілік құрылымның бұзылуына әсерін тигізбеу керек. Көптеген түрлер бұған қабілетсіз. Мысалы, жоғары сатыдағы өсімдіктер клеткаларында әдетте су қоры бар орталық вакуоль болады. Кепкен кезде вакуоль жоғалады, клетканың пішіні өзгереді, жиырылады және оның ішкі құрылысы өзгереді, ал бұндай өзгерістер жағдайында анабиоз орындалмайды. Сондықтан терең анабиоз табиғатта сирек кездеседі. Бірақ тіршілік іс-әрекеттерінің баяулауы қолайсыз жағдайдағы кең таралған құбылыс. Дене клеткасы бұл жағдайда ішінара сусызданады, сонымен қатар басқа да оның бөліктерінің қайта құрылуы жүзеге асады.

Организмдердің анабиозға жақын күйін - жасырын тіршілік деп атайды. Организмдегі зат алмасудың төмендеу жағдайында өздерінің төзімділігін жоғарлатады және энергияны өте үнемді жұмсайды.

Жасырын тіршілік құбылысына – жәндіктердің меңіреу күйі, өсімдіктердің қысқы тыныштық күйі, омыртқалылардың қысқы ұйқысы, жерде тұқым мен спораның сақталуы, кеуіп қалған су қоймаларындағы ұсақ жәндіктер жатады. Көбеюлеріне қолайлы жағдай туғанша, табиғатта көптеген бактериялар енжар күйде болады.

Жасырын тіршілік - маңызды экологиялық бейімделушілік, бұл өмір сүру ортасының қолайсыз өзгерістеріне бейімделу әдісі. Организмдер қолайлы жағдай туғанда, белсенді тіршілікке қайтадан көшеді.

Организмдердің қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына бейімделуінің  үш тәсілі белгілі.

Мүлгу немесе тыныштық күйге көшу барысында өсімдіктер және жануарлар ортаның әсерлеріне бағынады, бұл жағдайда олар өздерінің тіршілігіне қажетті заттар мен энергияларды үнемдейді.

Сыртқы ортаның әсеріне қарсыласу – организмдердің сыртқы және ішкі құрылысындағы арнаулы бейімделушіліктер мен энергияның көп мөлшерін қажет етеді.

Тіршілік үшін қажет екі тәсілінің әрқайсысының артықшылығы мен кемшілігі де бар. Зат алмасуды тежеу мүмкіншілігі – организмдердің жасырын тіршілікке көшуі энергияны үнемдейді және төзімділікті арттырады, бірақ жағдайлар нашарлағанда, олар белсенді болуға қабілетсіз.

Дене температурасы мен су қорын реттеуде түрдің көптеген өкілдері сыртқы орта жағдайының өте кең диапазонында қалыпты тіршілік етуді қолдайды, бірақ тұрақты толтырып отыруға қажетті өте көп энергияны жұмсайды. Сондықтан мұндай организмдер орта жағдайларының ауытқуларына өте төзімсіз. Мысалы, адамдарда дене температурасы 1 °С-қа артуы оның денсаулығының нашарлағанын көрсетеді.

Сыртқы орта әсеріне бағыну және қарсыласумен қатар, тірі қалудың 3-ші әдісі – қолайсыз жағдайдан қашу және қолайлы тіршілік ортасын белсенді түрде іздеу. Мұндай бейімделу жолы тек ғана кеңістікте еркін орын ауыстыра алатын қозғалғыш жануарларға тән. Мысалы, құр мен шіл жылы болатын қар астында тәуліктің көп бөлігін өткізеді. Көптеген жануарлар өздерінің індері мен ұяларын қолайлы жерлерге салады. Қыс кезіндегі қоректің аздығы мен суықтан қашудың айқын мысалы, жыл құстарының ұшып кетуі.

