Әртүрлі организм түрлерінің тіршілік жағдайлары түрліше болады. Олардың кейбіреулері, мысалы, ұсақ кенелер немесе бунақденелілер бүкіл өмірін өсімдік жапырақтарында өткізсе, ал кейбіреулері әртүрлі кеңістікті мекендейді (сібір бұғысы, мұхиттағы кит, жыл құстары).

Әртүрлі түрлер өкілдерінің тіршілік еткен жерлеріне байланысты оларға әртүрлі экологиялық факторлар әсер етеді. Біздің планетамызда бір-бірінен айырмашылығы бар бірнеше негізгі тіршілік орталарын бөлуге болады. Олар: су- тіршілік ортасы, жер – ауа – тіршілік ортасы, топырақ -тіршілік ортасы, тірі организмдердің денесі.

Су - тіршілік ортасы

Тіршілік іс – әрекеттерінің әртүрлілігіне қарамастан барлық су мекендеушілері өз ортасының негізгі ерекшеліктеріне бейімделуі тиіс. Бұл ерекшеліктер ең алдымен судың физикалық қасиеттері: су тығыздығымен, жылу өткізгіштігімен, тұздар мен газдарды еріту қабілеттілігімен анықталады.

5-сурет – Су - тіршілік ортасы

Су тығыздығы – оның итерушілік күшімен анықталады. Тез жүзуге қабілетсіз көптеген ұсақ жәндіктер суда қалқып жүреді. Су ағынымен бірге жүріп, тіршілік ететін ұсақ организмдер жиынтығы планктон деп аталады. Оларға ұсақ балдырлар, бактериялар, ұсақ шаяндар, балық уылдырықтары және дернәсілдері, медузалар, кейбір ұлулар және т.б. түрлер жатады. Планктонды организмдер су ағысымен қозғалады, өйткені олар ағысқа қарсы тұра алмайды. Суда планктондардың болуы - қоректенудің фильтрациялық типінің болуына мүмкіңдік береді. Қоректенудің бұл типі теңіз лилиясы, мидия, устрица сияқты теңіз түбінде отырыңқы тіршілік ететін жануарлар мен қатар, жүзгіштерде де дамыған. Судан сүзіп алынған сүзінділер бұл жануарлардың қорегі болып табылады.

Судың тығыздығы суда тез қозғалуға кедергі жасайды, сондықтан тез жүзетін балықтар, дельфиндер, кальмарлар сияқты жануарлардың бұлшық еттері жақсы жетілген және денесінің пішіні доғалданған. Жарық судың тек аздаған тереңдігіне ғана өтеді, сондықтан өсімдіктер судың жоғары беткі қабаттарында ғана өседі, ал өте тереңдікте өсімдіктер болмайды.

Судың жылу режимі – құрлыққа қарағанда суда тұрақтылау болады. Жылудың жылдық өзгеру құбылысы мұхиттың жоғары қабатында 10-15°C, ал континентті суларда 30-35°C аралығында өзгеріске ұшырайды. Сулардың терең қабатында жылу тіпті өзгеріске ұшырамай, бірқалыпта болады.

Су организмдерінің тіршілігін тежейтін негізгі фактор - оттегінің шектеулі мөлшері. Оның ерігіштігі өте жоғары емес және су ластанғанда немесе қайнағанда оттегінің мөлшері азаяды. Сондықтан тоғандарда әркезде оттегінің жетіспеушілігінен су мекендеушілерінің жаппай өлімі кездеседі.

Ортаның тұздылық құрамы су организмдері үшін өте маңызды. Теңізде тіршілік етуші түрлер тұщы суда, ал тұщы суда мекендеушілер, керісінше, теңізде тіршілік ете алмайды. Әлемдік теңіз суында жерде кездесетін элементтердің барлық түрі кездеседі. 1л суда еріген минералды заттардың массасы – тұздылық деп аталады. Тұздылық бірлігі промилле (%), ол 1 л суда еріген 1г заттың қатынасы.

Жер бетіндегі бүкіл тіріге қажет экологиялық фактор. Метаболит және еріткіш ретінде тіршіліктің негізін құрайтын ортамен зат алмасу процесіне қажет. Мысалы, өсімдіктерде су фотосинтез реакциясына; топырақтан миниралды тұздар тек сулы еріткіштер түрінде ғана түседі және т.б. су өсімдіктер денесінің негізгі бөлігі (30 дан 95 % -ке дейін). Тіпті анабиоз (тұқымның тыныштық күйі) жағдайында да өсімдіктерде су қажет. Жер үсті өсімдіктері үшін судың ерекше ролі үлкен фотосинтездеуші беттің дамуына баяу булануға жұмсалатын тұрақты көп мөлшерін толықтыруда. Тургорлық қысымды қамтамаз ететін су сонымен қатар қаңқасы жоқ өсімдік сияқты организмдерге пішінмен қамтамасыз етеді. Сонғысы теңіз бен мұхитта, су қоймасында тіршілік ететін өсімдіктердің үлкен топтары үшін тіршілік ортасын болып табылады.

Су режиміне бейімділік ерекшеліктеріне байланысты өсімдіктер 3 экологиялық топқа бөлінеді.

1. гигрофиттер
2. ксерофиттер
3. мезофиттер

Гигрофиттер – жоғарғы ылғалды ауа мен артық ылғалды жерлердің өсімдіктері. Бұл топ өсімдіктеріне су шығынын тежейтін белгілердің болмауы және аз ғана судың азаюын көтере алмайтын белгілері топтастырады. Нағыз гигрофиттерге шөптесін өсімдіктер мен ылғалды тропиктік өсімдіктердің эпифиттері (басқа өсімдіктердің денесінде тіршілік ететіндер), су қоймалары жанындағы, өзен жағалауындағы, грунд сулары шығатын жерлердің өсімдіктер жатады. Петергоф - фантанында қабырғаларында орналасқан саңырауқұлақтар мен мүктер жатады. Су жағалауының өсімдіктері – қалтагүл, жылауықшөп, батпақ пальмалары, күріш. Бұл өсімдіктерге 2–3 сағат бойы күн сәулесі түсетін болса, бұл өсімдіктер тургоры кеміп тез қурайды. Эксперимент: папортниктердің бір түріне ауаның ылғалдылығын 90 % -ге кемігенде ол тіршілігін жойған. Сол сияқты зең саңырауқұлақтары да 85 % ылғалдылықта өледі.

Құрылымдылық ерекшеліктері: саны аз лептесіктері бар жұқа жапырақ тақталары, қалың кутикуласы болмайды. Жапырақ ұлпалары бос орналасқан, клетка аралықтары үлкен, су өткізу жүйелері нашар дамыған, жұқа нашар бұтақтанған тамырлары бар. Су режимін реттеуге гигрофиттердің қабілеттілігі шектеулі: лептесік көбіне ашық, сондықтан транспирациясы жай физикалық дененің суды буландыруынан айырмашылығы аз. Судың кедергісіз келуіне және қорғану бейімделуінің болмауына байланысты траспирация қарқындылығы өте жоғары. Мысалы, күндіз жапырақтар бір сағат ішінде жапырақ массасынан 4-5 есе артық су мөлшерін жоғалтады.

Гигрофиттердің ұлпаларының жоғары дәрежеде сулануы негізінен қоршаған ортадан тұрақты ылғалдылықтың келу есебінен жүреді. Сондықтан гомеогибридті өсімдіктер тобынан гигрофиттерді пойкилогибридтерге жақын деп есептеуге болады.

Келесі гигрофидтерге тән физиологиялық ерекшелік – клетка сөлінің осмостық қысымының төмендігі. Су қорының тез жоғалуына жиналған гүлді қолға алғанда ол тез солады.

Топырақтың шамадан тыс ылғалдануы өсімдіктерге кері әсер етуі мүмкін, өйткені аэрацияны қиындатады. Яғни, тыныс алу мен тамырдың сору әрекетін қиындатады. Сондықтан бұл өсімдіктерде арнаулы ауа тасушы ұлпа – аэренхима жақсы дамыған.

Ксерофиттер – атмосфералық және топырақ құрғақшылығын – ылғалдың жетіспеушілігін көтеруге қабілетті құрғақ жерлердің өсімдіктері. Бұл топқа шөл, құрғақ дала, саванна, құрғақ субтропиктерде өсетін өсімдіктер жатады.

Қолайсыз су режимі:

1-шіден топырақта судың жетіспеушілігінен оның шектеле түсуі;

2-шіден ауаның өте құрғақ және жоғарғы температура жағдайында транспирацияға ылғалдың көп жұмсалуы нәтижесінде түзіледі. Сондықтан судың жетіспеушілігін шешудің бірнеше жолдары болуы мүмкін:

а) көп сіңіріледі, аз жұмсалады;

б) көп судың жоғалуына төзімділіктің пайда болуы.

Кейбір өсімдіктерде топырақтан ылғалдылықта көп сіңіру үшін тамыр жүйесі жақсы жетіледі. Ксерофиттердің тамыр жүйесінің жалпы массасы жер үсті мүшесінің массасынан бірнесе есе артық келеді. Мысалы, орта Азия шөлдерінің құндызгүл мен шиян өсімдіктерінде жер үсті бөліктері 9–10 есе артық, ал жоғары таулы суық шөлдердің ксерофиттерінде 300–400 есе артық.

1. 1. Ксерофиттердің тамыр жүйесі көбіне экстенсивті типті болады. Яғни, өсімдіктерде аз бұтақталған бірақ топырақтың үлкен көлемін алып орналасатын ұзын тамыр дамиды (грунд суын пайдаланады).
2. 2. Ал кейбіреулерінде (көбіне астық тұқымдастарында) тамыр жүйесі қарқынды, олар өте қалың бұтақтануына байланысты топырақ ылғалдылығын максимальды пайдалану үшін олар шамалы топырақ көлемінде орналасады.
3. Бірақ өсімдік топтарында ылғалдылықты қорға жинайтын арнаулы бейімделуі дамиды. Олар тамыр ісік «шишки» (тобылғы) түрлерінде сондықтан, жер жаңғақтары деп аталады. Бұл тамырлар пішінсіз және жуандаған тамыр түрлері – мұндай тамырлар шөл бұтасы – жүзгін туысының өкілдерінде дамыған.
4. 4. Ксерофиттердің жер үсті мүшелерінде бейімделушілік қалыптасқан. Жақсы дамыған су өткізгіш жүйесі, ал ол жапырақтың жасқсы жетілген жүйкелер жүйесі жақсы көрінеді. Өйткені бұл ксерофиттерге транспирацияда жұмсалған, ылғалдылық, қордың орнын толтыруды жеңілдетеді.

 

Мысалы                                                            жүйке ұзындығы мм/см²

Бук – жарық жапырағы                                          1220

     көлеңке жапырағы                                             880

Емен – жарық жапырағы                                        790

       көлеңке жапырағы                                           590

 

Судың шығының азайтуға бағытталған алуан түрлі қорғаныш сипаттағы құрылымдық бейімделушіктер негізінен мыналарға бағытталған:

І. Транспирациялаушы беттерінің жалпы қысқаруы. Көпшілік ксерофиттердің жапырақ тақталарының күшті редукцияға ұшыраған, жіңішке майда. Тіпті шөлді жерлердегі ағаш және бұталардың жапырақтары шамалы ғана байқалатын қабыршақтарға айналған. Мұндай афилльді (жапырақсыз) түрлерде фотосинтезді жасыл бұтақтары атқарады. Мысалы, сексеуіл, сораң, жүзгін, қылша және т.б.

ІІ. Вегетациялық кезеңде ыстық және құрғақ кездерде жапырақ беттерінің кішірейуі. Шөл өсімдіктері, оларға жапырақтардың маусымдық деморфизмі тән: ерте көктемде әлі су режимінің қолайлы кезінде ірі жапырақтар түзіледі, ал ыстық түскен кезде ксероморфты майда жапырақтарға ауысады. Тіпті кейбір шөлді аудандарда жазғы жапырақтардың түсуі орын алады.

ІІІ. Транспирацияға көп ылғалдың жұмсалуынан жапырақтарды қорғау. Жақсы дамыған жабын ұлпаларының яғни қалың қабырғалары, кейде көп қабатты эпидермисінің, кейде жапырақтың бетінде қалың, киіз сияқты өсінділері мен түтіктері арқылы судың көп жұмсалуына кедергі жасалынады. Мысалы, бөденешөп, көк жалбыз, аюқұлаң, көптеген жусандарда. Лептесіктері әдетте жапырақ ұлпасының арнаулы тереңдігінде орналасқан. Астық тұқымдастарда ширатылады.

ІV. Арнаулы ұлпаның қарқынды дамуы. Көпшілік ғалымдар бұл құбылысты судың көп мөлшері жұмсалғанда жапырақ тақтасының салбырап қалуынан сақтайтын бейімделушілік ретінде қарастырады.

Ксерофиттердің физиологиялық бейімделушіліктері

Клетканың сөлінің осмостық қысымның жоғарлауы топырақтың құрамындағы өте аз мөлшердегі суды пайдаланады. Құрғақшылық жағдайда транспирация төмендейді, оған лептесіктердің ашылып жабылуы әсер етеді. Бұл өсімдіктерде суды ұстау қабілеттілігі бар клетка мен ұлпалары кездеседі. Мұндай клеткалар мен ұлпаларға жоғары тұтқырлық, цитоплазманың серпімділігі, байланысқан судың үлесінің артықтығы және «қорғаныштық затының» кездесуі тән.

Ксерофиттер бүкіл су қорының ¾-іне дейін жоғалтқанымен тіршілігін сақтау қабілеттілігі байқалады. Сисакянның зерттеулері бойынша, құрғақшылыққа төзімді өсімдіктердің биохимиялық бейімделуінің бірі болып: өте күшті сусыздану кезінде ферменттердің сақталуы деген, сондықтан шөл өсімдіктерде осы ситуацияда да синтез процесі ыдырау процесінен басым. Сонымен қатар берік байланысқан белоктардың  құрылымы да үлкен рөл атқарады.

Су режимін реттеу әдістеріне құрылымдылық белгілеріне байланысты ксерофиттердің бірнеше түрлері бар (Генкель бойынша).

1. Эуксерофиттер. Түктелген оңша терең емес тамыр жүйелеріндегі дамыған құрғақшылықта транспирацияны тоқтатады, терең сусыздануды көтере алады, мысалы жусандар, афилльді шөл бұталары.
2. Гемиксерофиттер – тереңге баратын тамыр жүйелері бар, кейде грунд суына дейін жетеді, транспирациясы қарқынды. Ұзақ сусыздануды көтере алмайды, жантақ, шалфейдің кейбір түрлері (сәлбен, шатыраш).
3. Пойкилоксерофиттер – құрғақшылыққа төзімді өсімдіктер, негізінен споралы өсімдіктер. Құрғақшылықты көтере алады. Саңырауқұлақтардан құрғақшылыққа төзімділері – ашытқы (дрожжи) кепкен күйінде 4-5 ай бойы тіршілігін жоймайды. Ағаштарда тіршілік ететін саңырауқұлақтар да ксерофильді. Қыналардың да ұзақ уақыт сусыз тіршілігін жоймайтыны белгілі. Споралы өсімдіктер папортниктер, дала мүгі 2 жылдық мүктің гербарийлі экземпляры «тірілген».
4. Суккуленттер – құрамында су тасушы ұлпалары жақсы дамыған етті қалың шырынды жапырақтары мен сабақтары бар өсімдік. Суккуленттер жапырақты суккуленттер (агава, алоэ) және сабақты суккуленттер (жапырақтары редукцияланған, ал жер үсті бөліктері қалың сабақты мысалы, кактус, сүттіген). Сабақты суккуленттерде хлорофилі бар сабақтың паренхималарының перифериялық қабаттары фотосинтезді атқарады.

Құрғақшылық жағдайлармен суккуленттердің күресудің негізгі жолдары:

1. Ұлпаларда судың көп мөлшердегі қорын жинау мысалы Carnegia деген кактус түрлерінде 2-3 мың литр жиналады.
2. Үнемді жұмсау. Су қарының көбіне байланысқан түрінде кездеседі.
3. Геометрия заңдарын бейімделу эвалюциясына пайдалану. Бүкіл геометриялық денелердің ішінде беттердің шардың көлеміне қатынасының аздығы. Жапырақ пен сабақтың қалындап олардың шар тәрізді формаға ұқсауы – бұл нәтижесінде транспирация бетінің азаюы.

Транспирация суккуленттерде өте аз, терморегуляция мүмкіндігі өте төмен, сондықтан, суккуленттердің жер үсті мүшелері қатты қызады.

Мезофиттер – орташа ылғалды топырақтарда өсетін өсімдіктер. Олар ксерофиттерге қарағанда талабы күштілеу (көбірек қажет), ал гигрофиттерге қарағанда аздау. Ылғалдылығы және және жылу реттеуі орташа, және жақсы аэрациялы топырақта өседі.

Мезофиттердің жапырақтарында жоғарғы жағында полисадты паренхима дамыған, ал борпылдақ ұлпалар төменгі жағында. Клетка аралықтары орташа пішінді. Лептесіктер саны орташа. Көпшілігі мәдени өсімдіктер: астық тұқымдастылар, жеміс - жидектер, көкөністер, жапырақты ағаштар, шалғындық шөптер жатады.

Мезофиттер жер шарында кең таралған, сондықтан құрылымдық белгілері алуан түрлі. Шенниковтың классификациясы бойынша 5 типке бөлінеді:

1. Ылғалды тропиктік ормандардың мәңгі жасыл мезофиттері;
2. Ағашты қыстың жасыл мезофиттері;
3. Жазғы жасыл ағашты мезофиттер;
4. Жазғы жасыл көпжылдық шөптесін мезофиттер;
5. Эфемерлер мен эфемероидтар.

Эфемерлер – бір жылдық шөптесін өсімдіктер. Олар ерте көктемде өсіп дамиды. 1-2 ай ішінде тұқымдар өніп, өсіп, гүлдеп, жеміс береді. Тұқым піскеннен кейін олардың вегетативтік мүшесі толығымен өліп, тек топыраққа түскен тұқымдары ғана қалады. Эфемерлерге жататындар: жауылма (бурачок), тасшыгүл (проломник), мортық (мортук); Орта Азия шөлінде кездесетін көкнәр, ал дала эфемерлеріне: көктемшөп, жауынша, шымыршақ.

