Адам және жануарлар физиологиясы

10 АС ҚОРЫТУ ФИЗИОЛОГИЯСЫ

10.1 Ауыз қуысындағы астың қорытылуы

Адам сілекейінің құрамында көмірсулараға әсер ететін екі фермент бар: птиалин, мальтоза дисахаридына дейін ыдырататын крахмал, мальтазаны глюкоза моносахаридына дейін ыдырататын мальтаза. Сілекей ферменттері белгілі температурада ғана белсенді (37–40 0C), көмірсуларды әлсіз сілтілі ортада ыдыратады. Птиалин әсіресе пісірілген крахмалда жақсы әсер етеді.

Сілекей үш жұп бездің секреті болып табылады: тіл асты, жақ асты, құлақ маңы және ұрттық және тілдің кілегейлі қабатында орналасқан ұсақ сілекей бездері.

Сілекей безінің химиялық құрамын, қызметін оқу үшін И. П. Павлов пен Глинский ашқан әдісті қолданады: сілекей бездерінің өзегіне (созылмалы) фистула қою арқылы жүргізіледі (тұрақты әрі ұзаққа қойылған фистула) (сурет).

Дайындалуға арналған сұрақтар

1. Қандай органикалық заттарды білесіңдер?

2. Ас қорыту дегеніміз не?

3. Қорытылу қандай кезеңдерден тұрады?

4. Сілекейдің құрамы мен құрылысы?

5. Сілекей бездерінің табиғаты?

6. Қандай ас қорыту ферменттері сілекейдің құрамында болады және қандай азық заттарға әсер етеді?

7. Муцин және оның химиялық табиғаты мен маңызы?

8. Сілекейдің шартсыз рефлексі – бөліну механизмі қалай іске асады?

Сабақтың мақсаты:

1) сілекей құрамындағы амилонитикалық ферменттердің бар екендігін анықтау;

2) ферменттердің белсенділігін анықтау.

1 Зертханалық жұмыс. Ферменттердің крахмалға әсері

Жұмысқа қажетті құрал-жабдықтар мен реактивтер: қайнатылған крахмалдың 1 % ертіндісін, дымқыл крахмалдың 1 % ертінідісі, спиртовка, қырлы сикатор, приборлы штатив, өлшегіш пипеткалар, люголя ертінідісі, сүзгіш қағаз.

Жұмыстың барысы: ферменттердің әсерін анықтау үшін крахмал сілекейі, адамның сілекейі қолданылады. Сілекей ауыз қуысын 20 мл дистилденген сумен 1–2 минут шаю арқылы алынады. Жиналған сұйықты сүзеді. Нөмірленген 6 пробирканы келесі әдіспен тәжірибеге дайындайды (кесте).

Тәжірибе соңында әрбір пробиркаға 2 тамшы люголя ерітіндісін тамызамыз. Қорытындыны кестеге түсіріп, жалпы түсінік жазыңыздар.

Шығармашылық тапсырмалар:

1) қандай жағдайда бұл ферменттер белсенді болады.

Студенттердің өздік жұмысы (СӨЖ ) тақырыптары

1) шартсыз сілекей бөлетін рефлекс қалай жүзеге асады;

2) ас әрекетіне және қабылдамайтын (отвергаемые существа) заттар әрекетіне жауап ретінде бөлінетін сілекейдің физиологиялық ролі қандай;

3) сілекей ферменттерінің әрекеті үшін қандай жағдайлар қажетті.

10.2 Қарындағы ас қорыту

Адам және жануарлардың асқазан солі бірқатар ферменттерден тұрады: пепсин, альбумоз бен пептонға дейін ыдырататын ақуыздар, химозин, сүт пен липазаны ірімшіктендіретін, нейтральді майларды глицерин мен майлы қышқылдарға дейін ыдырататын, асқазан сөлінің белсенділігі орта реакциясымен, температурамен және осы ферменттер әсер ететін ас өнімінің құрамымен анықталады. Мысалы пепсин қолайлы жағдайда бұлшық еттерді, фибриндерді, жұмыртқа ақуызын және т. б. қорыта алады. Бірақ та осы ұлпалардың қорыту жылдамдығы әр түрлі. Фибрин ең тез қорытылады. Пепсин әрекеті кезінде ақуызды қорытатын өнімдерді байқау үшін әдетте химиялық реакция қолданылады, альбумоздар мен пептидтер қатысуымен 1 % күйдіргіш сілті ерітіндісінде және 0,1 % CuSO4 ерітіндісі қызғылт және қызыл түске боялады. Ыдырамаған ақуыздармен осы ерітінділер күлгін түс береді.

Ақуыздың қорытылу өнімдерін байқау үшін пепсин әрекеті кезінде әдетте химиялық реакция қолданылады, яғни альбумоз бен пептондардың қатысыуымен 1–процентті улы ерітіндіде және 0,1–проценттік CuSO4 ерітіндісінде қызғылт немесе қызыл түске боялады. Ыдырамаған ақуыздармен осы ерітінділер күлгін түсті береді.