Тірі қалудың барлық үш тәсілі - әртүрлі түрдің өкілдерінде кездесуі мүмкін. Мысалы, суыққанды жануарлар қолайсыз факторларға бағынады, бірақ олардың әсерінен қашады.

Организмдердің жасырын тіршілік жағдайындағы төзімділігін арттыру химиялық шаруашылықтарда кеңінен қолданылады. Арнайы қоймаларда өсімдік тұқымдарын, микроорганизмдерді, ауылшаруа-шылық жануарларының ұрықтарын сақтауда ерекше режим жасалады.

Медициналық практикада донор қанын ауыстыратын, органдар мен ұлпаларды қайта орнататын жағдайлар жасалады. Табиғатта қайта қалпына келтіру мақсатында, жануарлар мен өсімдіктердің жойылып бара жатқан түрлерінің жыныс клеткаларын сақтау жобалары бар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Организмдердің ортаға бейімделуінің негізгі жолдары

Мақсаты: организмдердің орта жағдайларына әр түрдің өзінше бейімделетінін: қосымша энергияны жұмсау арқылы сақтайтынын немесе қолайсыз факторлар әсерінен қашып құтылатынын немесе басқа әдістермен бейімделу жолдарын түсіндіру.

Құрал-жабдықтар: тұщы су былқылдақденелілері, көбелек пен құстар миграциясының сызбанұсқасы, құм, сызғыш, қалам, жұмыс дәптері.

Жұмыс барысы:

1. Аквариумның түбіне 5-7 см қалыңдықта ылғал құм салып, оған бірнеше былқылдақ денелілерді салыңыздар.
2. Кейін олардың үстінен тағы да құм себіңіздер. Ылғал құм біртіндеп кеуіп, былқылдақ денелілер анабиоз жағдайына түседі. Осындай «құрғақшылық» жағдайда былқылдақ денелілер 4 айға дейін болады.
3. Осы уақытты ол өзінің бастапқы салмағынан 50% салмақ жоғалтады. Аквариумды жеткілікті мөлшерде сумен толтырса, былқылдақ денелілер қайтадан тіршілігін жалғастырады.
4. Былқылдақ денелілердің бастапқы салмағын өлшеп, жазу керек.
5. Кейінгі салмағын тағы да өлшеп, айырмашылығын салыстырыңыздар.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Су қоймасының жоғарғы бөлігінің аймағында тіршілік ететін организмдердің экологиялық бейімделушіліктерін зерттеу

Мақсаты: білім алушылардың экожүйе туралы білімін толықтырып, адамның экожүйеге әсерін анықтау; судағы ағзалармен білім алушыларды таныстырып, олардың тiршiлiк ету ерекшеліктерін анықтау; су өсімдіктерінің зоналық өсу ерекшеліктерін көрсету; экожүйедегі су ағзаларының трофикалық топтарын анықтау; судағы ағзалар түрлерінiң тізімiн жасап, олардың жойылып кетуіне әсер ететін факторларды анықтау мақсатында топсеруенді ұйымдастыру.

Құрал – жабдықтар: блокнот, қалам, сачок, өсімдіктер мен жануарларды анықтағыштар.

Топсеруенге дайындық: Су қоймасының жоғарғы бөлігі ағзалардың қоныстанған ерекше аймағы, себебі ауа және су орталарының түйіскен жері. Бұл жердегі ағзалар оқушылардың бақылауына қолайлы. Сондықтан оқытушы топсеруендi оңай ұйымдастыра алады. Бұл ортадағы ағзалардың көптүрлілігі экожүйенің тұрақтылығынан көп хабар бере алады.

Топсеруенді маусымның ортасынан тамызға дейін түске дейінгі уақытта өткізген дұрыс. Дәл осы уақытта су қажетті мөлшерде жылынып, тынық да өсімдіктер мен ағзаларды аңғаруға болады. Бақылауды тұрған не жәй ағысты су қоймаларда жүрген абзал.