Эфемероидтар – эфемерлерге қарағанда ірі, көпжылдық шөптесін өсімдіктер. Вегетациялық  уақыты қысқа, көктем басы. Құрғақшылық басталғанда олардың жер үсті бөлшектері түгел өледі, тек олардың тұқымдары мен жер асты мүшелері қалады: түйнектер, жуашық, тамыр сабақтар, көктемгі тамырлар. Ірі эфемероидтарға Ferula (сасыр) туысының түрлері жатады. Мысалы, сасық сасыр (фер. вонючая – F. assafoetida). Ол 8 жыл бойы сабағы жоқ жапырақтарының түзіп және әр жыл сайын өзінің тамырын жуандатады. 9-шы жылы биіктігі 1 м-ден артық, диаметрі 10 см-дей сабағы дамиды. 8 жыл бойы жинақталған крахмал және көктемгі ылғалдылық есебінен сабақ өте тез өседі (күніне 17 см-дей өседі). Өсімдіктердің құрғақшылық түскенге дейін дамуының бүкіл циклін аяқтаған соң өсімдік өледі.

Гигрофиттер – суда өсетін нағыз су өсімдіктері. Олардың кейбіреулері су түбіне бекиді де, жапырағы ғана, су бетінде қалқып жүреді, ал басқалары түгелімен суға батып, тек гүлдеу кезінде ғана олардың гүлі судың жоғарғы бетіне шығады. Мысалы, су сорғандағы, бұранда жапырақ – валлисерия; шалаң – рдест кейбір түрлері, ал мүйізжапырақ (роголистник) пен аромоттың (наяд) кейбір түрлері су астында гүлдейді.

Эволюция процесінде гигрофиттерде су ортасының жағдайына көптеген бейімделушіліктер қалыптасқан:

1. Суда жарық өте әлсіз, сондықтан су өсімдігінің жапырағында хлорофильдер тек ғана мезофилдерде емес, эпидермисінде орналасқан.
2. Ауамен салыстырғанда суда О₂ мөлшері өте аз, сондықтан ауа қуыстары және клетка аралықтары өте жақсы дамыған. Кейбір гигрофиттердің денесінің 70 % -іне дейін клетка аралықтары мен ауа қуыстары алады, сондықтан олардың жеңіл және жүзгіш болуы осыған байланысты.
3. Су өсімдігінде әртүрлі жапырақтының – гетерофиллия құбылысы тән: су бетінде қалқып жүрген жапырақтың пішіндері мен көлемі суға батып өсетін жапырақтарға қарағанда өзгеше. 1-шілері жапырақ алақаны ірі, 2-шісі – майда және эпидермис өте жұқа, кутикуласыз, лептесіктері жоқ, жапырақ паренхимасы бағаналы және борпылдаққа бөлінбеген, ал су бетіндегі жапырақтың жоғарғы эпидермисі қалың кутикуласы бар, көбіне жылтыр, көптеген лептесіктері бар, паренхимасы бағаналы және борпылдаққа жіктелген.
4. Ағзамен салыстырғанда су тығыздығының жоғарлауына байланысты, су өсімдіктерінде механикалық ұлпа нашар дамыған (әрбір сабақтың центрінде).
5. Су түбінде бекініп өсетін сары тұңғиық (кубышка) және тұңғиық (кевшинка) қарапайым болса да, жақсы тамыр жүйесі дамыған. Бірақ жүзіп жүретін су өсімдіктерінің тамырлары редукцияланған, ал суды жұқа жапырақтың таңбалары арқылы сіңіреді.
6. Ауамен салыстырғанда су вегетациялық кезінде температурасы төмен болады, сондықтан су өсімдіктерінде негізінен вегетативті көбею тән. Олардың көбісі ерекше қыстайтын бүршік – «туриондар» түзіледі, олар көп қор заттары бар түрі өзгерген өркен. Сондықтан олар ауыр, нәтижесінде су түбіне түсіп, сол жерде қыстайды.
7. Көпшілік су өсімдіктері тіршілікке қажетті, олардың клеткасынан тұздарды шаюдан сақтандыратын, шырышпен қапталады.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Судың модельдік ластануын дайындау және олардың экспресс – анализі

Мақсаты: ақаба сулар мен судың ластануын зерттеу

Ақпарат: қазіргі таңда су сапасы барлығын алаңдататын мәселеге айналуда. Өкінішке орай, суда еритін барлық заттектер пайдалы емес, ең болмағанда денсаулыққа зиянсыз емес. Құрамында темірі бар заттардың жоғарғы концентрациясы суға жағымсыз иіс беріп, құбырларда қажетсіз тұнба түзеді. Күкіртті қосылыстар суға жағымсыз әсер береді. Сынап, қорғасын, кадмий және мышьяк сияқты элементтері бар заттектер суда еріп, өте аз мөлшерлерінің өзі адам денсаулығына қауіпті. Суға түскен күннің көзі кейбір хлорлы қосылыстар бар болатын болса, потенциалды зиянды зат түзуі мүмкін. Судың моделдік ластанулары (жасанды жолмен жасалған сынамалар) ақаба сулардың типтік ластануларының моделдері.

Құрал–жабдықтар: қасық, қайшы, пинцет, пробиркалар (ластану санына қарай), пробиркаларға арналған штатив, су ластануының экспресс-анализінің тест-системалары, судың модельдік ластануын дайындауға арналған суда еритін химикаттар: нитраттар, темір тұздары, хлорлы әк, тұз қышқылы, натрий гидрооксиді (қолданылған тест түріне байланысты), қайнатылған таза немесе дистилденген су.

Берілген жұмыста сандық гидрометриялық анализ жасауға арналған құрал-жабдықтар қолданылуы мүмкін.

Жұмыс барысы:

1. Пробиркаға шамамен 5 мл су құю керек.
2. Қандайда бір ластаушы – тұздың бірнеше кристаллды түйіршігін пробиркаға салыңыз.
3. Пробирканы қақпақпен жауып, пробирканың ішіндегі тұздар толықтай ерігенше сілкілеп шайқау қажет.
4. Пробирканы штативке қойыңдар. Пробирканың сыртқы түріне назар аударыңыздар – ерітіндінің түсін, бұлыңғырлығын, басқа пробиркадағы ерітінділермен (басқа модельді ластанушылар) салыстырыңыздар.
5. Тест – жүйенің индикаторлы сызықшасын 5*5 мм өлшемде кесіңдер.
6. Индикаторлы сызықтың кесіндісін қысқышпен қысып ерітіндіге салыңыздар.
7. Тест – жүйенің сыртында көрсетілген уақытқа сәйкес кесіндіні ерітіндіде ұстаңыздар.
8. Тест – жүйеде берілген бақылау шкаласындағы түстік көрсеткіштермен индикатор кесіндісін салыстырыңыздар. Индикатордың шкаладағы түс қанықтылығы және бояу қасиетіне қарай ең жақынын таңдап, ертіндінің ластану концентрациясының шамасын анықтаңдар.
9. Келесі формаға сәйкес тәжірибеде алынған мәліметтерді 6-кестеге толтырыңдар.

6-кесте – Ластану концентрациясының шамасы

Ластану түрі	Ластану концентрациясы	Араластыруға кеткен таза су	ШРК мл берілген мәні

 

ШРК-ң шамасын анықтамалық мәні бар кестені қолдана отырып, есеп жасайды.

Шекті нормаларға дейінгі лас ақаба суларын араластыруға қажетті таза су мөлшерін есептеңіз. Алынған  нәтижелерді кестеге енгізіңіз.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Өсімдіктерге ылғалдылықтың әсері

Мақсаты: ылғалдылықтың астық тұқымдас өсімдік өкілдерінің морфологиясына әсерін бақылау.

Құрал-жабдықтар: астық тұқымдас өсімдіктердің өскіндері, су, химиялық ыдыстар, қалам, жұмыс дәптері, сызғыш.

Жұмыс барысы:

1. Астық тұқымдас өсімдіктердің (бидай, арпа, жүгері, сұлы) өскіндерін алып, 1 вариантын бақылау, 2 вариантын тәжірибе ретінде белгілеңіздер.
2. Тәжірибе вариантындағы өсімдіктердің біреулеріне су құйып, екіншілеріне су құймай, 2-3 аптаға қалдырыңыздар.
3. Кейін осы уақыт өткеннен кейін, өскіндердің биіктігін, жапырақтарының ауданын, пішінін және реңін салыстырыңыздар.
4. Бақылау және тәжірибе вариантындағы өсімдіктердің сабақтары мен жапырақтарын үзіп алып, салыстырыңыздар.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Гигрофиттердің жарық пен қараңғыдағы жапырақтың құрылысы

Ақпарат: Гигрофиттер жапырақтары жұқа клеткалардан тұратын, қорғаныштық қызметі жоқ эпидермамен қапталған. Лептесіктері үлкен. Тургор қысымының жақсы болуыны байланысты механикалық ұлпалары жақсы дамымаған. Су өткізгіш жүйесі көлеңкедегі гигрофиттерде транспирацияның төмен болуына байланысты, айқын көрінбеген, ал жарық сүйгіштерінде жақсырақ дамыған. Гигрофиттер жапырағының мезофиллінің құрылысының негізі мезофиттер сияқты, бірақ, гигрофиттер жарықтың жоғары болуын қалайды, яғни гелиофилді, ал көлеңкедегі сциофилді. Гигрофиттердің негізгі сипаттамасы – сабақ пен жапырағы клетка аралықтар ауа қабатын және каналын құрады, ал кейбіреуінде ауа ұлпасы – аэренхималар түзеді. Бұл шамадан тыс ылғалды топырақтарда тіршілік ететін гигрофиттердің тамырларында да кездеседі. Аэренхима бойынша жер үсті мүшелерінен топырақтағы тамырларға ауа жетеді.

Тағы бір ерекшелік – кейбір гигрофиттердің жапырақтарында артық ылғал шығып отыратын (гуттация), су лептесіктерінің немесе гидатодтардың дамуы (6-сурет).

6-сурет – Жарық гигрофитi жол кербезгүлi

Құрал–жабдықтар: жапырақтың көлденең кесіндісі, астыңғы эпидерма препараты, жарықтағы жапырақ фрагментінің препараты.

Жұмыс барысы:

1. Гигрофит жапырағының көлденең кесіндісін қарастырып салып алу.
2. Астыңғы эпидерманың 1 см² -дағы лептесіктер санын анықтау.
3. 1 см² жапырақ жүйкелерінің қосындысының жиынтығын анықтау.

7-сурет – Көлеңкелi гигрофит – шытырлақ

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Ксерофиттi өсiмдiктер жапырағының құрылысын зерттеу әдiстемесi

Ақпарат. Ксерофит өсiмдiктер жапырақтарына тән белгiлер: үлкен емес мөлшерлi, қалың жапырақ тақтасы, қатты кутинденген жабын ұлпалары.

Эпидерма сыртқы қабырғалары қалыңдаған майда клеткалардан құралған. Жапырақтың бетi көп ылғалдың шығындануынан және қатты қызып кетуден жақсы қорғалған: кейбiр түрлерде ол әртүрлi пiшiндi өсiндiлер мен көптеген түктермен қапталған. Бұл өсiндiлер мен түктер кейбiр өсiмдiктерде қалың түктер түссе, кейбiреулерiнде кутикулярлы транспирацияны баяулататын және сәулелердiң белгiлi бiр бөлiгiн шағылыстыратын балауыз қабатын түзедi. Ксерофиттердiң лептесiктерi майда, көп санды, ал кейбiр түрлерiнiң өсiмдiктерiнде олар арнаулы шұңқырларда орналасады немесе түктермен қорғалады.

Жапырақтардың мезофилi клетка аралықсыз тығыз орналасқан клеткалардан тұрады. Мезофиттi өсiмдiктермен салыстырғанда бұлардың клеткалары анағұрлым кiшiрек, себебi вакуольдерiнiң көлемi анағұрлым аз және хлоропластар концентрациясы үлкен. Палисадты паренхима жақсы жетiлген көбiне бiрнеше қатардан тұрады. Жапырақтың палисадты аппараты хлоропластары жоғары тығыздығымен сипатталады. Жапырақ тақтасының 1 см² ауданына бiрнеше ондаған миллион хлоропластар келедi.

8-сурет – Ксерофит – тегiсжапырақты көкбас және құмды мүйiзжемiс

Ксерофиттердiң тағы бiр ерекшелiгi жапырақтарында көп судың шығындалуына байланысты тургорлық қысымның төмендеу жағдайында жапырақтың белгiлi бiр күйiн орналасуын қамтамасыз ететiн арқаулық ұлпалардың жақсы дамуы. Сонымен қатар ксерофиттерде өткiзгiш ұлпаларда жақсы дамыған.

Жұмыс барысы:

1. Ксерофит өсiмдiктерiнiң жапырақтарының көлденең кесiндiсiн жасау.
2. Ксерофит өсiмдiктерiнiң жапырақтарының көлденең кесiндiсiн микроскоптың үлкен объективiмен қарау және суретiн салу.
3. Жапырақтың төменгi эпидермасының 1см² ауданындағы лептесiктерiнiң санын анықтау.
4. Жапырақтардың 1 см² ауданындағы жүйкелердiң ұзындығын анықтау.
5. Ксерофит, мезофит, гигрофиттердiң жапырақтарының өткiзгiш жүйелерi және лептесiк аппараттарының көрсеткiштерiн салыстыру.
6. Ылғалдану жағдайына байланысты олардың өзгеру бағыттары мен дәрежесi туралы тұжырымдама жасау.
7. Ксерофилдi астық тұқымдастарының өкiлiнiң жапырақтарының көлденең кесiндiсiн жасау, қарау және суретiн салу.
8. Будақ клеткаларды белгiлеп және өте жақсы дамыған арқаулық ұлпаны көрсетiңiз.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Мезофиттің, гигрофиттің, ксерофиттің сабақтарының құрылысы

Ақпарат: Әр түрлі экологиялық топтар өсімдіктерінің сабақтарының ішкі құрылысы жапырақтарының құрылысы сияқты ылғалдылыққа байланысты болады. бұған мезофит, гигрофит және ксерофиттің шөптесін түрлерінің сабақтарының көлденең кесіндісін (буын аралықтағы) салыстырып көз жеткізуге болады ( сурет).

Мезофиттерде кесіндінің көп бөлігін (жүрекшесін санамағанда) паренхима ұлпасы – алғашқы қабық паренхимасы, жүрекше алып жатыр. Арматура қызметін атқаратын механикалық ұлпа: колленхима және склеренхима, сонымен қатар өткізгіш жолдардағы механикалық ұлпа жақсы дамыған. Су өткізгіштік ұлпа жөнінде де осылай айтуға болады.

Гигрофит сабағында (сурет) ауа тасушы ұлпа (аэренхима) көп көлемді алады. ол кейбір гигрофиттерде сабақтың ақ борпылдақ жүрекшесі болып жай көзбен жақсы көрінеді.

Аэренхима паренхималық клеткалардан көлемді торды, «ауалық» шамалы жұқа қабат түзеді. Осы тордан жұқа, әлсіз қатайған өткізгіш шоқтар орналасады. Гигрофиттерде оттегінің жетіспеуі сабақтың меристемасының барлық клеткаларының біркелкі дамуына әкеледі, сондықтан оларда ауалық қабаттар қалыптасады. Басқа жағдайларда ауа жолдары бірігіп тұратын өсінділері бар паренхималық клеткалардың жұлдыз формаларынан түзіледі (сурет). Аэренхимада жапырақтарға кірген ауа өсімдіктердің жер асты органдарына жылжиды ( сурет).

Құрал–жабдықтар: сабақтардың көлденең кесіндісі, гигрофиттердің сабағындағы ауа тасушы қабатының препараты, жарықтағы жапырақ фрагментінің препараты.

Жұмыс барысы:

1. Әр түрлі экологиялық топтардағы сабақтардың көлденең кесіндісін қарап (үлкендетілген), олардың арасындағы айырмашылықтарды салыстыра анықтау. Астыңғы эпидерманың 1 см² -дағы лептесіктер санын анықтау.
2. Әр түрлі экологиялық топтардағы сабақтардың көлденең кесіндісінің суретін салу.
3. Гигрофит, мезофит және ксерофит сабақтарының өткізгіш жүйелерін және лептесік аппаратының даму көрсеткіштерін салыстыру. Ылғалдану жағдайына байланысты олардың өзгеру дәрежесі мен бағытын бақылау.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Мезофит жапырақтарының құрылысы

Ақпарат: Шалғын өсімдігі Trifolium pretense жапырақтарының құрылысы жақсы жарықта өскен мезофиттерді сипаттайды. Жапырағының жабын ұлпасы үлкен емес клеткалардан тұрады және кутикула жақсы дамыған. Кейбір мезофитттерде жапырағының жоғарғы жағы аздап төмен түскен.

Мезофиллде ұлпалар айқын көрінеді: әдетте 1-2 қатарлы қысқа клеткалардан тұратын палисадты, борпылдақ қабаттардан тұратын губкалы. Клеткалардағы сияқты (20-30), жапырақтардың ауданындағы хлоропластардың саны да шамалы (15-20 млн. см²). Мезофиттердің жапырақтары өткізгіш және механикалық ұлпалардың шамалы болуымен сипатталады.

Х 40 объектісін пайдаланып, жапырақтың төменгі эпидермасындағы лептесіктердің санын санауға (көрінетін аудандағы) болады. Ол үшін жапырақтың эпидермасының препаратын қолдануға болады. Санақ бірнеше қайталанады және орташа мәні есептеледі.

Жапырақтың препаратының жарық аймағы қосындысының ұзындығын анықтап жапырақ ауданын көру ауданын қосу арқылы тауып, жүйкенің жалпы қосындысының ұзындығын табу керек.

9-сурет – Мезофиттер – жайылымдық жоңышқа мен қоңыраугүл

Құрал - жабдықтар: жапырақтың көлденең кесіндісі, астыңғы эпидерма препараты, жарықтағы жапырақ фрагментінің препараты.

Жұмыс барысы:

1. Мезофит жапырағының көлденең кесіндісін қарастырып салып алу.
2. Астыңғы эпидерманың 1 см² -дағы лептесіктер санын анықтау.
3. 1 см² жапырақ жүйкелерінің қосындысының жиынтығын анықтау.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Судың кермектігін анықтау

Мақсаты: судың кермектігін анықтау және оны жою әдістерімен таныстыру.

Құрал-жабдықтар: бюретка, тамызғыш (100 мл), конус тәрізді колба (250 мл), катиониті бар колонка, Кипп аппараты, Ерітінділер: (0,1 н, 0,05 н); тұз қышқылы, аммонийдің буфер қоспасы, трилон Б, натрий гидрооксиді, магний сульфаты, магний карбонаты, кальций сульфаты, нартий карбонаты, кальций гидрокарбонаты, натрий фосфаты, метилоранж, хромоген көгі, сабын (2-%)

1 тәжірибе. Кермек су алу және судың карбонатты кермектігін жою

Жұмыс барысы:

1. Пробиркаға шамалы MgCO₃ пен CaCO₃ салыңдар. Пробиркаға жартылай су құйып араластырыңдар. Кипп аппаратынан пробиркадағы тұз ерігенше СО₂ жіберіңдер. Реакция теңдеуін жазыңдар.

Алынған кермек суды келесі тәжірибе үшін қалдырыңыздар.

2. Төрт пробирка алып, біріншісіне дистелденген ау, ал қалғанына алдыңғы тәжірибеде алынған кермек суды құйыңдар.
3. Бірінші пробиркаға тамшылатып сабын ерітіндісін көбік түзілгенше тамызыңдар. Қанша тамшы тамызылғанын жазыңдар.
4. Осындай тәжірибені екінші пробиркамен де жүргізіңіздер. Пробирка қабырғасында түзілген тұнбаға назар аударыңыздар. Неліктен кермек су үшін сабын ерітіндісінің көп тамшысы қажет?
5. Үшінші пробиркаға араластырып тұрып, тамшылатып, жойылмайтын лай түзілгенше әкті су қойыңдар. Алдыңғы тәжірибедегі сияқты сабын ерітіндісін қосып, тамшы санын байқаңдар.
6. Төртінші пробирканы қайнатыңдар. Содан соң тұрақты көбік түзілгенше қанша тамшы сабын ерітіндісін қажет екенін анықтаңдар.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

2 тәжірибе. Судың карбонатты кермектілігін анықтау

Судың карбонатты кермектілігін тұз қышқылымен титрлеу арқылы анықтайды. Мұнда суда еріген гидрокарбонаттар тұз қышқылымен былайша әрекеттеседі:

Me (HCO₃)₂ + 2HCl = Me Cl₂ + 2CO₂ + 2H₂O

мұнда, Me Mg²⁺ Ca²⁺

1. Конус тәрізді колбаға тамызғышпен 100 мл зерттелетін су құйып, 2–3 тамшы метилоранж тамызыңдар.
2. Енді ерітіндіні араластыра отырып, күлгін түске айналғанша тұз қышқылымен титрлеңдер. Нәтижесін жазып алыңдар.
3. Титрлеуді тағы бір рет қайталаңдар.
4. Егер екі титрлеудің нәтижесі бірдей болса, судың карбонатты кермектігін мына формула бойынша есептеңдер:

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

3 тәжірибе. Судың жалпы кермектігін анықтау

1. Өлшеуіш цилиндрмен 100 мл су өлшеп, оны конус тәрізді колбаға құйыңыздар.
2. Оған 5 мл аммиактың буферлі ерітіндісін және 5-7 тамшы қышқыл хром көк немесе бірнеше кристалл қосыңыздар.
3. Осы ерітіндіні индикатор түсі көкке айналғанға дейін трилон Б ерітіндісімен титрлеңіздер.

Судың жалпы кермектігін (моль/л) мына формула бойынша есептеңіздер:

Мұнда V – трилон Б ерітіндісінің көлемі, мл, С_н – трилон Б ерітіндісінің  эквивалентінің мольдік массасы, V₁ - зерттелетін су көлемі, мл.

Карбонатты емес кермектікті есептеңіздер:

К_ке = К_ж- К_к

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

4 тәжірибе. Судың карбонатты емес кермектігін жою

1. Бір пробиркаға 2-3 мл магний сульфатын құйыңыздар.
2. Оған 1-2 мл натрий карбонатының ерітіндісін қосыңыздар.
3. Не байқадыңыздар? Реакция теңдеуін құрыңыздар.
4. Екінші пробиркаға гипс суын (қаныққан кальций сульфаты) құйыңыздар.
5. Оған натрий фосфаты ерітіндісін қосыңдар.
6. Байқағандарыңды түсіндіріңдер және реакция теңдеуін құрыңыздар.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

5 тәжірибе. Катиондау әдісімен суды жұмсарту

1. 100 мл су құбырынан алынған суды бюреткадағы катионит қабатынан өткізіңіздер.
2. Қалдық кермектікті есептеңіздер.
3. Катионит арқылы суды өткізгенде жүретін реакция теңдеуін жазыңыздар.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Су сапасының органолептикалық көрсеткіштерін анықтау

Мақсаты: судың органолептикалық қасиеттерімен танысу

Ақпарат: Судың қандай-да бір сипатымен танысу органолептикалық көрсеткіштерін анықтаудан басталады, яғни анықтау үшін біз өз сезім мүшелерімізді пайдаланамыз (көру, иіс сезу, дәм сезу). Органолептикалық бағалау судың құрамы туралы тура және жанама көп ақпарат береді және жылдам, қандай - бір құралдарсыз жүргізілуі мүмкін. Органолептикалық сипаттамаларға түсі, бұлыңғырлығы (мөлдірлігі), иісі, дәмі мен дәмдік қасиеттері, көпіршіктігі жатады.

Су сапасының органолептикалық бағалануы – судың санитарлы-химиялық бақылауының міндетті алғашқы процедурасы. Оның дұрыс жүргізілуіне көп көңіл бөледі. Лабораториялық практикум үшін сабақтарда органолептикалық көрсеткіштер тобынан анықтауға түсі, бұлыңғырлығы, иісі, сондай-ақ дәмі мен дәмдік қасиеттері ұсынылады.

Түсі гуминдік заттардың және темірдің кешенді қосылыстарының бар болуымен себептелген судың табиғи қасиеті. Судың түсі суқойма түбінің сипаты мен құрылымына, су жинау алабында батпақтар мен торфты жерлердің болуына тәуелді болуы мүмкін.

Егер судың әдеттегі табиғи реңіне сәйкес келмесе, сондай-ақ интенсивті табиғи түсі болғанда көз мөлшермен түсін анықтауға болатын сұйықтық бағанасының биіктігін анықтайды. Су бағанасының тиісті биіктігі аспау керек: тұрмыстық – ауыз суға бағдарланған су қоймаларының суы үшін –20 см; мәдени - тұрмыстыққа бағдарланған – 10 см. Судың қанағаттандырылатын түсі ШРК-сы түсі бойынша анықталған ластаушыларды анықтау қажеттілігін шектейді. Мұндай ластаушыларға интенсивті боялған ерітінділер түзетін көптеген бояғыштар мен қосылыстар жатады.

Судың түсін пробиркадағы 10–12 см биіктіктегі судың түсін сипаттай отырып сапалы анықтауға болады (мысалы, түссіз, ашық-сары, сары, қоңырқай және т.б). Судың түсін анықтау тек боялған табиғи сулардың сапасын ақаба суларды талдау кезінде ғана маңызды. Ауыз су түсі ережеге сәйкес болмайды. Судың бұлыңғырлығы суда өлшенген ұсақ дисперсті қоспалардың – пайда болуы әр түрлі ерімейтін немесе коллоидты бөлшектердің болуымен негізделеді.

Судың бұлыңғырлығы судың басқа да сипаттамаларын негіздейді:

• аз мөлшерде болатын, тіпті кейде болмайтын, білінетін, үлкен, өте үлкен (тұнба мөлшерін миллиметрмен өлшеуге болады) тұнбаның болуы;
• өлшенген заттектердің немесе ірі дисперсті қоспалардың мөлшері мен бар болуы (литр суға қоспа массасы миллиграммен өлшенеді);
• мөлдірлігі ақ қағазда стандартты баспа қарпін көре алатындай су бағанасының биіктігіндей өлшенеді;

Бұлыңғырлықты анықтау үшін визуалды әдіс қолданылады – бұлыңғырлықты өлшейтін пробиркада биіктігі 10–12 см бағананың бұлыңғырлық дәрежесі бойынша.

Сынаманың бұлыңғырлығын сапалы түрде сипаттайды: мөлдір; әлсіз опалесцирленген, опалесцирленген; әлсіз бұлыңғыр, бұлыңғыр; өте бұлыңғыр. Көрсетілген әдісті біз келесіде біршама қарапайым зертханалық, сондай-ақ дала жағдайларында ұсынамыз

Судың иісі ақаба сулар арқылы немесе табиғи жолмен келіп түсетін ұшқыш иісі бар заттектердің болуымен негізделеді. Барлық органикалық заттар (әсіресе сұйық) болады және оны суға береді. Әдетте иісті бөлме және жоғары (60⁰С), температураларда анықтайды. Иіс сипаты бойынша өз сезінуі бойынша субьективті түрде екі топқа бөлінеді

1. Шығу тегі табиғи (өмір сүретін және өлген ағзалардан, топырақтың, өсімдіктердің әсерінен және т.б.);
2. Жасанды техногендік шығу тегі бар. Мұндай иістер әдетте суды өндегенде өзгереді.

Судың дәміне байланысты баға беруді оның ластануы қауіпті емес табиғи ауыз суына жүргізеді. 4 дәмді ажыратады: тұзды, қышқыл, ащы, тәтті. Қалған дәмдік белгілер дәмдік сезінулер болып саналады (тұзды, ащылау, металдық, хлорлы және т.б.). Дәм және дәмдік сезінуді, ашық суқоймалары мен су көздеріндегі сулардан, санитарлы тұрғыда күмәнді сулардан басқа қайнамаған суда анықтайды. Нұсқа 35 – баллдық шкаламен бағаланады. Дәм мен дәмдік сезінулерді анықтау кезінде талданатын суды стаканнан ауызға алып, жұтпай, 3–5 секунд ұстап тұрады. Дәмін анықтаған соң суды түкіріп тастайды.

І-Нұсқа. Судың бұлыңғырлығын (тұнықтығын) анықтау

Құрал–жабдықтар: пробиркалар, модельді ерітінділер.

Жұмыстың барысы:

1. Ерітіндісі бар пробиркаларды нөмірлеу
2. Әр пробирканы 10–12 см көлемінде модельді ерітінділермен толтыру
3. Судың бұлдырлығын қараңғы, жарық қапталдан түсетін жерде анықтау

7-кестеден бұлыңғырлықтың сәйкес деңгейін таңдап пробиркалардың нөмерін жазыңыздар:

7-кесте – Бұлыңғырлықтың сәйкестік деңгейі

Бұлдырлықтың деңгейі	Пробиркалардың нөмірі
Бұлдырлығы жоқ
Әлсіз опалесценген
Опалесценген
Әлсіз бұлыңғыр
Бұлыңғырлығы жоғары

 

ІІ-Нұсқа. Судың иісін анықтау

Құрал-жабдықтар: нөмірленген ауыздарында тығындары бар пробиркалар, пробиркаларға арналған штатив.

Ескерту. Иісті анықтауда мойыны кең колбаларда немесе бөлме стақандарында жасаған дұрыс. Егер колба (стақан) жоқ болса,  пробиркаларды қолдануға болады.

Реактивтер: модельді ерітінділер

Иісті анықтағанда төменде келтірілген 8-кестені басшылыққа алыңыз

8- кесте – Иісті анықтау

Иістің қарқыны	Иістің пайда болу сипаты	Балл
Жоқ	Иіс сезілмейді	0
Өте әлсіз	Иіс әлсіз түрде білінеді	1
Әлсіз	Жіті мән беріп қарағанда иісті байқауға болады	2
Білінерліктей	Иіс ақырын білінеді, өзі туралы жағымсыз пікір қалыптастырады	3
Анық байқалады	Иіске көңіл бөліне бастайды, ішуден алшақтатады	4
Өте күшті	Иістің соншалықты күштілігі, судың мүлдем жарамсыз екенін сипаттайды	5

 

9- кесте – Иістің сиапты мен түрі

Белгі	Иістің сипаты	Иістің түрі
А	Ароматты	Қияр иісі, гүлді
Б	Батпақты	Балдыр иісі
Г	Шірік	Ақаба және зәр иісі
Д	Ағаш	Дымқыл ағаш кесінділері
З	Жер	Жаңа қазылған жер, көгерген жер
Р	Балық	Балық майы, балық
С	Күкіртсутегі	Бүлінген жұмыртқа
Т	Шөптесін	Жаңа жұлынған шөптер
Н	Анықталмаған	Алдыңғыларға ұқсамайтын табиғи түзілімдердің иісі

 

Жұмыс барысы:

1. Сізге берілген пробиркаларға (колба) модельді ерітіндіні құйып, тығынмен жауып қойыңыздар.
2. Ерітіндісі бар пробиркалардың кезекпен ашып, иісін анықтаңыздар.

Басқа заттардың иісін анықтауда ережелерді сақтаңыз!

Зерттеу нәтижелерінен кейін жоғарыда келтірілген мәліметтер бойынша10-кестені толтырыңыздар.

10-кесте – Зерттеу нәтижелері

Пробиркалар нөмірі	Баллмен бағалау	Иісі
1
2
3
4
5
6
ж.т.б.

 

ІІІ-Нұсқа. Судың дәмін анықтау

Берілген жұмыс үй жағдайында жүргізіледі. Зертханада заттардың дәмін көруге тыйым салынады.

Құрал-жабдықтар: қасық, 200 мл стақандар – 5 дана, тұз, қыша, қант, лимон, қайнаған су

Жұмыстың барысы:

1. 5 дана стақанға 100 мл қайнаған су құйыңыздар
2. Суда ерітіңіздер:

• 1-ші стақанға 1 қасық қант (сынама №1)
• 2-ші стақанға 1 қасық тұз (сынама №2)
• 3-ші стақанға 1 қасық қыша (сынама №3)
• 4-ші стақанға 1 қасық лимон (сынама №4)
• 5-ші стақанға – тек қайнатылған су ғана (сынама №5)

Қасықпен әрбір стақанды жақсылап араластырыңыздар.

3. Әрбір стақаннан 10-15 мл сұйықты алып ауыз қуысында бірнеше секунд ұстап турып оның дәмін және дәм татымын анықтаңыздар.

Сұйықты жұтпаңыздар!!

1. Әр сынаманы зерттеуден кейін 5 минут үзіліс жасаңыздар.
2. Сынама үшін суда ерітілген ерітінділердің әртүрлі концентрацияларын жасаңыздар.
3. Дайындалған ерітінділердің дәмінің және дәм татымының қарқындылығын анықтаңыздар.
4. Әр стақанға 100 мл суды қосып 2 реттен дайындаңыздар.
5. Дәм мен дәм татымын бағалауда кестені қолданыңыздар.

 

11-кесте – Дәм мен дәм татымның қарқындылығы

Дәм мен дәм татымның қарқындылығы	Дәм мен дәм татымды балл бойынша бағалау	Дәм мен дәм татымның пайда болу сипаты
Жоқ	0	Сезілмейді
Өте әлсіз	1	Тез байқалмайды, бірақ анықтап бағалаудың нәтижесінде сезуге болады
Әлсіз	2	Егер көңіл бөліп қарасақ білінеді
Білінерлік	3	Жай ғана білінеді және жағымсыздау әсер қалдырады
Анығырақ байқалады	4	Назарды өзіне аударып ішуге келмейтіндігін байқатады
Өте күшті	5	Өте күшті суды ішуге жарамсыз етеді

 

12-кесте – Дәм мен татымды анықтау нәтижелері

Сынама (ерітінді) №	Дәм және дәм татым
1
2
3
4
5

 

Заттектер ерітілген ерітінділердің қайсысының дәмі өткірлеу? Жауаптарыңызды түсіндіріңіздер.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Судағы сутегінің көрсеткішін (pH) анықтау

Мақсаты: су қоймаларының экологиялық жағдайы мен су көздеріндегі судың сапасын сипаттаушы фактор ретінде су қоймалардағы судың қышқылдығын үйрену.

Ақпарат: Судың қышқылдығы әдетте сутегінің көрсеткішімен сипатталады. Табиғи сулар үшін қышқылдық көлемі 6,5-8,5 дейінгі аралықта. Су қоймалары немесе су көздеріндегі судың рН өзгеруі ауадан, топырақтан, басқа да су қоймаларынан келіп түсетін қышқылды ластағыштардан болады. Бұл жұмыс «рН» тесттік-комплект көмегімен жүзеге асырылады.

Құрал-жабдықтар: тесттік-комплект «рН», сондай-ақ ерітінділердегі рН анықтайтын үлгілердің бақылау шкалалары (рН 4,5; 5,0; 5,5; 6,0; 6,5; 7,0; 8,0; 8,5), пипетка-тамызғыш (0,10мл), «5мл» деген белгісі бар колориметрлік пробиркалар, әмбебап индикаторлы ерітінді, талдау үшін су сынамалары.

Жұмыс барысы:

1. Колориметрлік пробирканы зерттелетін сумен бірнеше қайтара шайыңыз. Зерттелетін суды пробиркаға (5мл) белгіге дейін құйыңыз
2. Пипетка-тамызғышпен 3-4 тамшы (шамамен 0,10 мл) әмбебап индикаторлы ерітіндіні қосыңыз да жақсылап пробирканы шайқаңыз.
3. Ерітіндінің бояуын шкаланың бояулар үлгісі бойынша жақын сипатын таңдап, бақылау шкаласымен салыстырыңыз.
4. Бояуын жеткілікті жарық жағдайында ақ фонда пробирканың беті арқылы жоғарыдан бақылаңыз.
5. Алынған нәтижелерді 13-кестеге енгізіңіз:

13-кесте – рН анықтау нәтижелері

Сынама №	Су қоймасының типі	Сынама жинау шарттары (жинау орны, тәсілі)	Сынаманың рН мәні

 

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

Тапсырмалар

1. Судың беткі қабатында тіршілік ететін ағзаларға қандай антропогендік фактор әсер етеді?

Жауабы: Судың мұнай және улы химикаттармен ластануы.

2. Суда белсенді қозғалатын барлық ағзаларға қандай қасиеттер тән?

Жауабы: Үлкен бұлшықеттің күші; әрбір денеге әсер ететін текетірес қарсылықты төмендетуді қамтамасыз ететін дененің торпедо тәрізді пішіні; дененің ұзындығы мен оның диаметріне қатынасы шамамен 4:5.

3. Судың жоғарғы қабатындағы организмдердің жүзгіштігі немен қамтамасыз етіледі?