Дайындықты әдеттегідей кіріспе әңгiмеден бастайды, мұнда негізгі екі мәселе сөз болады. Біріншісі – бұрын танысқан ортаның ерекшелігі туралы білімдерін жаңартып негізгі түсініктерді қалыптастыру. Екіншісі – білім алушылардың су ағзаларымен жеке жұмыс істеуіне мүмкіндік туғызу.

Ағзалардың өмір сүру ортасы болып саналатын суға ерекше назар аударған абзал. Әуелі жылу сыйымдылық түсінігiне тоқталу керек, одан соң неліктен судың жылу сыйымдылығы соншама жоғары (1мл. суды жылыту үшін 1 кал. жылуға 1 ºС қажет), содан су қойманың тұрақты температуралық режимі туралы айту керек. Одан iрі суқоймасындағы өсімдіктер мен жануарлардың басты шектеушi факторы оттегі туралы түсiнiк беру керек (ауадағыдан 21 есе аз). Әңгіме кезінде білім алушылар судағы оттегінің оның температурасына, қабаттарына, онда тіршілік ететін өсімдіктер әлеміне тікелей байланысты екенін ұғыну керек. Білім алушылар суқоймасының жарық режимі екі факторға тиісті екенін: күн шапақтарының су бетінен шағылысуымен судың оларды жұтып алуына тікелей қатысты екенін түсінуі керек. Әдетте ағзалар тіршілігіндегі көміртегінің қажеттілігін оқушылар жете ұғына білмейді. Көміртегі өсімдіктерге фотосинтез процесі үшін, ал кейбір жануарларға сыртқы қабығын қалыптастыратын карбонат ретінде керек. Кіріспеде білім алушылардың  барысында судың физикалық қасиеттерімен танысатынын да айту керек. Білім алушылардың бұрын өткен тақырыптарда қалыптастырылған білімдерін бекіту үшін экожүйедегі судың құрылым жүйесін талдап түсіндіру керек. Әуелі судың жағасы, өсімдіктері мен ондағы өмір сүретін тіршілік иелерінің ерекшеліктерін атап өту керек. Білім алушылар өз мысалдарын келтірулері керек. Одан соң судың сапалылық деңгейі, ластану көлемі мен онымен күресу жолдарын түсiндiру қажет. Оқытушы экожүйедегі ең басты мәселелердің бірі - трофикалық топтар туралы әңгіме етеді. Кіріспе әңгіменің соңында өткен білім алушыларға тағы да негізгі мақсатты түсіндіріп өткен өте қажеттi.

Топсеруеннің өткізілуі туралы

Бірінші. Әуелі білім алушыларға таныс емес судың физикалық, химиялық ерекшеліктерін атап өту керек. Су тығыздығын ерекше бөліп айту керек. Ерітілген тұз мөлшеріне қарай табиғи сулардың тығыздығы үлкен болады (1,35 г/см³) (ауа – 0,0013г/см³). Сондықтан өсімдіктердің арқаулық жасушалары тым әлсіз немесе мүлде жоқ, су ғана ұстап тұрады.  кезінде ұзын аяқтарын созып алып, тез жылжып бара жатқан жәндіктерді көруге болады. Бұлар – сүліктер.

Екінші. Тұщы сулы суқоймаларда өсімдіктер аймақ бойымен орналасады. Әрбір аймақтың өзіне тән өсімдік әлемі бар. Бұл әсіресе теңіз типті суқоймаға барған кезде байқалады. Мұнда мынадай аймақтарды бөліп көрсету қиын емес:

А) Жағалық, тым көп ылғалға үйренген өсімдіктер. Олардың қатарына орман қамысы, қияқ, қалтагүл жатады.

Б) Ұсақ өсімдіктер аймағы. Бұл аймақтың негізгі өсімдіктері өзен қамысы немесе қамыс. Көбіне олардың 3-4 м. сабақтары жартылай суға кіріп тұрады.