Жауабы: Бұл жануарлардың ішкі денесі мен сыртында газды және майлы құрылымдардың болуымен түсіндіріледі. Май тамшылары уылдырықтың су бетінде ұсталуын қамтамасыз етеді және ұрыққа жоғары калориялы тамақ болады. Саргасс балдырларында су бетінде ұстауды қамтамасыз ететін көптеген шар тәрізді ауа көпіршіктері кездеседі.

4. Су түбіндегі жануарлардың тіршілігінің түрі қандай? Бентос тобында қандай тереңдікте өсімдіктер кездеседі?

Жауабы: Теңіз бентосының мекендеушілерінің ішінде бірнеше экологиялық топтарды көрсетуге болады: отырыңқы (бекінген) – маржан кораллдары, губкалар; қазушылар-жалпақ құрттар, сақиналы құрттар, былқылдақденелілер; жорғалаушылар-таспалы құрттар, шаянтәрізділер, тікенектерілілер.

5. Оттегі мен көмірқышқыл газының арақатынасы табиғи суқоймаларда тұрақты болып қалуда. Суқоймаларда қандай организмдер көмірқышқыл газын пайдаланып, оттегінің орнын толтырып тұрады?
6.  Күндіз құрбақалар мен кесірткелер ескі ағаштардың тамырының астында, бөрене, тастардың астында жасырынады. Қорегін аулауға түнде шығады. Осы ерекшеліктер олардың өмірінде қандай рөл атқарады?

10-сурет – Шөл кесірткесі: 1-таңертең, 2-түс ауа

7. Теңіздер мен мұхиттардың түбінде тіршілік ететін былқылдақденелілердің бақалшақтары тұщы суларда тіршілік ететіндерге қарағанда неғұрлым қалыңдау болады. Ал кейбір планктондар мен былқылдақденелілердің бақалшақтары толық жойылып кетеді. Бұны қалай түсіндіруге болады?

Қосымша материалдар мен ақпараттар

1. Шөл жануарларында ылғалды үнемдеуге ғажайып бейімделушіліктері қалыптасқан. Мысалы, қара денелі қоңыздарда суды пайдалануда «тұйық. цикл» кездеседі. Зат алмасуының бөлінуге арналған өнімдері ерітінді түрінде ішектерге бөліп шығару мүшелерінен келіп түседі, бірақ ішектің сыртқы бөлігінде су қайтадан сорылып, жаңа цикл үшін пайдаланылады. Бунақденелілер кеңірдек арқылы тыныс алады, ал бұл жағдай құрғақ ауада ылғалдылықтың көп жоғалуына әкеледі. Қара денелі қоңыздардың қанаты мен су өткізбейтін денесіндегі қақпағы кірігіп кеткен. Сондықтан «қақпақ» астында дене қуысы су буларына қаныққан. Осы қуысқа тыныс түтікшелері ашылады, сондықтан қоңыздарға кеңірдек арқылы құрғап кету қауіп емес.
2. Су және ауа орталарының әртүрлі тығыздығы жануарлардың қозғалу жылдамдығының шегін анықтайды. Дельфиндер 45 км/сағ, ал ең тез қозғалатын балық-тунец 75-90 км/сағ жылдамдықпен жүзеді. Ауада қаршыға жылдамдығы 290 км/сағ, қарлығаш жылдамдығы 180 км/сағ жетеді. Жер бетінде жүгірудің рекордсмені - гепард. Оның жылдамдығы 120 км/сағ. Адам суда жүзгенде орташа жылдамдығы 7 км/сағ, ал жүгіргенде – 36 км/сағ жетеді.
3. Ағылшын микробиологтары теңіздердегі бірнеше белгілі жағажайдағы бактериялар санын есептеп, олар күннің ортасына қарағанда, таңертең суда қауіпті микробтар көп болатындығын анықтады. Күннің ультракүлгін сәулесі суды стерилдейді. Сондықтан таңертең суға шомылмағаныңыз жөн.
4. 1699 жылы Кембридж ғалымдары өсімдіктің қалыпты өсуіне не қажет екенін көрсететін тәжірибе жасады. Джон Вудворд Лондонның әртүрлі жерлерінен алынған банкадағы суларға су жалбызының бұтақтарын орналастырды. Ол алдын ала бұтақтарды өлшеп, кейін 77 күн өткеннен кейін салыстыру үшін оларды қайта өлшеді.

11-сурет – 11 аптадан кейінгі салмақтың артуы

7. Ең таза су көзі – жаңбыр суында өсірілген өсімдік өзінің салмағының жартысын, ал лай суда өсірілген өсімдік – өзінің салмағын екі есеге көбейткен. Ал Гайд-парктен алынған қалдық суда өсірілегн өсімдіктің салмағы басқалардан көбірек болды.

   Бірақ өсу бақ үйіндісінің шіріген жапырақтарынан бір ас қасық қосқан Гайд-парктен алынған суда өте жақсы нәтиже берген. Бұл өсімдік өзінің алғашқы салмағын төрт есеге көбейткен. Вудворд өсімдіктің өсуіне «жер затының әсері» деп ұйғарған. Қазір бізге жауын суымен салыстырганда лай суында және сонымен қатар бақтағы құнарлы топырақтың құрамында минералды және микроэлементтердің көп болатындығы белгілі.

   Тіпті өсімдіктер түтін мұржаларынан шығатын минералдардың нәтижесінде жауын суында да қалыпты дами алады. Шіріген жапырақтары бар суда өсімдіктің ең жақсы өсу себебі, онда тіршілік ететін майда организмдерге - жапырақты шірітетін микробтарға және микроэлементтер мен минералды ерітуді тездететін микробтарға байланысты.

Топырақ - тіршілік ортасы

Топырақ – тірі организмдердің іс-әрекетінің нәтижесінде түзілетін құрлық бетінің өте жұқа қабаты. Топырақтың ішінде өте көптеген микроорганизмдер тіршілік етеді, мысалы, бактериялар, саңырауқұлақтар, қарапайымдар, құрттар, буынаяқтылар және т.б. Ал ірі жануарлар топырақтан өздерінің жолдарын қазады. Топырақта бүкіл өсімдіктердің тамырлары кездеседі.

Ең негізгі топырақ ортасының ерекшелігі - тіршілігін жойған өсімдіктердің мүшелерінің ыдырауы нәтижесінде үздіксіз органикалық заттардың келуі. Бұл көптеген жануарлар мен саңырауқұлақтар үшін энергияның баға жетпес көзі. Сондықтан топырақ - тіршілікпен қаныққан орта. Топырақ түзілу процесінде топырақта тез қозғалатын жануарлар маңызды орын алады. Олар топырақты қазып, оның аэрациясы үшін жағдайлар жасайды, органикалық және минералды заттарды араластырады. Топырақ организмдері тіршілік ортасымен байланыс жасауына қарай үш негізгі топқа бөлінеді.

Геобионттар - топырақты тұрақты мекендеушілер, яғни олардың барлығы тіршілік (циклі) кезеңдері топырақ ішінде өтеді (жауынқұрт, қанатсыз жәндіктер).

Геофилдер – даму кезендерінің тек бір бөлігін топырақ ішінде өткізетін жануарлар. Оларға көбінесе бунақденелілер: шегіртке, қоңыздар, ұзынаяқты масалар жатады. Олардың дернәсілдері топырақта дамиды, ал ересек түрлері жер үсті тіршілік иелері болып саналады.

Геоксендер – топырақты жасырыну немесе тығылу үшін пайдаланатын жануарлар (індерде болатын тарақан, кеміргіш, сүтқоректілер).

12-сурет – Топырақ тіршілік ортасы

Ылғал жетіспейтін аймақтарда негізінен дала және шөлдерде тұзды топырақ кездеседі. Бұндай құрғақ және ыстық климатта топырақ жауын-шашынмен жартылай жуылады. Натрий және кальций тұздарымен қаныққан топырақ – сор топырақты жер деп аталады. Осы тұзды топырақта өсетін өсімдіктер галофиттер деп аталады (бұзаубас, сарсазан, сарыбарақ, сораң, сорқаңбақ, жантақ, және т.б.). Кейбір галофиттер жапырақтары арқылы тұз бөледі немесе оларды өз организмінде жинақтайды.

Ал тұзды топырақта тіршілік етуге бейімделген жануарларды – галофилдер деп атайды. Оларға кейбір шөл қоңыздарының дернәсілдері жатады.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Галофитті өсімдіктердің жерүсті мүшелерінің құрылысы

Ақпарат: Нағыз эугалофиттерінің біріне – біржылдық еуропалық бұзаубас (Salicornia europaea) жатады. Еуропалық бұзаубас – афилльді өсімдік: Сабақпен біртұтас құрап қабыршақ тәрізді қарама-қарсы жапырақтарының әрбір жұбының жапырақ таңбалары кірігіп өседі.

Көптеген галофиттердің негізгі ерекшелігі: әсіресе бұзаубас өсімдігінде айқын байқалатын белгі – ірі вакуольдермен және хлоропластарсыз дөңгелек клеткалармен қоршалған су тасушы паренхималардың дамуы. Бұлар өте көп ауданда орналасқан. Бұл ұлпаларда топырақтан сіңірілген тұздар жиналады. өткізгіш ұлпалар салыстырмалы түрде әлсіз. Бұндай құрылым галоморфты қасиетті көрсетеді.

Бұзаубаста тұздың артық мөлшерінен құтылу жолы ерекше: клеткалардағы тұз концентрациясы белгілі мөлшерге жеткенде бұл мүше өледі де сосын түсіп қалады.

Галоморфты құрылым элементтері галофитті түрлерге бай тұқымдастардың, chenopodiaceae, plumbaginaceae – дың эугалофиттер қабатты редукцияланбаған жапырақтарға да тән.

Atriplex және Сhenopodium туыстарының кейбір түрлерінен жапырақ құрылысында қызық, маңызды нәрсені көруге болады: жәй көзге жақсы көрінетін жапырақ бетінің ақ ұн тәрізді ұлпақ жабындымен жасалған. Жапырақтың кесіндісінде бұл «жабынды» көпіршік тәрізді түктер ден тұрады. Бұл көпіршікті түктер – бұзаубас өсімдіктерінің су тасушы ұлпасы сияқты сол дәрежедегі функцияны атқаратын тұздар мен судың жинақталатын орны. Түктер өлгенде және түсіп қалғанда, өсімдік артық тұздардың бөлігін жоғалтады.

Тұзды ерітіндіні белсенді бөлінуін жүзеге асыратын тұз бөлушілердің құрылымын криногалофит – кермек өсімдігі мысалында қарастырамыз. Бұл жапырақтардағы арнаулы бездер. Бұндай бездер Limonium gmelini жапырағының препаратында жақсы көрінеді. Limonium gmelini – шөлді және шөлейт аймақтардың өзендерінің тұзды топырақтарында өсетін көпжылдық өсімдік. Бөлінген тұздардың кристалдары тұздардың қабықшасы немесе жабындысы, жеке бөлек ажырытылатын түйіршікті түрде жапырақ бетінде орналасады (мысалы, mamarix – жыңғыл туысының өсімдігінде). Ескеретін жағдай криногалофиттердің жапырақтары мен сабақтарының суккуленттілік белгілері болмайды.

Құрал - жабдықтар: Бұзаубас Salicornia europaea көлденең кесіндісі, Atriplex sp – жусан алабота өсімдіктердің жапырақтарының көлденең кесіндісі, Tamarix sp – жыңғылдың жапырағы және оның көлденең кесіндісі, лупа.

Жұмыс барысы:

1. Бұзаубас өсімдіктерінің жалпы түрін қарап, суретін салыңыздар.
2. Бұзаубастың бөлек жеке мүшелерін қарастыру және көлденең кесіндісін салыңыздар.
3. Жусан, алабота жапырағын лупамен қараңыздар.
4. Жусан, алабота өсімдігінің су тасушы және тұз жинаушы түктерін тауып, белгілеп, жапырақтың көлденең кесіндісінің суретін салыңыздар.
5. Жыңғылдың жапырағының бетіндегі ірі тұздарға назар аударыңыздар.
6. Жапырақ эпидермасының бір участогындағы бөліп шығарушы бездерді табыңыздар, суретін салыңыздар.
7. Қорытынды жасаңыздар.

13-сурет – Salicornia europaea - Еуропалық сораң

14-сурет – Көпіршік тәрізді түктермен қапталған жусан алаботаның Atriplex mollis жапырағының көлденең кесіндісі

15-сурет – Бұталы галофит бұйырғын Anabasis salsa мен сораң Salsola dendroides

16-сурет – Галофит Гмелин кермегінің Gimonium gmelini жапырағының бетіндегі тұз бөлуші бездер

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Ортаның тұздылығын анықтау

Мақсаты: тiрi организмдер тiршiлiк ететiн судағы және топырақтағы тұздың мөлшерiн есептеп табу.

Ақпарат:

Экологиялық зерттеулер жүргiзу үшiн негiзiнен екi орта су мен топырақтың тұздылығын анықтау керек. Суда ерiген тұздардың мөлшерiн анықтау оңай және қарапайым: суды кептiргiш шкафта буландырып, қалған тұз мөлшерiн анықтау әлдеқайда күрделiлеу: ол үшiн топырақты алдымен дистильденген судың бiраз мөлшерiнде ерiтiп алып, сонан соң суды буландырып қалған тұз мөлшерiн пайыз есебiмен табады. Бұл кезде топырақтың салмағын, оның ерiтуге кеткен су мөлшерiн дәл өлшеу қажет. Су буланғаннан кейiн қалған тұз мөлшерi бойынша топырақтың, тұздың жалпы мөлшерiн анықтайды. Бұл әдiс арқылы жануарлар организмi үшiн аса маңызды эдафикалық фактор болып саналатын топырақтағы тек қана суда еритiн тұздардың мөлшерiн анықтауға болады. Су үлгiсiндегi тұздарды дистильденбеген сумен ерiтуге болады, ол үшiн топырақтағы тұздардың пайыздық концентрациясын анықтауға есептелiнетiн дистильденбеген судың тұздылығы белгiлi болуы керек.

Құрал–жабдықтар: дистильденген су, 100 г. топырақ, таразы, шыны стакандар мен колбалар, фарфор тостағаншалары, воронка, фильтр қағазы, кептiргiш шкаф.

Жұмыс барысы:

1. Оқушыларға белгiсiз фильтрленген тұздылау суды (100 г) алып, салмағы өлшенген фарфор тостағаншаларға құйып, кептiргiш шкафқа, не басқа қыздырғыш приборға қою керек.
2. Тостағаншалардағы су буланып кеткен соң, таразыда өлшеп, олардағы тұздардың жалпы мөлшерiн табу керек (ол үшiн граммен алынған тұздардың салмағын 100-ге көбейтiп, граммен алынған судың салмағына бөледi).
3. 100-грамдай мөлшердегi топырақты алып оған бiраз мөлшерде дистильденген су құю керек. Есептеулер жеңiл болу үшiн су мен топырақтың еселiк қатынастарын, мысалы, 100-грамм топыраққа 400 не 900 см³ қосу керек. Қоспаны топырақтағы тұздар түгел еритiндей етiп жақсылап араластырады.
4. Осы қоспадан 100 мл суды сүзiп алып, кептiру үшiн тостағаншаларға құйып, кептiргiш шкафқа қою керек. Барлық суы буланып ұшып кеткен соң, қалған тұздардың салмағын өлшеп, 100 мл судағы тұздардың жалпы салмағын анықтайды. 5-ке не 110-ға көбейтiп (қоспаның жалпы салмағының қанша бөлiгi кептiруге алынған су болғандығына байланысты) су үлгiсiндегi тұздардың жалпы салмағын анықтайды. Граммен алынған бұл салмақты 100-ге көбейтiп оны граммен топырақ салмағына бөлу арқылы үлгiдегi тұздардың пайыздық мөлшерiн анықтайды.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Мезофит жапырағының құрылысына тұзданудың әсері

Ақпарат: Кейбір гликофит өсімдіктердің жақсы байқалатын қорғаныш бейімделушілігінің болмауына қарамастан, топырағының шамалы тұздануын көтере алуға қабілетті. Мұндай тұзға төзімді гликофиттерге бақа жапырақ тәрізді кербезгүл (Alisma plantago aquatica) жатады. Бұл тұщы су қоймаларының жағалауын мекендейтін кәдімгі өсімдік, ал ағашты түрлерден – инеш (робиния) немесе ақ акация.

Топырақ ерітіндісінің тұздануы мезофиттердің жапырағының құрылысында галоморфты сипаттағы кейбір өзгерістерді тудырады. Көлденең кесінділерін салыстыруда көрінгендей, жапырақ қалыңдығы ұлғаяды, палисадты паренхима өседі. Жасушалардың көлемінің ұлғаюына қарамастан жапырақ тақтасы ірі болмай, қайта майда болады, басқа сөзбен айтқанда, жапырақтың өсу процесінде жасушалар аз түзіледі, яғни олардың бөлінуі тежеледі.

17-сурет – Тұзданбаған (І) және сортаң топырақтарда (ІІ) өсірілген жүзім Vitis vinifera жапырағының көлденең кесіндісі

Галоморфоз және ксероморфоз кезінде жапырақ тақталарының кішірею тәсіліндегі негізгі басты айырмашылық осында: ксероморфоз кезінде майда жапырақтылық негізінен созылу фазасының қалыпты жүзеге асуына ылғалдылық жетпейтін жасушалардың өздерінің мөлшерлерінің кішіреуі нәтижесінде түзіледі. Жапырақтағы хлоропластар саны (аудан бірлігіне шаққанда) тұздану әсерінен азаяды, негізінен жасушалардың көлемінің ұлғаюы нәтижесінен. Мезофит жапырағы жалпы галоморфты өзгерістер нәтижесінде едәуір суккулентті қасиетке ие болады, ал бұл жапырақтың шырындылығының ұлғаюы - өз ретінде қорғаныш реакциясы болып табылады және өсімдік денесіне түсетін тұзды ерітіндінің сұйылуы болып табылады.

Құрал–жабдықтар: Тұзданған және тұзданбаған топырақтарда өсірілген бір түрдің өсімдіктерінің жапырақтарының көлденең кесіндісі, осы өсімдіктердің жапырақтарының төменгі эпидермасының препараты.

Жұмыс барысы:

1. Тұзданған және тұзданбаған топырақтарда өсірілген мезофит—өсімдіктерінің жапырақтарының төменгі эпидермасының бөліктерін тауып, олардың көлденең кесіндісін жасаңыздар.
2. Жапырақ эпидермасын табыңыздар.
3. Жапырақ эпидермасының суретін салыңыздар.
4. Жапырақ құрылысының негізгі белгілерін визуалды түрде салыстырыңыздар.
5. Тұзданған және тұзданбаған топырақтарда өсірілген мезофит—өсімдіктерінің жапырақтарының құрылысының негізгі бөліктерінің сандық көрсеткіштерін салыстырыңыздар.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Топырақ жағдайының әсері. Псаммофиттер

Ақпарат: Псаммофиттер - астық тұқымдасының өкілдерінің тамыр жүйесі сусымалы құмдарда өсетін псаммофиттерге әсер ететін қиыншылықтың бірі –құм ұшқанда тамырларының жалаңаштануы. Бұл жағдай тамырларының механикалық зақымдануы мен олардың кеуіп кетуін тудырады. Кейбір псаммофиттердің қорғаныш бейімделушілігі ретінде тығыз қыртыс ұлпаларының тамырда дамуы және тірі тамырды қоршап тұратын тығыз цементтелген қиыршық құмнан түзілген футляр түріндегі тамыр «оймақшасы» түзілуі болып табылады. Тамыр оймақшасы құм қиыршықтарын тамыр бетінде желімдеп және ұстап тұратын тамырдың ерекше шірішті бөлімдерін түзеді. Тамыр оймақшаларын құмды шөлдер өсімдіктерде және өзен теңіз жағалауларында өсетін түрлерінде кездестіруге болады.

Құрал–жабдықтар: Астық тұқымдастарының өкілдерінің гербарий өсімдіктері, лупа

18-сурет – Цементтелген құм түйіршіктерінен түзілген тамыр оймақшасымен шөлді псаммофилді құм от Aristida karelini өсімдігінің тамыры

Жұмыс барысы:

1. Гербарийлі псаммофильді астық тұқымдастарының өкілдерінің сыртқы құрылысымен танысыңыздар.
2. Псаммофильді өсімдіктердің морфологиялық ерекшеліктеріне назар аударыңыздар.
3. Гербарийлі псаммофильді астық тұқымдастарының тамырын лупамен қараңыздар.

19-сурет – Псаммофильді астық тұқымдастар

4. Гербарийлі псаммофильді астық тұқымдастарының тамырларының суретін салыңыздар.
5. Тұрақты препараттан псаммофильді өсімдіктердің тамырларының құрылысын қарау және суретін салыңыздар.
6. Тамырдың тірі бөлігін тауып, суретін салыңыздар.
7. Тамырдың тірі бөлігінің үстіндегі құмды «оймақшаны» белгілеңіздер.
8. Псаммофильді өсімдіктердің құмды ортаға бейімделу ерекшеліктерін көрсетіңіздер.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Топырақ – омыртқасыз жануарлардың тіршілік ортасы

Мақсаты: әртүрлі топырақ типтерінің сынамасындағы омыртқасыз жануарларының түрлік құрамын және санын анықтау.

Құрал–жабдықтар: топырақ сынамалары, тор, сүзгіш, суы бар ыдыс, штатив, 100 Вт лампа.

Жұмыс барысы:

Топырақта көптеген омыртқасыз жануарлар мекендейді. Олардың түрлік құрамын анықтау өте қызық. Топырақ сынамаларын жылдың жылы мезгілдерінде орманнан, шалғындық жерлерден алу керек.

Омыртқасыз жануарлар көп орналасқан топырақ, өсімдік қалдықтары бар және шіріген қилары бар жер – көңді жер болып саналады. Қыста құмырадағы үй өсімдіктерінің топырағын пайдалануға болады. Ол үшін екі апта көлемінде алдын ала суғарылуы керек.

1. Топырақ сынамасын 2 см қалыңдықта металл торға себіңіздер. Оны кең воронкаға қойыңыздар. Воронканы штативке бекітіңіздер. Воронканың астына суы бар ыдыс қойыңыздар.
2. Топырақ бетінен 25 см қашықтыққа 100 Вт лампа жағыңыздар.
3. Әрбір сағат сайын лампаны 5 см сынамаға қарай түсіріңдер, оны 5 см қашықтық қалғанға дейін жақындатыңыздар. Ыдысқа түскен топырақ организмдерін бинокулярлы микроскоптың көмегімен қарауға болады.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

 ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Топырақ мекендеушiлерi және олардың орта түзушi iс – әрекеттерi

Мақсаты: топырақта тiршiлiк ететiн организмдермен таныстыру және олардың топырақ түзу процесiндегi рөлiн анықтау.

Құрал–жабдықтар: өсiмдiктер, жануарлар бөлiмi бойынша оқулықтар, суреттер, муляждар, коллекциялар (жауын құрты, май қоңызы дернәсiлi, шiрiтушi қоңыз, құмырсқа, кәдiмгi көртышқан, жерқазғыш).

Жұмыс барысы:

1. Өзiңiзге зерттеуге берiлген заттарды қарастырып, оларды атаңыздар.
2. Топырақта тiршiлiк етуiне байланысты, берiлген жануарлардың құрылысында қандай ерекшелiктерi бар екенiн анықтаңыздар.
3. Топырақ түзудегi олардың әрқайсының жеке – жеке орындарын көрсетiңiздер.
4. Жұмыс қорытындысын 14-кестеде көрсетiңiздер:

14-кесте – Тiршiлiк ету ортасына байланысты олардың құрылысын-дағы ерекшелiктер

Жануарлардың аты	Тiршiлiк ету ортасына байланысты олардың құрылысындағы ерекшелiктер	Топырақ түзу процесiндегi рөлi

 

5. Тiршiлiк ету ортасына байланысты топырақ түзу процесiндегi тiрi организмдердiң рөлiн көрсетіңіздер.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Қарапайым организмдердiң мiнез-құлығы мен тiршiлiгiне тұзды ортаның әсерi

Мақсаты: ас тұзының түрлi концентрациялы ерiтiндiлерi мен Ванг-Гофф тұз қоспасының әсерiне қарапайымдардың әсерiн анықтау.

Ақпарат:

Жұмысты екi түрлi әдiспен жүргiзуге болады:

1. Қарапайымдарды концентрациялары және тұз құрамдары әр түрлi орталарда өсiру арқылы.
2. Белгiлi концентрациялы және әртүрлі тұздар ерiтiндiсiндегi қарапайымдардың мiнез-құлығы мен тiршiлiгiн бақылау арқылы.

Екiншi әдiс микроскоп арқылы әртүрлi тұз ерiтiндiлерiне қарапайымдардың әсер ету ерекшелiктерiн бақылау мүмкiндiктерiне ие болуына байланысты көрнектi және қарапайым болып табылады. Сондықтан төменде осы екiншi әдiс сипатталады. Қарапайымдар дақылдарын алу және оларды өсiру және тұзды ерiтiндiлердi дайындау жөнiнде алдыңғы жұмыстарды қараңыз.

Құрал-жабдықтар: бинокулярлы лупа немесе микроскоп, зат шынылары, Петри тостағаншалары, препоравальды ине, тұз ерiтiндiлерi, қарапайымдар.

Жұмыс барысы:

1. Қарапайымдар культураларын (парамеций немесе басқа iрiлеу түрлердi) және ас тұзымен Ванг-Гофф қоспасының әртүрлi концентрациялы ерiтiндiлерiн дайындаңыздар.
2. Қарапайымдар культураларын жiңiшке пипеткамен бiр тамшы судағы 3-5-iн ұстап, зат шыныға салыңыздар. Зерттеудi төменгi концентарциялы ерiтiндiлерден бастаңыздар. Екi тамшы тамызылған зат шынысын бинокулярлы лупаның зат орындығына қойып, жарық түсiрiп, үлкейткiшпен фокусты белгiлеп, препаровальды ине көмегiмен екi тамшының арасын көпiрше етiп қосыңыздар.
3. Көпiршенi препаровальды ине арқылы тұз ерiтiндiсi бар сұйықтықтан қарапайымдар бар екiншi тамшыға қарай жасаңыздар. Нәтижесiнде қарапайымдар диффузия құбылысы арқылы тұз ерiтiндiсi мен оның концентрациясының әсерiне байланысты қимыл-әрекетiн өзгертедi. Тамшылар құрғап кетпес үшiн, зат шыныларын Петри тостағаншасына қойып, шыны қақпақпен жауып, бақылауды қақпақ сыртынан жүргiзіңіздер.
4. Қарапайымдардың тамшыдағы iс-әрекетiн көпiрше түзiлуден бұрынырақ бақылаңыздар, кейін тұз ерiтiндiсiнiң қарапайымдар орналасқан тамшыға өту кезiндегi олардың мiнез-құлығының қалай өзгеруiн бақылаңыздар
5. Бақылауды екi тамшы сұйықтары толық қосылып кеткенше және қарапайымдардың тұзды ерiтiндiге қатынасын анықтағанша жүргiзіңіздер. Егер ерiтiндi улы және әрi тұз концентрациясы өте жоғары болмаса қарапайымдардың iс-әрекетi тез өзгерiп, ортаның тұзды бөлiгiнен алшақтауға тырысады, ал екi сұйықтың концентрациялары теңескен соң, қозғалыссыз қалып, тiршiлiктерiн тоқтатады.
6. Осы жоғарыда сипатталған әдiс арқылы қарапайымдарды тұзды қоспалар мен ерiтiндiлерге деген реакциясын зерттеу және осы түр үшiн ортаның тұздық құрамы мен тұздылықтың ең қолайлы мөлшерi жөнiнде талдау жасаңыздар.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Топырақтағы микроорганизмдер мен фаунаның көптүрлiлiгiн талдау

Мақсаты: топырақ қойнауын мекендеген микроорганизмдер және оның фаунасымен танысу.

Құрал-жабдықтар: Зат және жабық шынылар, препоравалды инелер, микроскоптар, Петри тостағаншалары, пипеткалар, өсiмдiктердiң тамыр жүйелерi бар шыны экрандар.

Жұмыс барысы:

1. Зат шынысына бiр тамшы су тамызып, оған препоравалды инемен Петри тостағаншаларының шеттерiнде өсе бастаған жасыл өсiндiлердi салып, қабықтарын бөлiп, жабынды шынымен жабады.
2. Бұдан кейiн ылғал топырақтың суын пипеткамен алып, зат шынысына тамызады, оны жабынды шынымен жауып, екiншi препарат дайындаңыздар. Препараттарды алдымен кiшкене, содан соң үлкен үлкейткiшпен қарап, дәптерге жұмыс барысын, қай препараттан қандай организмдер табылғаны туралы жазып қойыңыздар.
3. Құрғақ топырақты алып ондағы организмдердi алдынғыларымен салыстырады. Алдымен бинокулярмен, сонан соң микроскоппен қарап, осылай тамыр жүйелi шыны экрандарды көрiңіздер.
4. Топырақтағы бактериялар флорасына, сол сияқты өсiмдiктер тамыр жүйесiнде қарапайымдардың жинақталуына назар аударыңыздар.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Топырақ түзу процесінде құрттардың ролі

Мақсаты: жауын құртының топырақ түзу процесіндегі іс–әрекетін бақылау.

Құрал–жабдықтар: бірнеше жауын құрттар, құм, қара топырақ, шыны түтік, сызғыш, шай жапырақтары, қалам, жұмыс дәптері.

Жұмыс барысы:

1. Шыны түтікшені 2/3 көлемде субстратпен толтырыңыздар. Оған мына қабат бойынша: 3 см қара топырақ, 2 см құм, 3 см қара топырақ салынады.
2. Түтікке он жауын құрты салынады. Субстрат ылғал болуы керек. Осының үстіне шай жапырақтары салынады. Ол құрттарға қорек болып табылады. Дайындалған бақшаны қараңғы жерге қойыңыздар.
3. Бірнеше күн өткеннен кейін шай жапырақтары топыраққа араласады.
4. Жеті күннен соң, жауын құртының топырақ қабаттарын араластырғаны анық байқалады. Ол топырақ түбіндегі бөліктерді беткі қабатқа және керісінше, бетіндегі бөліктерді түбіне апарады. Бұл жер беті қабаттарының өнімділігінің жоғарылауына әкеледі.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Тұзды қалдық бойынша топырақтың тұздылығын анықтау

Мақсаты: қарапайым әдіспен топырақтың тұздылығын анықтау

Ақпарат: Топырақ тұздылығы көптеген өсімдіктердің өсуі мен дамуына қолайсыз жағдай тудыратын топырақтың физикалық және химиялық қасиеттеріне әсер ететін минералды тұздардың мөлшері арқылы сипатталады. Күшті ластанған топырақ әдетте ауылшаруашылық өсімдіктерін өсіруге жарамсыз. Тұзды топырақта өсірілген өсімдіктің гүлденуі, өсуі баяулап, өнімділігі кемиді, ал тұздардың көп концентрациясында өсімдіктің тіршілігі тоқтайды.

Құрал–жабдықтар: лупа, пипетка, зат шынысы, фильтр қағазы, спиртовка, сақинасы бар штатив, әртүрлі жерлерден алынған топырақ сынамалары.

Жұмыс барысы:

1. Топырақтан алынған ерітіндінің бір тамшысын зат шынысына пипеткамен тамызыңыздар.
2. Зат шынысын абайлап ылғал буланғанға дейін қыздырыңыздар. Абайлап, шынының қатты қызып, сынып кетпеуін бақылаңыздар.
3. Шыныдағы түзілген қалдықты жәй көзбен және лупамен қараңыздар. Басқа жерден алынған топырақ ерітінділерімен осы экспериментті қайталаңыздар. Бақыланған тұзды қалдықтардың суретін салыңыздар.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

1. Дәптерге эксперименттердің нәтижелерін келтіріңіздер.
2. Шыныда тұз қалдығының болуы ненеі дәлелдейді?
3. Тұз қалдықтарының әртүрлі типтерінің болуының негізінде әр жерден алынған топырақтағы еріген тұздардың салыстырмалы мөлшері жөнінде қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Су жануарлары тiршiлiгiне орта тұздылығының әсерi

Мақсаты: су жануарлары тiршiлiгiне әртүрлi мөлшерiнiң әсерiн анықтау.

Ақпарат:

Су жануарларына тұздардың әсерi түрлiше және күрделi. Жұмысты орындау барысында екi мәселенi зерттеуге болады:

1. Таза тұз ерiтiндiлерiнiң улы әсерiн және кейбiр тұз қоспаларының зиянсыз әсерiн көрсету.
2. Осмостық қысым әсерiн зерттеу немесе су организмдердiң тiршiлiгiне тұзды ерiтiндiлер концентрациясының әсерiн зерттеу.

Бұл мәселелердi шешу үшiн екi түрлi – бiрiншiсi, теңiз тұзының әр түрлi концентрациясымен /Вант-Гоффтың тұз қоспасы/ және екiншiсi –дәл сондай концентрациялы таза ас тұзымен тәжiрибе жасау керек. Вант-Гоффтың тұз қоспасы төмендегiдей компоненттерден тұрады: NACL=237,5 г., KCL=7,5 г., CaCL₂ =5,1 г., MgCL₂=34,2 г., MgSO₄=21,0г.

Осы тұздар қоспасын 2,75 л дистильденген суда ерiтiп, 10%-дық ерiтiндi аламыз. Тәжiрибеге қажеттi концентрациялы ерiтiндiлердi осы тұз ерiтiндiсiн дистильденген сумен сұйылту арқылы алуға болады. Тәжiрибе үшiн жануарлардың түрлерi: тұщы суларда тiршiлiк ететiн балықтардың, былқылдақденелілердің жұлдызқұрттары, шаян тәрiздiлер т.б. пайдаланылады. Жануарлардың бұл түрлерiнiң тұзды ерiтiндiлерге сезiмталдығы түрлiше болады, сондықтан тұз қоспаларының әртүрлi концентрацияларын пайдаланғанда бiр түрге жататын және бiрдей жастағы жануарларды алу керек.

Құрал-жабдықтар: Шыны банкалар /кристаллизаторлар/, ас тұзы, Вант-Гоффтың тұз қоспасы, не оның құрамдары, таразы, өлшеуiш ыдыс, дистильденген су, дафниялар, шаяндар, жануарлар: майда тұщы су балықтары, дернәсілдер, былқылдақденелілер.

Жұмыс барысы:

1. Тәжiрибе жасар алдында жануарларға арналған шыны банкалар, ас тұзы және теңiз тұзы ерiтiндiлерiн дайындап алу қажет. Ол үшiн тұздың 3-5 түрлi концентрацияларымен (1-2% тен промиле 40-50%-ға дейiн) дистилденген суда, таза қар не жаңбыр суында дайындау керек. Әрбiр ыдысқа 3-5 не одан да көп жануарларды салып, тәжiрибенiң басталу уақытын белгiлеп, әрбiр ыдыстағы жануарлардың мiнез-қылығын және тiршiлiгiн тоқтатқан кейiн бақылап отырады. Бақылау қорытындысын әрбiр ыдыстағы жануарлардың тiршiлiгiн тоқтатқан уақытын есепке ала отырып, дәптерге жазып қояды.
2. Тәжiрибенi тек бiр ғана ыдыстағы жануарлар тiрi қалғанша жалғастырады, өйткенi осы ыдыстағы тұз концентрациясы қолайлы және жануар организмi үшiн улы емес болып есептеледi. Тәжiрибенi аяқтаған жануарлардың осы түрiнiң қалыпты тiршiлiгi үшiн тұздың ең қолайлы концентрациясы, құрамы туралы қорытынды жасайды.
3. Тәжiрибе қорытындыларында жануарлардың тұз ерiтiндiлерiнiң әртүрлi құрамы мен концентрациялары қатынасына байланысты бiр-бiрiне ұқсамайтын жеке ерекшелiктерi көрсетілуі қажет. Бұл ерекшелiктердiң табиғаты түрлiше болуы мүмкiн және оны түсiну үшiн әрбiр жануарды өз алдына дене мөлшерi салмағын өлшеп, нөмiрлеп, арнаулы тәжiрибе жасау керек. Осыдан әрбiр жануармен жасалған тәжiрибе бойынша әртүрлi тұз ерiтiндiлерi қатынасына қарай жануарлар арасындағы айырмашылықтардың сипаты туралы қорытынды жасалынады. Су организмдерiнiң тiршiлiгiне суда ерiген тұздар мөлшерлерiнiң әсерiн зерттеу бойынша жасалатын тәжiрибенiң нәтижесi шамамен 15 -кестеде келтiрiлген.