В) Жүзгіш өсімдіктер аймағы. Бұл өсімдіктермен оқушыларға жақынырақ жақсылап таныстыру қажет. Жүзгіш өсімдіктер ішінен екі экологиялық топты ерекше атап көрсетуге болады. Біріншісі – бір жерде тұратын тамырлары жоқ өсімдіктер. Олар балдыршөп, сукөрік, шыбынсалы және тағы басқалары. Екінші топқа – ақ тұңғиық су астында да, үстінде де жапырақтары бар өсімдіктер. Олар көз шешек, сары тұңғиық, шылаң.

Үшінші. Су бетіндегі өсімдіктердің ерекшеліктері туралы нақтылы түсіндірген жөн. Бірінші топтың морфологиялық ерекшелігін кіші балдыршөп мысалында да байқауға болады. Ол үшін кішкене ыдысқа бірнеше өсімдікті алып, аквариумға не банкіге қойған дұрыс. Енді оның сабағының құрылысына назар аударайық, ол кішкене ғана жасыл болып келген. Бұлардың тамыры ең бірінші кезекте тепе-теңдік қалпын сақтау үшін, су мен қоректі ол бүкіл денесімен сіңіреді. Әрбір сабақ өзінен жаңа сабақтар шығарады, ал олар әлі толық өсіп болмай жатып-ақ дәл сондай әрекетке кіріседі. Сөйтіп аз қана уақыт ішінде балдыршөп бүкіл суқойма бетін жауып кете алады. Күзде бұл өсімдікті кездестіру мүмкін емес. Өзіне қажетті мөлшерде крахмал жинаған ол су түбіне кетеді, көктемде қайтадан шығады. Олар – таза су индикаторлары. Көп таралып кетуі судың ластанғандығының белгісі. Оны тарататындар жүзгіш құстар.

Тамырлы өсімдіктер қатарына ақ көзшешек жатады. Бұл өте аз кездесетін түрі, сондықтан аса сақ болған жөн. Көзшешектің су түбінде жуан тамыры бар. Су деңгейі қанша өзгерсе де, гүлі мен жапырағы әрдайым қалқып тұрады. Су бетінде жүзіп жүрген жапырақтары диаметрі – 20 см, формасы – жүрек пішінді. Бұған ерекше назар аудару керек, өйткені сол жерде сары тұңғиық деп аталатын өсімдік те бар. Гүлі бойынша айыру оңай болса да, өзгелей айыру қиын. Ақ тұңғиық жапырағында май сияқты зат бар, сондықтан ол көп суланбайды. Көзшешектің гүлдерін бақылау аса қызық. Таңертең сағат 7-де гүлі ашылады да, кешкі сағат 19-да жабылады. Жауынды күні мүлде ашылмайды, ұрықтануы жәндіктер арқылы жүзеге асады. Тұқым су астында пісіп жетіледі де жоғары жүзіп шығады. Оны жүзгіш құстар да тасымалдауы мүмкін.

Төртінші. Жануарларды да екіге бөлуге болады: мәңгілік мекені су болатын жануарлар мен суға дем алуға келетін жануарлар. Бірінші топқа су өлшегіш пен айналмаларды жатқызуға болады. Үлкен су өлшегіш – ең үлкен түрлердің бірі. Мөлшерi – 13–17 мм. Әуелі ыдысқа ұстап алып, сосын тiршiлiк ерекшелiктерiн ерекшеліктерді байқап көруге болады. Жәндік құрылысын зерттеген уақытта мынаған назар аударған абзал: қызғылт келген денесі, алғашқы қос аяғы қалғандарынан қысқалау. Су өлшегіштер қыста жағада мүк, ағаш діндері арасында шығады.

Демалу, азықтану үшін келетіндер қатарына үйректер, қаздар, аққулар мен шағаларды қосуға болады. Ең бақылауға ыңғайлы құс – барылдауық. Аталығының басы жасыл-қара, қанатында көкшіл-күміс сызық ойылған. Аналығы одан қоңырлау. Егер су қоймада көп аталықтар жүрсе, аналық ұясында болғаны. Сақ болған жөн, үйрек құрғақ жағаға ұя салады. Ол жақсылап жасырылған. Көбею уақыты наурыз бен маусым айлары.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

1. Топсеруенді жұмыс нәтижелерін талқылаумен аяқтау керек. Топсеруен барысында естіген, көрген бақыланғандардың барлығын білім алушылар күнделіктеріне жазып және суреттерін салыңыз. Бақыланған нәтижелерді сипаттап және судың жоғары бөлігінде байқалған үрдістерді түсіндіріңіз.
2. Су бетіндегі түрлік алуантүрлілік туралы қорытынды жасаңыз. Олардың осы ортаға бейімделуін сипаттаңыз.
3. Байқалған организмдерді қосып, қоректік тізбекті құрастырыңыз.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Аналық организмдердiң өсiмталдығына жарықтың әсерi

Мақсаты: жемiс шыбындарының (дрозофильдер) көбею процесiнiң өсiмталдығына жарықтың әсерiн тәжiрибе жүзiнде бақылау.

Құрал-жабдықтар: жемiс шыбындары, пластикалық тығындар, пробиркалар, бинокулярлы микроскоп.

Жұмыстың барысы:

1. Пробиркаларға бiрдей мөлшерде (1 мл шамасында) қоректiк ортаны құйып, бетiне ашытқы сұйықтығын жағу керек. Сабақ басталардан 12-18 сағат бұрын пробиркаларға шыбындарды екi жұптан салып, тығындармен жабамыз.
2. Содан кейiн пробиркаларды төңкерiп қою керек. Бiрдей температурада пробиркалардың жартысын жарыққа, екiншi жартысын қараңғыға қоямыз.
3. Пробиркаларды ашып, шыбындарды жалпы культурасы бар ыдысқа салу керек.
4. Бұдан соң пробиркаларға инемен радиустар сызып, бинокуляр арқылы жәндiктердiң салған жұмыртқаларын санаймыз.
5. Жарықтың әртүрлi жағдайындағы шыбындардың өсiмталдығына талдау жасап, оның әсер ету механизмiн түсiндiремiз.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Жарықтың жауын құрттарының тiршiлiгiне әсерi

Мақсаты: жауын құрттарының тiршiлiгiне жарықтың әсерiн, олардағы оң немесе терiс таксистiң болуын тәжiрибе арқылы бақылау.

Құрал жабдықтар: топырақ, ағаш жәшiктер, жауын құрттары, шам.

Жұмыс барысы:

1. Жауын құрттарын 1,5-2,0 кг топырақпен бiрге жәшiкке саламыз.
2. Сонан соң жәшiктiң жарықталған және қараңғыланған бөлiктерiндегi жауын құрттарының орналасуына назар аударамыз.
3. Осыдан кейiн жарықты жауын құрттарына түсiрiп, терiс фототаксистi байқаймыз.
4. Нәтижесiнде жануарлардың топыраққа ену тереңдiгiн өлшеп, жауын құрттарының мiнез тiршiлiктерiне жарықтың әсерi туралы қорытынды жасаймыз.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Шегiртке тәрiздiлердiң тiршiлiк формаларын салыстырмалы талдау

Мақсаты: зоофагтар мен миксофитофагтардың негiзгi өкiлдерiнiң тiршiлiгiмен және морфологиясымен танысу.

Құрал-жабдықтар: шегiртке тәрiздiлердiң тiршiлiк формаларының энтомологиялық қорапшалары.

Жұмыс барысы: коллекциялар арқылы шегiртке тәрiздiлердiң түрлерiн –шөптесiн астық тұқымдас (хортобионттар), бұталарда (тамнобионттар), ашық топырақта (геофильдер) және өсiмдiктер сирек өсетiн жерлерде (факультативтi хортобионттар) тiршiлiк ететiн өкiлдерiн көрсету. Организмдердiң төмендегi нышан - белгiлерiн пайдалануға болады.