15-кесте – Су жануарларының тiршiлiгiне орта тұздылығының әсерi

Жануарлардың аттары	Тұз ерiтiндiсiнiң құрамы	Тұз ерiтiндiсiнiң мөлшерi, %	Тәжiрибенiң басталу уақыты	Тәжiрибеге қатысқан жануарлар саны	1-жануардың тiршiлiгiн жойған уақыты	2-шi және кейiнгi жануардың тiршiлiгiн жойған уақыты	Ең соңғы тiршiлiгiн жойған жануардың уақыты	Тiршiлiгiн жойған жануардың мөлшерлерi, %
Тұщы су майда балықтары
Былқылдақденелілер
Шаян тәрiздiлер
Қос мекендiлердiң дернәсiлдерi
Кiшi бақалар

 

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Су жануарлары тiршiлiгiне орта рН мөлшерiнiң әсерi

Мақсаты: ортаның әртүрлi рН мөлшерiнiң су жануарлары тiршiлiгiне әсерiн бақылау және оның организмдер үшiн қалыпты шамасын анықтау.

Ақпарат:

Су жануарларына орта әсерiн зерттеу үшiн алдыңғы жұмыстарда пайдаланылған жануарларды алады. Орта ретiнде дистилденген су алып, оған жануардың сол түрiне тиiстi тұз ерiтiндiсiн қосады.

Жұмысты орындау үшiн екi түрлi тәжiрибе жасайды. Бiрiншiсi, әртүрлi концентрациялы қышқыл ерiтндiлерiмен, екiншiсi сiлтi ерiтінділерiмен. Бақылау ретiнде бейтарап ерiтiндi құйылған бiр банка пайдаланылады. Ерiтiндiлер концентрациясының рН-ы 5-тен 5,5-ке дейiн, банкалар арасындағы айырмашылық 0,5-тей болуы керек, мысалы, 5 банкада рН –6: 6.5: 7.5: 8.

Қышқыл ретiнде органикалық қышқылдарды, мысалы, сiрке қышқылын, ал сiлтiлерден-күйдiргiш натрий немесе калий ерiтiндiсiн алған дұрыс. қышқылдар мен сiлтi ерiтiндiлерiн қажеттi концентрацияға дейiн сұйылту үшiн оларды тұз ерiтiндiлерiне бiртiндеп құйып, сутек иондарының концентрациясын (Михаэлис) әдiсi бойынша анықтайды.

Құрал-жабдықтар: шыны банкалар, сiлтiлер мен қышқылдардың концентрациялы ерiтiндiлерi, өлшеуiш ыдыс, дистилденген су, Ванг-Гоффтың тұз қоспасы, тәжiрибе жануарлары.

Жұмыс барысы:

1. 1. Тәжiрибенiң барлық түрiне қажеттi қалыпты тұз ерiтiндiсiн дайындап, жануарларға арналған банкаларға құйып, банкалардың бiр бөлiгiне қышқыл, екiншi бөлiгiне сiлтi ерiтiндiсiнен рН градиентi 5-тен 8,5-ке дейiн қатар құрап құяды. Алынған ерiтiндiлердiң концентрациясын Михаэлис әдiсi бойынша анықтайды.
2. Әрбiр ыдысқа 3-5 тен жануарларды салып, олардың iс-әрекетiн бақылап, бақылау қорытындыларын жазып алыңыздар.
3. рН мөлшерi ерiтiндiден қарапайымдары бар ерiтiндiге қарай өткен соң ерiтiндiнiң сипаты мен концентрациясына байланысты организмдердiң iс-әрекетi өзгередi.
4. Осындай бақылауларды қарапайымдар бар тамшыға басқа концентрациялы қышқылдар мен сiлтiлер ерiтiндiсiн қоса отырып жүргiзіңіздер.

Бақылаулар соңында қарапайымдардың iс-әрекетi тiршiлiгiне орта реакциясының әсерi жөнiнде қорытынды жасаңыздар. Мысалы, әртүрлi рН ортадағы оң немесе терiс хемотаксис.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

Тапсырмалар

1. 1. Лабораториялық жағдайда пробиркада кірпікшелі – кебісшені қараңыз. Бұл жануардың дене мөлшеріне назар аударыңыз. Оның тіршілік ортасының сипаттамасын оқыңыз: шалшық су түбінде, ағынсыз тұщы суқойма – көлдерде өмір сүреді. Бұл су қоймаларда бактериялар өте көп, олар кірпікшелі – кебісшеге қорек болады. Ал кірпікшелі – кебісшемен ұсақ шаяндар мен балықтар қоректенеді. Кірпікшелі – кебісшенің тіршілігіне әсер ететін: а) өлі табиғат факторларын, б) тірі табиғат факторларын сызбанұсқаға жазыңыз.
2. 2. Мәскеу облыстарының 1 га байытылған қарашірікті жерлерінде 4,5 млн-ға дейін жауынқұрттар өмір сүреді. Егер 1 тәулікте 1 жауынқұрт шамамен 0,5 г топырақты өңдесе, 20 га ауданды 1 тәулікте жауынқұрттар қанша топырақты өңдейтінін есептеңіз. Осы берілгендердің негізінде топырақтың түзілуінде жауынқұрттардың рөлінің маңызды екеніне қорытынды жасаңыз.

Жауабы: 45 т

3. 3. Ғалымдар жауынқұрттардың қадамының жалпы ұзындығы 1м² жер бетінде 1 км-ден аспайтынын, ал басқа жағдайда 8 км болатынын есептеген. Осы берілгендердің негізінде жауынқұрттардың іс - әрекетінің топырақ ерекшеліктеріне тигізетін әсерін түсіндіріңіз

Жауабы: Құрттардың жерді қазуы және топырақтың су өткізгіштігін жоғарылататын жолдарды жасау нәтижесінде, топырақ борпылдақ болып, оның көлемі 15-30%-ке артады. Осының нәтижесінде топырақтың тереңгі қабаттарына ағашты және шөптесін өсімдіктердің тамырларына және пайдалы микроорганизмдердің тіршілігіне қажетті су мен атмосфералық ауа баруы жеңілдейді.

4. 4. Жануарлардың өлекселерін және тіршілігін жойған өсімдіктердің ыдырауында шіру бактериялары негізгі рөлді атқарады. Бірақ шөл жағдайында мұндай организмдердің бактериялармен ыдырауы өте жай жүретіні жақсы мәлім. Бұны қалай түсіндіруге болады?

Қосымша материалдар мен ақпаратттар

1. Топырақ организмдерінің іс -әрекеті нәтижесінде шөптер мен жапырақтар ғана емес, тіпті алып ағаштар да тез жойылады. Із түссіз 500 жылдық еменнің жойылуы үшін небәрі бірнеше жыл ғана керек.
2. Топырақта және тау жыныстарының бұзылуы өте баяу өтеді. Табиғатта қалыңдығы 5 см топырақ қабаты түзілу үшін ғалымдардың есептеулерінше, 2000 жыл керек. Бұл ұлы табиғи байлықтар ғасыр бойы, мың жылдықтарда құрылады. Біз өзіміздің жерімізді құрметтеп және оны бұзатын процестерден сақтауымыз керек.
3. Қазіргі уақытта дүние жүзінде жыл сайын әртүрлі деградация процесінің нәтижесінде құнарлы жерлердің 7 млн га қайтымсыз жоғалады. Егер дүние жүзінде орташа норма 1 адамға 0,3 га жер болса, бұл 21 млн адам үшін тіршліік базасы болып саналады Ал планетамыздың қоныстануы әрбір 5 күн сайын 1 млн адамға көбеюде.
4. Сүректі ағаштардың көпшілігі, әсіресе кедей топырақты құнарландырады. Мысалы, қарағайдың түбіндегі топырақта 40-50 жылдан кейін қалыңдығы 2 см болатын қарашірік қабаты түзіледі, ал егер қарағаймен бірге қандыағаш өссе, онда ол жерде қарашірік қабаты 9 см ге дейін болады.
5. Орманды жердің 1 га -да 20 кг кене, 200 кг «тірі шаңдар», амеба және басқа да қарапайым жануарларды есептегенде, барлық топырақтың жануарларының жалпы салмағы 1 т-дай. Бұл дәл осындай аудандағы тіршілік ететін ірі аңдар мен құстарды қосқанда барлығы жерүсті жануарларының массасынан әлдеқайда көп.
6. Орманның ең еңбек сүгіш санитарлары – құмырсқалар. Олар өздерінің ұяларына минут сайын 2–3 ондаған бунақденелілерді тасиды, 1 сағатта жарты мың, ал күніне 20 мыңдай бунақденелілерді тасиды. Жаз бойы бір құмырсқа тұқымдасының жойған бунақденелілерінің саны 2 млн. Олардың ішінде көпшілігі орман зиянкестері екендігі анықталған.
7. Шөл жануарларында ылғалды үнемдеуге ғажайып бейімделушіліктері қалыптасқан. Мысалы, қара денелі қоңыздарда суды пайдалануда «тұйық цикл» кездеседі. Зат алмасуының бөлінуге арналған өнімдері ерітінді түрінде ішектерге бөліп шығару мүшелерінен келіп түседі, бірақ ішектің сыртқы бөлігінде су қайтадан сорылып, жаңа цикл үшін пайдаланылады. Бунақденелілер кеңірдек арқылы тыныс алады, ал бұл жағдай құрғақ ауада ылғалдылықтың көп жоғалуына әкеледі. Қара денелі қоңыздардың қанаты мен су өткізбейтін денесіндегі қақпағы кірігіп кеткен. Сондықтан «қақпақ» астында дене қуысы су буларына қаныққан. Осы қуысқа тыныс түтікшелері ашылады, сондықтан қоңыздарға кеңірдек арқылы құрғап кету қауіп емес.
8. Ағылшын микробиологтары теңіздердегі бірнеше белгілі жағажайдағы бактериялар санын есептеп, олар күннің ортасына қарағанда, таңертең суда қауіпті микробтар көп болатындығын анықтады. Күннің ультракүлгін сәулесі суды стерилдейді. Сондықтан таңертең суға шомылмағаныңыз жөн.
9. Африка мен Мадагаскарда колбаса ағашы өседі. Оның ғылыми аты-кигалия. Оның піскен жемісінің ұзындығы 60 см және ол қуырған колбасаға өте қатты ұқсайды. Олармен жирафтар қоректенеді, кейде жемістер жерге түссе, олармен мүйізтұмсық, бегемот, зебра, киіктер қоректенеді. Адамдар кигалия жемісін жемейді, бірақ олардан шарап дайындайды, дәрілер және мата бояйтын қызыл бояулар жасайды.
10. Ең ғажайып жыртқыш өсімдік болып, АҚШ-тың кедей топырақтарында өсетін венерина – мухоловка саналады. Оның жапырақтары ортасынан қайрылған және оған бунақдене қонғанда, жапырақтар тез жабылып қалады. Кейін жемтік – құрбан шырында еріп, қорытылып кетеді.

Ауа ортасы

Ауаның газ құрамы, қозғалысы, ылғалдылығы және құрамындағы басқа газ, қоспалары өсімдік жамылғысының дамуына әсер етеді. Тропосферада, яғни атмосфера қабатының төменгі бөлігінде жердің газ қабаты тығыз және динамикалық болып келеді. Орташа ендіктерде - 11 км, полюстарда – 9 км, ал экваторда - 18 км биіктікке дейін ауа араласып, вертикаль бағытта қозғалуының нәтижесінде реттеліп отырады.

В.М. Вернадскийдің айтуы бойынша: Атмосфера газдары организмнің зат алмасу процесінің салдары және тіршілік нәтижесі болып табылады. Бұл, әсіресе атмосфераның негізгі газдары – оттегі, азот және көміртегінің диоксидіне қатысты.

Оттегі

Биосферада оттегі О₂ – молекулалық күйінде, О-атомдық оттегі және О₃-озон күйінде болады. О₃ 30–40 км биіктікте организмдерге зиянды әсер ететін, толқын ұзындығы 295 нм-ден астам сәулелерді өткізбейтін озон қабатын түзеді. В.М. Вернадскийдің ойынша, молекулалық және атомдық оттегіден құралатын озон қабаты биосферадағы тіршілікті қорғап, оның табиғи жоғарғы шекарасы болып табылады.

Кейбір ғалымдардың пікірінше атмосферадағы оттегінің жалпы массасы ұзақ уақыт бойы тұрақты болады. бірақ, фотосинтез процесі тоқталып қалса, атмосферадағы оттегі жлйылар еді. Бірақ, қазіргі кезде атмосфера мен судағы оттегінің жалпы массасы тұрақты болуы мүмкін емес. Себебі, соңғы жылдары адамзат көмір, мұнай және т.б. отын түрлерін өте көп мөлшерде жағуда. Жыл сайын атмосфераға 20 млд т-дан астам көміртегі диоксиді таралады. Реактивті самолет Атлантиканы бір рет ұшып өткенде 35 т. оттегі жұмсалады. Жер бетіндегі өсімдік жамылғысы жылына 1,2*10¹¹ т. оттегі бөледі немесе атмосфераның 0,01 %. Ал отын түрлерін жағу үшін жылына 14 млд т. оттегі жұмсалады немесе биосферада түзілген оттегінің жылына 12 %. Сонымен қатар оттегі концентрациясы төмендеген кезде атмосфераның озон қабаты бұзылуы мүмкін.

Соңғы деректер бойынша әсіресе озон қабатының төменгі бөлігінде – ультракүлгін сәулелерінің ең көп бөлігі ұсталатын биосферамен шекарасында озон қабатының концентрациясы біртіндеп төмендеп келеді.

Сонымен қатар атмосферадағы оттегі мөлшерінің азаюының себебі орман алқаптарының қарқынды жойылуы. Адамзат 10 мың жыл ішінде орман алқабын 2 есе кемітті.

Биосферада әрқашан атмосфера мен дүние жүзілік мұхит арасында О₂ –нің және басқа газдардың алмасуы жүріп отырады. Мұхит суы ауадағы оттегі мен азотты беткі қабаттары сіңіреді және фотосинтездеуші су өсімдіктері де беткі қабатқа жақын өседі. Сондықтан, оттегінің ең көп мөлшері осы қабатта жиналған.

Оттегі топырақ қабатының кішкене тереңдігіне өтеді. Көбінесе топырақтың беткі қабаттарында, көк-жасыл балдырлар қабаты және т.б. жасыл өсімдіктер түзіледі. Олар қарқынды түрде оттегі бөледі. Сөйтіп, биосферада әрқашан оттегі айналымы жүріп отырады. Яғни, күн энергиясы сәулесінің жасыл өсімдіктер хлоропластарында суды ыдырату нәтижесінде бос оттегі бөлінеді. 2 млн. жыл ішінде 1,5 млрд км³ суды хлоропластарда өсімдіктер ыдыратқан. Бөлінген, сосын шамамен 2000 жыл ішінде, бүкіл атмосфераның оттегісі тыныс алу кезінде тірі организмдер арқылы өткен жануарлар мен өсімдіктердің тыныс алуында түзілген СО₂  атмосфераға кетеді, ал ол қайтадан жасыл өсімдіктердің хлоропластарымен сіңіріледі.

Көміртегінің қос тотығы (диоксид) СО₂

Тас көмір дәуірінде өсімдіктердің фотосинтетикалық қызметі түзілген органикалық заттардың тотығынан бірнеше есе қарқынды болған. Сондықтан жер қойнауында өсімдіктер мен жануарлардың тотықпаған органикалық қалдықтары тас көмір түрінде көп мөлшерде жинақталған. СО_2-нің атмосферадағы мөлшері шамамен 0,03% немесе 0,57 мг/1л ауа. СО₂  концентрациясы тәулікке, маусымдық және жылдық өзгермелі болады. Түнде өсімдіктердің ассимиляциясының тоқтауына байланысты СО₂  мөлшері артады, ал жазда фотосинтез қарқындылығы жоғарылайды да СО₂ мөлшері азаяды.

Биосферадағы СО₂ үнемі айналымда болады. Атмосферадағы СО₂ –ні өсімдіктер фотосинтез процесінде пайдаланады. Нәтижесінде түзілген көмірсутектердің бір бөлігі консументтерге өтеді және тыныс алу процесінде СО₂ бөледі. Өсімдіктер мен жануарлардың өлекселері микроорганизмдер арқылы шіріп, ұлпаларындағы көмірсулар СО₂-ге дейін тотығып, атмосфераға таралады.

Азот

Әдеттегі атмосферадаға бос күйіндегі азот көлемі 78,06 % немесе ауаның жалпы массасының 75,5 %. Атмосфераға бос күйіндегі азот жер қойнауынан вулкандық атқылаулардан, балқыған силикатты магмадан және ыстық қойнаулардан келеді.

Топырақ қабатында болатын түйнек бактериялары ауадағы азотты күрделі азотты қосылыстарға біріктіріп топырақ құнарлылығын арттырады.

Табиғатта үнемі бос күйіндегі азотты бөлу реакциялары және әр түрлі қосылыстарға бірігуі жүріп жатады. Вернадскийдің ойынша, әртүрлі қосылыстардағы азот мөлшері қанша болса, сонша азот мөлшері бөлінеді. Яғни, табиғи жағдайда азот тепе-теңдік күйінде болады, ал бұл тепе – теңдіктің негізгі реттеушісі – органикалық тіршілік болып табылады. Себебі, азоттың оттекті қосылыстары тірі организмдердің қорегінің негізгі көзі болып табылады.

Атмосфера ластануының өсімдіктерге әсері

Қалыпты ауа құрамына әртүрлі қосылыстардың араласуы тірі организмдерге үлкен экологиялық мәні бар қауіп төндіреді. Кейбір жерлерде өндірістің дамуына байланысты ауа газдармен, көмір ұнтақтарымен, металл ұшқындарымен, күйе және т.б. зиянды қосылыстармен шамадан тыс қаныққан. Көптеген ірі қалаларда, әсіресе Токио, Лос-Анжелес, Лондон, Эссен және т.б. қалың тұман – смог әсерінен тыныс алу қиын. Өсімдік жамылғысы белгілі бір шамаға дейін шаңды ұстап, газдарды залалсыздандыруға қабілетті. Олардың шамадан тыс көбеюі шөптесін және ағашты өсімдіктердің өлуіне әкеп соқтырады. Тек қана жеке өсімдіктер ғана емес, сонымен қатар ормандар да (әсіресе қылқан жапырақты) тіршілігін жояды. Зерттеулердің нәтижесінде өсімдік жамылғысына, әсіресе SO₂ зиянды әсер ететіндігі анықталған.  SO₂ жапырақ клеткаларына өтіп, суда ериді де күкіртті қышқылға айналады. Ол клетка шырынында жиналып, клетка құрамының қышқылдануын тудырады. Нәтижесінде, фотосинтез қарқындылығы төмендейді, хлорофилл (әсіресе «в») құрамы бұзылады, цитоплазма және өсуі тежеледі.

Барлық өсімдіктер әртүрлі дәрежеде газ тұрақты болады. Мысалы, қылқанжапырақтар газдарының төмен концентрациясына сезімтал; ал басқалары жоғары газ тұрақтылығына байланысты үш түрге бөлінеді:

1. Биологиялық газ тұрақтылық – өсімдіктің газдармен бұзылған бөліктері мен мүшелерін тез қалпына келтіруі. Мысалы, американдық үйеңкі SO₂-ң орташа мөлшерінде зақымдалады, бірақ белсенділігіне байланысты тез қалпына келеді.
2. Морфо-анатомиялық газтұрақтылығы өсімдіктің морфологиялық және анатомиялық ерекшеліктеріне байланысты. Склерофиттердің қалың кутикуламен қапталған қатты қабықты жапырақтары нәзік, жұқа қабықты жапырақтармен салыстырғанда газ әсеріне төзімді. Мысалы, кәдімгі емен газ тұрақтылығы өте төмен, ал американдық тікенекті шырша және Энгельмен шыршасының тұрақтылығы аз, себебі балауызды жабынмен қапталған, әсіресе олардың көгілдір күміс тәрізді түрлерінің газтұрақтылығы әлдеқайда жоғары.
3. Физиологиялық тұрақтылығы өсімдіктің физиолого-биохимиялық ерекшелігіне байланысты. Кейбір орамжапырақ тұқымдастары зақымдалған жапырақтың қалпына келуіне қабілетсіз және жақсы жетілген ксероморфты құрылымдары жоқ. Бірақ олардың жоғары газтұрақтылығы клетка құрамындағы цитоплазманың физилого - биохимиялық ерекшелігімен түсіндіруге болады.

Өсімдіктердің әртүрлі поуляцияларының газға тұрақтылығы бірдей емес. SO₂ және т.б. газдарға, әсіресе қыналар, мүктер және т.б. эпифиттер сезімтал. Сондықтан олар өндірістік қалаларда жоқтың қасы. Гудерманның зерттеулері бойынша атмосфераның түтін газдарының ластануына қынылырдың тұрақсыздығы, олардың регенеративті қалпына келу қабілетінің әлсіздігімен түсіндірген. Өйткені көптеген жоғары сатыдағы өсімдіктер, әсіресе біржылдық өсімдіктер газдармен зақымдалған ассимиляциялаушы ұлпалар тез жаңаларымен алмастырылады, ал қыналар ұлпалары өте жай (баяу) өседі, ал бұл әсер әрі қарай ұзақ уақыт жалғаса берсе, қыналардың қатпарлары түгелімен өледі.

Қалаларды газға төзімді өсіруге ұсынылатын ағаштар:

1. терек,
2. ақ терек,
3. батыс боз аршасы,
4. қазақстандық арша,
5. үйеңкі,
6. қара терек,
7. сынғыш тал,
8. қабыржық,
9. шаған,
10. бөрі жидек,
11. райхан,
12. кәдімгі қайың,
13. кәдімгі мамыргүл,
14. мойыл,
15. қара қарақат,
16. акация, қараған
17. тікенекті шырша,
18. Энгелман шыршасы,
19. өрік.

Өсімдіктердің бөліп шығаратын қосылыстары

Өсімдіктер тіршілік процесінде өздерінің мүшелерімен (жапырақ, гүл, жеміс) әртүрлі газ түріндегі қосылыстарды және эфир майларын бөледі. Әдетте бұл алициклды және алифатты терпендер, тотығу немесе тотықсыздану өнімдері – спирт, кетон, альдегидтер. Мысалы, кавказдық күймес гүл әсіресе эфир майларын көп мөлшерде бөледі. Құрғақ, ыстық кезде жағылған шырпыны жақындатқан кезде эфир майлары жанып, үлкен өрт жалынын шығарады. Ыстық күнде тәулігіне 1 га қылқан жапырақты орман 30 кг-ға дейін эфир майларын бөледі. Сонымен қатар өсімдіктер тіршілік барысында газ тәрізді қосылыстар – фитонцидтер, этилен және т.б. қосылыстар бөледі.

Фитонцидтер – бактерия, саңырауқұлақтар, қарапайымдылар және кейбір насекомдардың тіршілігін тежейтін немесе өлтіретін химиялық заттар. Бұл заттардың көбі ароматты болғандықтан насекомдарды еліктіріп, өсімдіктер тозаңданады. Сонымен қатар өсімдіктер әр түрлі қосылыстарды бөлуінің нәтижесінде өзара әсері де болады.

С.Н. Чернобривенко тәжірибиесінде нут - картоп, томат, баклажанның өсуін тежеп, ал бұршақтың өсіп дамуына жақсы әсер ететінін көрсетті.

Өсімдіктер басқа өсімдіктердің дамуын жеделдететін ауксин, гибереллин және кинин сияқты фитогормондар бөледі. А.М. Гродзенский тәжірибелері бойынша, піскен алмадан бөлінетін этилен өсімдіктердің, тамырлардың түзілуін қолдайды және көк алмалардың пісуін жеделдетеді.

Ауаның физикалық ерекшелігі және олардың өсімдіктерге әсері

Ауаның физикалық құрамының экологиялық мәні зор. Ауаның тығыздығы және барометрлік қысымы басқа экологиялық факторларға әсер етеді. Таулық аймақтағы ауаның құрамында шаң және басқа қосылыстар мөлшері аз, ауа таза мөлдір. Сондықтан бұл жерде жарық қарқындылығы жоғары, ауа тығыздығының төмендеуінен жылу мөлшері аз өзгереді және т.б. экологиялық факторлар да осыған сәйкес өзгереді.

Температура және ауа қысымы – ауа қозғалысының алғы шарттары. Жел – экологиялық фактор ретінде өсімдік жамылғысына жақсы және кейбір жағдайда кері әсерін де тигізеді. Теңізден соғатын жел жауын-шашын мөлшерін көбейтеді. Континенттерден, әсіресе шөлден 10 м/с жылдамдықпен соғатын жел шырша, самырсын, қайың және т.б. ағаштарды тамырымен жұлып кетуі мүмкін. Биік тауларда, мұхит, теңіз жағалауында өсетін ағаштардың бөрікбасы жалау тәрізді болады. Себебі, әрдайым бір бағытта соғатын желдің әсерінен осындай пішінді болады. Бірақ, Кавказ, Қырым және т.б. тауларда өсетін бұталар мен биік емес ағаштардың желге байланысты өзгерген түрлері кездеседі.

Шөптесін өсімдіктерге желдің механикалық әсері жоққа тең. Бірақ бидайдың биік түрлері қатты жаңбырдан соң желдің әсерінен бұзылады. Жел өсімдіктің тозаңдануына, тозаңның таралуына қолайлыәсер етеді. Жел арқылы тозаңданатын өсімдіктердің тозаңдарының мөлшері өте көп және жеңіл болады. Желмен тозаңданатын жемістер мен тұқымдар да парашют (желкен), айдар, қанатша және т.б. түрінде тозаңдануға бейімделген. Мұндай өсімдіктер әдетте ашық жерлерде өседі.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Ластанған және таза аймақтардағы ағашты өсімдіктердің жапырақ тақтасының ауданын анықтау

 

Мақсаты: жапырақ алақаны ауданы өзгерісі арқылы жергілікті жердің экологиялық күйін анықтау

Ақпарат: Өсімдіктердің барлық метамерлі мүшелері ортаның ластануына және абиотикалық факторлардың әсеріне тітіркенеді. Нәтижесінде өсімдіктер үлкен өзгерістерге ұшырайды (әсіресе, жапырақ алақанының мөлшері) және олардың реакция нормасының диапазоны өте кең. Ағашты кескеннен кейін жапырақ алақанының мөлшері қатты үлкеюі мүмкін. Себебі, тамыр жүйесінен келетін пластикалық заттар мен фитогормондар кесілгеннен кейін қалған жапырақтарға таралады. Сонымен қатар, жапырақ алақанының мөлшері ұзақ көктемгі сусызданудың нәтижесінде кішіреюі де мүмкін. Өнеркәсіптердің санитарлы зоналарында және көшеде отырғызылған ағаштардың жапырақтарды, әдетте, қала сыртындағы территориялармен салыстырылғанда жапырақтардың көлемі кішірек болады. Жапырақ алақанының ауданын есептеудің бірнеше әдістері бар.

М.С.Миллердің әдістемелері бойынша – массалық, жарық сезгіш қағаз көмегімен, миллиметрлік қағаздағы төртбұрыштарды есептеу, планиметриялық әдістер.

Құрал – жабдықтар: жазатын қағаз; қайшы; сызғыш; торзионды немесе дәріханалық таразы; ағашты өсімдіктердің (жөке, далалық немесе америкалық үйеңкі, қайың, қарағай) жапырақтары.

Жұмыс барысы:

1. Қыркүйек айының басында әртүрлі экологиялық аймақтарда өсетін ағашты өсімдіктердің әр қайсысынан 20-25 жапырақтан кесіп алып, лабораториялық жағдайда газет парақтарының арасына салып кептірді.
2. Ауыспалы коэффицентті анықтау әдісі төртбұрышты қағаз массасы мен сондай көлемдегі жапырақ массасын салыстыруға негізделген. Ол үшін есеп дәптерді алып жапырақ көлеміне сәйкес төртбұрыш сызу қажет. Сызылған төртбұрышты қиып, ауданын өлшеп, салмағын анықтайды. Сосын жапырақ кескінін сызып, қиып алып, салмағын өлшейді. Алынған көрсеткіштерден мына формулалар бойынша ауыспалы коэффицентті анықтайды:

К = Sж / Sт        S = (Pж × Sт) / Pт

Мұндағы, К – ауыспалы коэффицент;

S – жапырақ немесе қағаздың ауданы;

Р – жапырақ немесе қағаз массасы.

Коэффицентін есептеу 7-8 жапырақты өлшеу негізінде жүргізіледі.

20-сурет – Әр түрлі экологиялық орталардағы ағаш түрлерінің жапырақ ауданының өзгеруі

3. Осындай есептеулер арқылы өсімдіктердің әр түрінің коэффицентін анықтайды. Мысалы, қайың үшін – 0,64, алма – 0,71–0,72, қарағай – 0,60–0,66.
4. Сосын әр жапырақтың ұзындығы (А) мен енін (В) өлшеп, ауыспалы коэффицентке (К) көбейту қажет

S = А × В × К

Әр бір экологиялық жағдайда өсетін әрбір ағаш үшін жапырақ ауданының өзгеріс көрсеткіштері анықталады.

5. Содан соң, әр түрлі орта жағдайларындағы жапырақтың белгілі бір ауданының кездесу қисығы құрылады.

Жапырақ ауданының қатарын ең кішісінен бастап ең үлкен жапырақтың ауданына дейін бірдей бөліктерге бөледі. Осыған сәйкес кездесу жиілігі құрылады. Қисықтарды салыстыру арқылы экологиялық жағдайларға байланысты жапырақ алақаны ауданының өзгерісі туралы қорытынды жасалады. 20-суретте келтірілген мысалы экологиялық жағдайдың өзгеруі үлкен көлемдегі жапырақтардың жоғары сезімтал екенін көрсетеді.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Әр түрлi индикатор өсiмдiктердiң реакциясы бойынша атмосфералық ластану мониторингiн ұйымдастыру

Мақсаты: Әртүрлі экологиялық аймақтардан жиналған өсiмдiктердiң тозаңдарын пайдаланып, атмосфералық ауаның күйін анықтау

Құрал – жабдықтар: микроскоп; зат және жабын шынылар; препаровальды инелер; Петри табақшалары; термостат; ацетокармин (реактив-1); йодты калийдегi йод (реактив-2); агар; 15 % сахароза ерiтiндiсi; күштi ластанған зонадан жиналған әр түрлi өсiмдiктердiң тозаңдары және бақылау үшiн таза зонадан жиналған тозаңдар.

Жұмыс барысы:

1. Жиналған тозаң шыны ыдыста (бюксте, пробиркада) анализге дейiн тоңазытқышта сақталаңыздар.
2. Кейiн оны зат шынысына ацетокармин тамшысының үстiне орналастырады, жабын шынымен жабады және бiрнеше рет абайлап спиртовкамен қыздырыңыздар.
3. Бояғыштың булану шамасына қарап, оны пипеткамен жабын шынысының астына қосыңыздар.
4. Тозаң жұмсарған соң, қыздыруды тоқтатыңыздар.
5. Сүзгi қағазымен артық бояғышты алып тастаңыздар.
6. Кейiн сiрiңкенiң ұшымен немесе ағаш таяқшамен шынының бетiн ақырын басып препаратты бiркелкi орналастырыңыздар.
7. Тозаңды микроскоптың әр түрлi үлкейткiштерi арқылы қарау керек: (100 және 400 есе (10х40). 1 реактивтегi стерильденген тозаң дәндерi ақ түстi, ал фертильдi – қызыл болады. Тозаңда крахмалдың болуы: 2-реактивтегi көк түс тозаңның тiршiлiкке қабiлеттiлiгiн көрсетедi.
8. Бағалау кезiнде мынадай градация енгiзуге болады: әлсiз боялған, күштi боялған немесе баллмен (0 ден 4 ке дейiн).

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Тозаңның өсуiн және тозаң түтiктерiнiң ұзаруын анықтау

Мақсаты: әртүрлі зонада өсетін өсімдіктердің тозаңының және тозаң түтіктерінің өсу дәрежесін арқылы қоршаған ортаның күйін анықтау

Құрал –жабдықтар: әртүрлі зонада өсетін өсімдіктердің тозаңдары, Петри табақшалары, сахарозаның 15 %-тiк ерiтiндiсi, колба,  дистильденген су, сiрке қышқылы, кармин, шыны воронка, су моншасы, асбест пластинкасы, электроплита, тығыны бар бөтелке, йодты калий ерiтіндісі, кристаллды йод, агар, кептiргiш шкаф, микроскоп, термостат.

Ерiтiндi дайындау

А. 1-Реактивтi дайындау (ацетокармин)

Температураға төзiмдi 100 мл-лiк колбаға 27,5 мл дистильденген су құяды, 22,5 мл сiрке қышқылын құяды және 1–2 г кармин салады, содан кейiн колбаны кiшiрек шыны воронкамен жауып су моншасына немесе астына асбест пластинкасын салып, өте баяу отқа электроплитаға қояды.

Ерiтiндiнi ақырын қыздырады және ақырын қайнатып 30-60 мин ұстайды, салқындатады, сүзедi. Сүзiлген ерiтiндiнi тығыны бар бөтелкеге құяды, ол жерде оны шексiз ұзақ уақытқа дейiн сақтауға болады.

Б. 2-реактивтi дайындау (калий йодындағы иод)

100 мл дистильденген суда 2 г йодты калийдi ерiтедi, одан кейiн сол ерiтiндiде 0,2 г кристаллды йодты ерiтедi.

В. 2 % агар дайындау

100 мл дистильденген суға 2 г агар қосады, қайнап тұрған су моншасында ерiгенше қыздырады. Ыстық ерiтiндiнi 20–30 м стерильденген Петри табақшаларына құйып, салқындатады. Петри табақшаларын 30–40 мин 200 ºС температураға дейiн қыздырып, кептiргiш шкафта кептiредi.

Жұмыс барысы:

1. Ерте гүлдейтiн өсiмдiктердiң тозаңы ластанған және таза зонадан жиналады және алдын ала стерильденген Петри табақшасындағы агардың үстiне егiледi.
2. Тозаңдарды термостатта +25 ºС – +26 ºС температурада бiрнеше тәулiк өсiредi, кейiн окуляр микрометрi бар микроскоппен қарайды. Өскен тозаң дәндерiн санайды.
3. Әр түрлi экологиялық жағдайдағы тозаң түтiктерiнiң ұзындығын анықтайды. Ингибирлену пайызын 100 % деп алынған бақылау нұсқасымен салыстыра отырып санайды.

Тозаңды сахарозаның 15 %-тiк ерiтiндiсiнде де өсiруге болады. Қылқан жапырақтылар 1 тәулiктiң iшiнде өте тез өседi.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Анемохорлы өсімдіктердің жемісі мен тұқымдарының құрылысы

Мақсаты: Өсімдіктердің желмен таралуға бейімделушілік процесін зерттеу

Ақпарат: Жеміс және тұқымдар желмен оңай таралу үшін немесе ұшқыш болуы үшін оларға қажет жағдайларға массаның аз болуы және жақсы жетілген аэродинамикалық бейімдеушіліктер жатады. Анемохорларға қажетті аэродинамикалық қасиеттерді тұқым мен жемістердің ерекше құрылысы қамтамасыз етеді. Мысалы, тал, терек, бақбақ және т.б. өсімдіктер тұқымдарында түкшелер дамыған; үйеңкі, шаған, қымыздық, шырша және т.б. тұқымдарында қанат тәрізді өсінділері бар.

Кейбір анемохорларда тұқымдарды желмен тарату бейімдеушіліктері өсімдіктердің тұқымдарының құрылысы арқылы ғана емес, сонымен қатар оның бүкіл сыртқы формасынан байқауға болады. Мысалы, қаңбақ тобына жататын, далалық және шөлдік жерлерде өсетін өсімдіктер. Оның ішінде қаңбақ Gypsophila, кермек Limonium, әрем Phlomis, анабазис Anabasis сияқты көпжылдық өсімдіктер және тамыр жүйесі нашар дамыған біржылдық Ceratocarpus және т.б., және де «иериндық раушан» атты африкалық шөлдердің біржылдық өсімдіктерді жатқызамыз. Бұтақтарының көп болуы және төменгі бұтақтардың майысуы нәтижесінде, тұқым пайда болған кезде олардың пішіні шар тәрізді болып өзгеріп, қалыптасады. Ені бірнеше сантиметрден метрге дейін жететін бұндай «шардың» тамыры оңай сынып, далада үлкен қашықтықта домалап жүріп, жолда тұқымдарын шашады. Қаңбақ тәрізді өсімдіктер кең байтақ желді аймақтарда (дала, шөл мен шөлейтті жерлерде) мекендейді.