1. Индекс 111/В – дене жалпақтығының бойына қатынасы.
2. Маңдайдың шүйдеге қарай бұрышы, ойша маңдайға параллель түзу жүргiзiп, алынған бұрышты тiк деп есептейдi.
3. Денесiнiң және артқы қанаттарының түсi.
4. Жабын құрылысы (тегiс, бұдырлы т.с.с.)
5. Артқы аяқ формасы. Миллиметр қағазына көлеңке түсiру арқылы анықталады, сан индексi – оның сан ұзындығының ең үлкен енiне қатынасымен анықталады.
6. Аяқ тармақтарындағы өскiн мөлшерi (үлкейткiш құрал арқылы көрiнедi).

Жұмыс соңында берiлген 5-кестенi толтыру керек.

5- кесте – Шегiрткенiң тiршiлiк формалары

Нышандары	Хортобионттар	Тамнобионттар	Факультативтi хортобионттар	Геофильдер
Индекс 111/В
Маңдайдың шүйдеге қарай бұрышы
Денесiнiң түсi
Артқы қанаттарының түсi
Жабын құрылысы
Артқы аяқ формасы
Аяқ тармақтарындағы өскiн мөлшерi

 

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

 

Тапсырмалар

1. Тәулігіне бамбук 30 см өсіп отырады. Оның 12 сағаттан кейін ұзындығы қанша болады?

Жауабы: 45 см.

2. Бір балыққа шамамен 3 л су керек. 50 л суы бар аквариумға қанша балық жіберуге болады?

Жауабы: 16 балық

3. Бозқұтан суда, таяз суларда көбіне батпақты жерлерде, биік шөптесінді жерлерде тіршілік етіп, балықтармен және қосмекенділермен қоректенеді. Оның ұзын аяқтарына, қауырсындарына, саусақтарының орналасуына, мойны мен тұмсығының ұзындығына назар аударыңыз. Бозқұтанның қоршаған ортаға бейімделушілігі немен түсіндіріледі?

Жауабы: Құстар ашық жерлер жағдайының тіршілігне бейімделген: олардың біреулері жақсы ұшқыштар, басқалары шөпте тығылады, үшіншілері тез жүгіруді қорғану ретінде пайдаланады.

4. Ортаның қолайсыз жағдайларына организмдердің бейімделуінің үш негізгі жолы бар: бағыну, қарсыласу және қашу. Төмендегі келтірілгендер қандай әдіске жатады:

а) солтүстік жақтан оңтүстік аудандарға қыстауға құстардың күздік қайтуы;

б) боз аюдың қыстық ұйқысы;

в) қыста – 40 ºС темературада полярлы үкінің белсенді тіршілігі;

г) бактериялардың температура төмендегенде спора күйіне көшуі;

д) түйенің денесінің күндіз 37 ºС-тан 41 ºС-қа дейін қызуы және таңға қарай 35 ºС-қа дейін салқындауы:

е) адамның моншада 1000 С температурада болуы, бірақ оның ішкі температурасы қалыпты қалады – 36,6 ºС:

ж) шөлде 80 ºС ыстықта кактустардың өсуі;

з) қар қабатында қарабауырлардың қатты аяздарды көтеруі?

Жауабы: Қашу – а, з; бағыну – б, г, д; қарсыласу – в, е, ж.

5. Ағылшын жазушысы Джеймс Олдридж сегізаяқтың мына қызық ерекшелігін сипаттаған: «сегізаяқтар қоршаған ортаның түсіне сәйкес өте тез арада сәтті боялады. Мен бір рет өзім ұстаған сегізаяқты газеттің үстіне салғанда сегізаяқ сол сәтте ақ және қара жолақтары бар жол-жол болып бір сәтте түсін өзгертті». Неліктен сегізаяқтар реңін өзгертті?

Жауабы: Біріншіден жауларынан бүркену үшін сегізаяқтардың қорғаныш бейімделушілігі. Екіншіден жыртқыш сегізаяқтар аулау кезінде өзінің жемтіктері үшін байқаусыз болып қалады.

6. Орта Азиядағы адамдардың жылы сарайларында әдетте қыстық ұйқыға кететін агамалар мен геккондар бүкіл қыс бойы белсенділік көрсетеді. Жылы қыстың және жиі жылудың болуына байланысты, көптеген жыландар жер бетіне шығып, күнге жылынады. Неліктен бұл жағдайларда бауырымен жорғалаушылардың үздіксіз қыстық ұйқысы жоқ?

Жауабы: Қолайлы температуралық жағдайда көптеген бауырымен жорғалаушылар қыстық ұйқыға кетпейді.

 

Қосымша материалдар мен ақпаратттар

1. Оңтүстік Антарктида орыс зерттеушілері мұздың тереңінен алынған мұз үлгісіне микробиологиялық анализ жүргізді. Зерттеудің нәтижесінде тіршілік етуге қабілетті микроорганизмдер табылғаны белгілі. Мұз қабатының жасы 10–13 мың жыл. Мұнда негізінен бактериялар, сонымен қатар саңырауқұлақтар және ашытқы саңырауқұлақтар споралары табылған. Кейінірек тіршілікке бейімделген бактериялар антарктикалық мұздың астындағы тау жыныстарының да табылғаны белгілі. Олардың жастары 10 мыңнан 10 млн жылға дейін жетеді. Янтарь тасының кесектерінен, мәңгі тоңнан табылған мамонттың мүйізінен алынған микробтарды тірілткен эксперименттер жүргізілді.
2. Жылықанды жануарлар – 50 °C аязды суық аудандарда шыдамды. Мұндай жағдайларда жануарлардың және қоршаған орта температурасының айырмашылығы 80 °C – 90 °C-қа жетеді. Пингвиндердің тұрақты дене температурасы +37 °C – 38 °C, ал Солтүстік бұғының тұрақты дене температурасы +38 °C – 39 °C. Жылулық тепе-теңдігін ұстау үшін жануарлар энергияның қорларын жұмсайды. Сонымен қатар, олардың жылу ұстағыш тері жамылғылары да маңызды роль атқарады. Жылыны сақтайтын денесінің айналасында ауа қабатын қамтамасыз ететін бұл жамылғылар қысқа қарай қалыңдайды, мамықтанады.
3. Орталық Азияның құрғақ шөлді далаларында есеккұрттың көптеген түрлері тіршілік етеді. Бұл организмдер өздерінің жақын су туыстары сияқты өте ылғалды ортаны қажет ететін жерүсті ұсақ шаянтәрізділер. Шөлде тіршілік ететін олар ыстық пен құрғақшылықтан қашуға қабілетті. Бұлар сазды топырақтан ауасы су буларына қаныққан, температурасы төмендеген тік індерді қазып, тіршілік етеді. Тәуліктің жер-үсті ауа қабаты ылғалданган уақытта ғана індерінен шыгатын есекқұрттар топырақ бетіндегі өсімдік қалдықтарымен қоректенеді. Өз ұрпақтарын кебуден сақтау үшін және ылғалдылықты сақтау мақсатында денесінің өткізбейтін жабындары бар алдыңғы сегменттерімен ыстық уақытта аналықтары іннің аузын жабады.
4. Балықшы құсы аптасына 3000 км жерді ұшуға бейімделген.
5. Көптеген адамдар жирафтың ұзын мойны биік ағаштардың жемісі мен жапырағына жету үшін бейімделуі ретінде дамыған деп есептеген. Ал зоолог Роб Симменс ұзақ уақыт бақылаудың нәтижесінде мынадай қорытындыға келген. Олардың мойыны аталықтардың арасында болатын төбелес нәтижесінде ұзарған. Жирафтар аналығы үшін жиі төбелесіп, бір-бірін мойындарымен соғып отырған. Төбелес нәтижесінде осындай белгі пайда болып, ол кейінгі ұрпақтарына ген арқылы берілген. Осыдан кейін жануарлардың мойыны біртіндеп ұзара бастаған.
6. Өсімдіктер тұқымының тыныштық күйінің ұзақтығы оның сақталу жағдайына байланысты. Ылғалдылық пен температураның жоғарылауы тұқымның тыныс алуының шығынын ұлғайтады. Еменнің жаңғағы 3 жылдай сақталады. Құрғақ тұқымдар өнімділігін жоғалтпаса, ұзақ уақыт жатуы мүмкін. Мысалы, көкнәр тұқымы 10 жылға дейін, арпа, бидай, қара бидайдың дәндері 32 жыл, бақбақ жемісі жылға 68 дейін, лотос тұқымы 250 жылға дейін тіршілігін жоғалтпайды. 2000 жыл бұрын кеуіп қалған батпақты шымтезектегі лотос тұқымының өнген жағдайы анықталған. Өйткені бұл өсімдіктің жемісі қалың газ немесе су өткізбейтін қабықшамен жабылған.
7. Көптеген жануарлардың үлкен құлақтары болады. Оларға жылу бергіштік қызмет тән. Басқа жылықандыларға қарағанда, құстар үшін жылыну – кішкентай мәселе, өйткені олардың дене температурасы 3–4 °C тан жоғары. Құстар әрқашан ұшып жүреді және денесі ауа ағынымен салқындатылады.
8. Киіктердің ұзын мұрны болады. Ол суық қыстыгүні тыныс алатын ауаны жылытады және құрғақ жазда оны ылғалдандырады. Ал шаң - тозаң болған уақытта ол жабылып қалады.
9. Еноттар әртүрлі жағдайларға тамаша бейімделген. Ертеректе олар Солтүстік Американың ормандары мен бұталы жерлерде тіршілік еткен. Ал қазір үлкен және кіші қалаларда, үйдің жоғары қабаттары мен сарайларда, қорек іздеп қоқыс салынған контейнерлердің қастарында жүреді.
10. Түнде фузилер балығы теңіз түбі мен тереңдігінің түбіне сәйкес келетін қоңыр реңді түске көшіп, теңіз түбінде ұйықтайды. Оянғаннан кейін, ол ашық реңге көшіп, судың бетіне жақындаған сайын тіпті ақшыл болады. Реңін өзгерту нәтижесінде ол байқаусыз болады.