21-сурет – Анеморлы өсімдіктердің тұқымдары мен жемістері

1- Дала тікен қурайы –Clrsium arvence

2- Бақ-бақ – Taraxacum officinale

3- Шегіршін- Ulmus glabra

4- Кәдімгі шаған-Fraxinus excelslor

5- Сүйелді ақ қайың- Betula verrucosa

6- Дала қалуені-Sonchus arvensis

7- Сүйір жапырақты үйеңкі- Acer platanoides

8- Orobanchaceae тұқымдасының түрі

9- Pirolaceae тұқымдасының түрі

10- Orchidaceae тұқымдасының түрі

11- Майқоға –Typha latifolla

12- Кәдімгі қайың- Pinus sylvestris

13- Colutea arborescens

14- Жүзгін –Calligonum caput medusal

15- Бук-carpinus betulus

16- Жебілген-Clematis vitalba

Құрал – жабдықтар: желмен тозаңданатын өсімдіктердің үлгілері (тал, терек, бақбақ, шырша, қымыздық өсімдіктерінің тұқымдары), лупа, микроскоп, қаңбақ тәрізді пішінді өсімдіктердің гербарийлері.

Жұмыс барысы:

1. Гербарийлі анемохорлы өсімдіктердің өкілдерінің сыртқы құрылысымен танысыңыздар.
2. Анемохорлы өсімдіктердің морфологиялық ерекшеліктеріне назар аударыңыз.
3. Гербарийлі анемохорлы өсімдіктердің тұқымдарын лупамен қараңыздар.
4. Анемохорлы өсімдіктердің тұқымдары мен жемістерінің құрылысының ерекшеліктеріне назар аударып және суреттерін салыңыз.
5. Жиі кездесетін анемохорлар тізімін құрыңыз және олардың ерекшеліктерін белгіліңіз.
6. Негізгі арамшөптердің тұқымдарының құрылысы мен таралу ерекшеліктерін талқылаңыздар.
7. Астық тұқымдасты өсімдіктердің өкілі – бидайдың гүлдерін қарап, желмен таралуға бейімделушілік ерекшеліктерін тауып, суретін салыңыздар.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Темекі түтінінің өсімдіктің өсуіне әсері

Мақсаты: Никотиннің өсімдіктердің өсуіне әсерін зерттеу

Ақпарат: Темекі (Nicotiana) алқа тұқымдасының бір жылдық немес көпжылдық, сирек жағдайда бұталар туысының өкілдері. Көптеген түрлерінде негізінен жапырақтарында улы алкалоид – никотин кездеседі. Шегетін темекіні алу үшін негізінен темекі – кәдімгі темекі немесе шегетін (N.tabacum) және махорка (N.rustica) түрлерін қолданады.

Никотин пиридин туындысы, темекінің құрамында дейін болады. Темекіні шеккен кезде никотин буланып ұшады, тыныс жолдарына түтінмен барады және сіңу барысында вегетативті жүйке жүйесінің түйіндеріне, орталық және перифериялық жүйке жүйесінің реактивті құрылымына әсер етеді. Никотин аз мөлшерде жүйке жүйесіне қоздырушы әсер етсе, ал жоғары концентрацияда оның сал болуын тудырады. Никотиннің сульфаты ауыл шаруашылығында инсектицид ретінде қолданылады.

Құрал – жабдықтар: Петри табақшасы, темекілер, фильтр қағазы, бұршақ тұқымы, шыны қақпақша, вазелин.

Жұмыс барысы:

1. Петри табақшасында орналастырылған жібітілген фильтр қағазының үстіне 10 өнген бұршақ тұқымын орналастырыңыздар.
2. Тұқым өне бастаған шақта табақшаны шыны қақпақша астына қойыңыздар.
3. 1 табақшадағы өскіндерді бақылау үшін 2 табақшадағы өскіндерді темекі түтінімен бір рет ыстаңыздар, ал 3 табақшадағы өскінді араға 1–2 күн салып 2–3 рет ыстаңыздар. Өскіндерді ыстаған кезде шыны қақпақшаны мықтап жауып тұрған жөн. Шетінен түтін шықпас үшін ыдыстың шетін вазелинмен бекітуге болады.
4. Темекі түтінінің әртүрлі деңгейдегі өсімдіктерге әсерін бақылап, салыстырыңыздар.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Аэробты жағдайда эндопаразиттердің өлімі

Мақсаты: анаэробты паразит– грегариндердің тіршілігін бақылау.

Құрал–жабдықтар: тарақан, микроскоп, жабын және зат шынысы, препаровальды ине, эфир, су, сағат, қалам, жұмыс дәптері.

Жұмыс барысы:

1. Ең алдымен жәндікті эфирге салып қойыңыздар. Кейін оның ішек–қарнынан уақытша препарат дайындаңыздар. Ол үшін алдымен жәндіктердің қанаты жұлынып, кейін дене және құрсақ дене бөліктерін қайшымен ұқыптылап кесіп, препоровальды инемен ішек түтікшесін алып, зат шынысына салады.
2. Кейін оған су тамызыңыздар. Грегариндер – анаэробты бір клеткалы паразиттер. Оларды микроскоппен анық көруге болады.
3. Ал аэробты ортада олар 2-3 минутта өледі. Осы құбылысты микроскоппен қарап, бақылаңыздар.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Мектеп үйінің ауасына санитарлық баға

Мақсаты: мектеп үйінің ауасының сантарлық жағдайын анықтау.

Құрал–жабдықтар: Петри шәшкесі, ЕПА, сызғыш, термостат, қалам, жұмыс дәптері, сағат, фильтр қағазы.

Ауада шаң – тозаңмен бірге көптеген микроағзалардың әртүрлі формалары кездеседі. Ет – пептонды агарда өсірілген оларды оңай ажыратуға болады.

Ет-пептонды агарды (ЕПА) дайындауға әдістемелік нұсқау

Ең алдымен дайын ет текшесінен (1текшені 1 л суға) немесе сиыр етінен (500 г етті және майды ет тартқыштан өткізеді). Ет – пептонды сорпа (ЕПС) дайындайды. Фаршты шыны немесе эмальды ыдысқа салып, оған бір литр су құяды да, 24 сағат 5–7 ºС температураға қояды. Одан кейін фаршты 30 минут қайнатады. Суыған сорпаны фильтрден өткізіп, кейін оған 5 г ас тұзын және 10г пептон қосады. Кейін сорпаны қайтадан қайнатып, оны тығыз фильтр қағазымен фильтрлейді. Сосын оған 10 %-тік ас тұзы ертіндісін қосып, оны әлсіз сілті реакциясына дейін бейтараптайды. Алынған ет пентонды сорпаға 20г агар – агар қосады. Алынған ет пентонды желатин дайындауға да болады. Ол үшін 1 л ет пентонды сорпаға 100г желатин салады.  

Жұмыс барысы:

1. Алдын ала стерильденген Петри шәшкесіне стерильденген ЕПА құйып, оны жайып қойыңдар. Агар пластинкалары қатқаннан кейін, ауаның микрофлорасын анықтауға кірісуге болады.
2. Алдымен желдетілген сынып ауасынан, кейін сабақтан кейінгі сынып ауасынан, сонымен қатар, киім ілгіш, коридор ауасынан сынама (проба) алыңдар. Анализ үшін 5 минут ауасы зерттелетін жерлерге Петри шішкесін ашып, ұстау керек. Кейін шәшкені жауып, 3–4 тәулік термостатқа 28С температураға қою керек. Кейін жай көзбен қарағанда шәшкенің бетінде микроорганизмдердің жеке клеткаларының қауымы түзілгені байқалады. Қауым көлемі және мөлшері жағынан әртүрлі болады. Микроорганизмдердің бір түрлерінен тұратын, әрбір қауым микроорганизмдерінің таза дақылдарын көрсетеді.
3. Әрбір орын ауасының ластануын анықтаңдар. Ол үшін берілген формула бойынша 1 м³ ауадағы микроорганизмдердің санын есептеңдер.

Мұндағы А-1 м³ ауадағы микроорганизмдер саны; 100 см² ауданы; 1000–1000л немесе 1 м³ ауа; S-Петри шәшкесінің ауданы см²; а-Петри шәшкесінде өскен қауым саны.

4. Мектеп үйінің ауасына санитарлық баға беру үшін 16-кестеге қараңдар.

16-кесте – Тұрғын үй ауасына тазалық баға критерийлері

Ауа бағасы	1 м3 микроорганизм саны
	Жазғы режим	Қысқы режим
Таза	1500-ден аз	4500-ден аз
Лас	2500- ден көп	7000-нан көп

 

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Өсiмдiктердiң жапырақ тақтасында жиналуына байланысты қоршаған ортаның шаңмен ластануын анықтау.

Мақсаты: территорияның шаңмен ластану картасын жасау. Шаңның улылығын бақылау.

Құрал-жабдықтар: таразы; термостат; калька; мақта; пинцеттер; сүзгi қағазы; сызғыш; қала бөлiгiнiң картасы; жиналмалы штангалы бақша секаторы; микроскоп;

Жұмыс барысы:

Алдын ала қалада кең тараған теректiң (көк терек, балауыз терек т.б.) бiрнеше жапырағын 1,5-3 м биiктiктен 10-15 рет қайтара жинап алады. Ол үшiн жиналмалы штангасы бар бақша секаторы қажет. Бiр уақытта таза зонада өскен жапырақтарын да жинайды (бақылау). Жапырақтарды калькадан жасалған пакеттерге салып абайлап, шаңдары түспейтiндей қылып, лабораторияға жеткiзедi.

Шаңның санын анықтау әдiстерi

1. Лабораториялық жағдайда тарзионды немесе аналитикалық таразымен калькаға оралған 1 кесек сулы мақтаны өлшеп алады (0,001 г ға дейiн). Терек жапырағын осы мақтамен жақсылап тұрып екi жағынан сүртедi (кальканы пинцеттiң көмегiмен қозғау керек), осыдан кейiн калькаға оралған мақтаны қайта өлшейдi. Шаңның массасын (Р), бiрiншi және екiншi өлшегендегi айырмашылықпен есептейдi (Р=Р₂-Р₁). Жапырақ ауданын жапырақ тақтасын ұзынынан (a) және көлденеңiнен (b) өлшеп, оны коэффицентке (к) көбейту арқылы есептейдi:

S = a∙b∙х∙к

Әр түрлi терек түрлерiнде коэффицент 0,60 тан 0,66 ға дейiн коэффицент ауытқиды. Соңғы нәтиже былай болады:

m =Р/S мг/см²

мұндағы: m –1 см² жапырақтағы шаңның массасы

2. Сүзгi қағазын әбден аққанша сулайды. Оның үстiне жапырақты жоғарғы жағына, қасына төменгi жағына қаратып жаю керек және оны калькамен немесе пленкамен жабу керек. Сүзгi қағазында iз қалады, ол арқылы ластану дәрежесiн анықтауға болады (тұтас –100%, жартылай -50% және т.б.).

Ол үшiн өсiмдiктiң жапырағына жабатын жабысқыш пленка немесе скотч пайдалануға болады, сыпырып алып ақ қағазға жапсырады.

3. 30-50 жапырақтың шаңын кисточкамен алдын-ала өлшенген табақшаға салып, оны кептiргiш шкафта +105⁰С тұрақты масса түзiлгенше кептiредi, содан соң өлшейдi. Шаңның мөлшерiн жапырақтың мг /см² мен өлшейдi. Алынған нәтижелердi мына 17- кестеге толтырады.

17-кесте – Шаңның мөлшері

Алынған орны	Теректiң жапырақ ауданы	Шаңның мөлшерi
		мг /см2	% бақылау

 

Шаңның улылығын анықтау

Құрғақ шаңды шыны таяқшамен табақшада 1 г шаңды 25 см³ сумен езiп, сүзедi, улылығын қарапайымдыларға реакциясы арқылы бағалайды.

Белгiлi территорияның шаңмен ластануының картасын салу

Әр түрлi экологиялық жағдайлардан шаңмен ластануынан алынған нәтижелердi тақтаға жазып, бақылаумен салыстырады. Ауданның немесе қаланың картасын алып, оған жапырақтардың ластану дәрежесiнен алынған нәтижелердi енгiзедi, ластану дәрежесi ұқсас участоктарды бөлек сызықпен жалғастырады. Әр түрлi қарындашпен бояйды: қызыл: көбiрек ластанған зона, оранж - күштi ластанған зона, ал қызыл – орташа ластанған зона, ашық қызғылт - ашық жасыл және жасыл-таза зона.

Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.

Тапсырмалар

1. Ауада суға қарағанда оттегінің мөлшері көп. Неліктен балық жағалауда оттегінің жетіспеуінен өліп қалады?
2. Жаздың ыстық күнінде қала көшесімен салыстырғанда, қалалық бақта ауа температурасы 2,2 ºС төмен, ал орманмен салыстырғанда 1,5⁰С жоғары. Егер қала көшесінде ауа температурасы 31 ºС болса, онда орманның ауа температурасы қанша?
3. Тамырға демалу үшін ауа қажет екендігі дәлелденген. Әсіресе оттегіні қарқынды түрде сіңіретін, жас өсіп келе жатқан тамырлар қажет етеді. Су қоймаларда өсетін гүлді өсімдіктер тамырына ауа қалай барады?
4. Оттегі мен көмірқышқыл газының арақатынасы табиғи су қоймаларда тұрақты болып қалуда. Су қоймаларда қандай организмдер көмірқышқыл газын пайдаланып, оттегінің орнын толтырып тұрады?
5. Биологтарға мәлім, 1 сағатта (яғни 40г) адам демалғанда қанша көмірқышқыл газын шығарса, 50 м² жасыл орман сонша көмірқышқыл газын 1 сағатта сіңіреді.  1 га жасыл орман сағатына қанша көмірқышқыл газын сіңіреді? Ал адам осы мөлшерде қанша көмірқышқыл газын шығарады?
6.  1 га орман жылына көмірқышқыл газынан және шаңнан 18 млн. м³ ауаны тазартатыны белгілі болса, бес жылдың ішінде 40 га аудан орман қанша куб метр ауаны тазартады?
7. Жер шарындағы көмірқышқыл газының жалпы құрамы 1100 млрд т. Бір жылда өсімдіктер 1 млрд т көміртегі ассимиляциялайды. Шамамен осындай мөлшерде атмосфераға бөліп шығарады. Организм арқылы атмосфераға барлық көміртегі қанша жылда өтетінін анықтаңыздар (С-тің атм.салмағы-12, О-нің атм.салмағы-16).
8. Қаладағы ауаның 1 м³ да 5000 микроб болады. Орманда микробтар бұдан 9 есе аз болғанда, 1 м³ да қанша микроб болады?

Қосымша материалдар мен ақпараттар

1. Су және ауа орталарының әртүрлі тығыздығы жануарлардың қозғалу жылдамдығының шегін анықтайды. Дельфиндер 45 км/сағ, ал ең тез қозғалатын балық – тунец 75 – 90 км/сағ жылдамдықпен жүзеді. Ауада қаршыға жылдамдығы 290 км/сағ, қарлығаш жылдамдығы 180 км/сағ жетеді. Жер бетінде жүгірудің рекордсмені – гепард. Оның жылдамдығы 120 км/сағ. Адам суда жүзгенде орташа жылдамдығы 7 км/сағ, ал жүгіргенде – 36 км/сағ жетеді.
2. Атмосферадағы барлық оттегі – фотосинтез нәтижесінде жиналған. Биологиялық айналымдағы жиналған оттегі толығымен тірі организмдердің тыныс алу және өлі қалдықтарының ыдырауы процестерімен ғана өтуі тиіс емес. Органикалық заттардың саны бұрынғы айналымнан түсіп, тас көмір, жанғыш сланец, шым тезек т.б. айналады. Сондықтан ауадағы оттегінің құрамы үнемі өсіп отырады.
3. 2000 жылы маусым айында «Таза ауа» москвалық ортақ фонд «автомобильдегі таза ауа» атты акция өткізген болатын. Акцияға қатысушылар ауаны тазартуға арналған жаңа құралдар машина өндірісінің жарнамалары бойынша сол құрылыстың өзі машина ішіне жылы ауаның кіруін тоқтата алмады. Жер асты туннельдерде ауаның ластануы одан да жоғары. Жаңа машинаға салынған фильтрлер автожүргізушілерде тек шаңнан ғана қорғайды. Бұл облыстағы соңғы қорғаныс – фильтр, ол ұзындығы 3 мкм болатын аллергендерді немесе бірнеше канцерогендік заттардың белгілі ғана бір бөлігін ұстап қалады. Бірақ улы қосылыстарды мысалы, көмірқышқыл монооксидін, азот оксидін бұл фильтрлер ұстай алмайды. Дәрігердің айтуынша адам автомобиль ішінде екі сағаттан көп отырса, олардың бастары ауырып, ұйқы қысады, олардың жүректерінің айнуына осы екі сағаттың өзі жеткілікті. Бұл мәселенің түйіні осы акцияға қатысушылырдың ойынша ешбір автомобильдік корпорация және олардың дилерлері, фильтрдің мықтылығына жауап бере алмайды. Бұған қосымша Ресейдегі қабылданған норма (көміртек оксиді 15 мг/м³) мамандардың ойынша өте жоғары. Осы мәселені шешуде мына факторлардың: экологиялық, медико – биологиялық, әлеуметтік – экономикалық, заң мәселесіне назар аудару керек. Осы мәселені шешуде тапсырмаларды топқа бөліп беруге болады.

Химиялық топ 3 мкм бөлшектерді ұстайтын фильтрлер автомобильдің салонын зиянды заттардан CO, NO тазарта алмайды. Қандай жағдайда автомобильдегі ұшқыш газдарды көміртек монооксиді және күйе пайда болады?

Медико – биологиялық топ көмірқышқыл газымен уланғанда неге адамды бас ауыру, жүрек айну, ұйқы қысу пайда болады? Неге осы аурулардан арылу үшін таза ауа қажет?

Әлеуметтік – экономикалық топ неге автомобиль өндірушілер тек фильтрды сатып одан түскен пайданы ойлауды, неге олар адамдардың денсаулығын ойламайды?