4-сурет – Күндізгі және түнгі рең

11. Жарық шашатын фонарик балық - камбала өзінің баспанасынан тек ғана түнде шығады. Жарық шығаратын бірнеше млр бактриядан тұратын екі органы болады. Балық бұл бактерияларға жарығын өшірте алмайды, бірақ жарықты көлегейлейтін ерекше органы болады. Балықтар осы жарықтың көмегімен жыртқыштарды алдай алады. Жыртқыштарын көрген балық бірнеше секунд ішінде тура, ал сосын кенеттен өзінің жарығын өшіріп, қозғалыс бағытын күрт өзгертеді. 1967 жылы Араб – Израиль соғысының кезінде бұл балықтардың жарық шығаруын жаулардың аквалангистерінің жарығы деп қате түсініп, сол жерді динамитпен қопарған.
12. Алып кактус – сагуаро биіктігі 15 м жетеді және ол 200 жылдан астам тіршілік етеді. Олар 75 жылға дейін бұта бермейді. Ірі даналарының салмағы екі есе көп. Бұл салмақтың 4/3-і діңінде сақталатын судың үлесіне келеді. Кактус суды сіңіргенде, гармошка сияқты діңіндегі қатпарлары созылады. Осындй кактустың діңдерінде тоқылдақтар қуыс жасайды. Бұндай ұяның ішінде температура сыртқы ортамен салыстырғанда төмен болады.