Дайындалуға арналған сұрақтар

1. Қарынның классификациясы?

2. Қарында қандай аймақтарды ажыратады?

4. Қарын сөлінің құрамы?

5. Қарын бездерінің қай клеткалары ферменттерді, тұз қышқылын, кілегейді бөліп шығарады?

6. Тәбет, сөл деген не және оның маңызы?

Қарындағы астың химиялық қорытылуы қарын сөлі арқылы өтеді. Қарынның кілегей қабығының үш түрлі бездерден бөлінген сұйық заты -қарын сөлі болып табылады.

Негізгі торшалар – ферменттерді бөліп шығарады, қосымша жасушалар – кілегейді (муцин) бөліп шығарады, ал қапсырмалар торшалар – тұз қышқылын бөледі (10.2-сурет). Тұз қышқылы байланысқан және бос түрде болады. Негізгі және байланысқан қышқыл – жалпы қышқылдың ортасын құрайды.

Сабақтың мақсаты:

1) бақаның өңеші мен асқазанының қозғалысын анықтау;

2) қарын сөліндегі пепсин ферменті бар екендігін анықтау;

3) қарын сөлінде тұз қышқылының бар екендігін анықтау;

4) ферменттердің әрекет жағдайын анықтау.

2 зертханалық жұмыс: Бақаның өңеші мен асқазанының қозғалысы

Бақаның ас қорыту түтігінің қабырғасын түгелдей бұлшық ет жауып тұрады. Ол ұзынынан, көлденеңінен, қисығынан орналасқан тегіс бұлшық еттен құралған. Бақаның асқазаны мен өңешінің қимылын бақылау нәтижесінде тегіс бұлшық етінің негізгі қасиеттерін зерттеуге болады: жиырылудың баяу жүруі; тітіркенудің бір талшықтан екіншісіне берілуіне байланысты бұлшық еттің құрт тәрізді жиырылуы; жиырылу ырғағы; жиырылудың тониялық сипаты.

Жұмысқа қажетті құрал-жабдықтар: аккумулятор; индукциондық орам; кілт; тісті электродтар; өткізгіштер; тақтайша; кесуге арналған құралдар; бақа.

Жұмыстың барысы: ырғақтық индукциялық тоқпен тітіркендіретін тізбек құрастырыңыздар.

Бақаның (еркек) жұлыны мен бас миын зақымдаңыздар. Қарнын жоғары қаратып бекітіңіздер. Терісі мен құрсақ бұлшық етін симфизден бастап төменгі жақ сүйегінің шетіне дейін кесіп, құрсақ қуысын ашыңыздар. Төменгі жақ сүйегінің артқы бұрышын кесіп, лигатурамен кезеген нервті алыңыз, ол дене осінің ұзын бойындағы артерияның астында, тіл-жұтқыншақ пен тіласты жүйкесінің ортасында орналасқан.

Асқазан мен өңештің қимылын бақылаңыз (алғашында ол көрінбейді, 10–15 минут өткеннен кейін, құрғай бастағанда байқалады). Асқазанның бөлігін қысқышпен ақырын қысу арқылы асқазан қимылының күшеюін бақылаңыз. Асқазан мен өңешке тұз түйіршіктерін салу арқылы да олардың қимылының күшеюін байқауға болады.

Кезеген жүйкені лигатурамен көтеріп, оны электрод арқылы индукциялық токпен тітіркендіріңіз. Асқазан мен өңештің перистальтикалық қозғалысын бақылаңыз.

3 зертханалық жұмыс: Қарын сөлінің қышқылдық ортасын анықтау

Жұмысқа қажетті құрал-жабдықтар: Қарын сөлі 0,1% сілті ерітіндісі, 10 % сода ертінідісі, лакмус қағаздары, фенолфталеин, диметиламидоазобензол, дистилденген су, фибрин, пипеткалар, штатив, түтік шынылар.

Жұмыстың барысы:

а) қарын сөлінің қышқылдық ортасын анықтау үшін колбаға 10 мл қарын сөлі, екі тамшы 0,5 л диметиламидоазобензол қосылады, сұйық қызыл түске өзгереді, бұл тұз қышқылы бар екендігін көрсетеді. Сол ерітіндінің мөлшерін алтын-сары түске айналғанша 0,1 % сілті ертінідісімен титрлейді. Жұмсалған сілті мөлшерін 10-ға көбейтіп, бос қышқылдың мөлшерін көрсетеді;

б) Байланыс тәжірибедегі колбадағы сұйыққа 2 тамшы 1 % фенолфталеин тамызып, 0,1 % сілтісімен титрлеу керек, ертінді қызғылт түске айналғанша жұмсалған сілті мөлшерін 10-ға көбейтіп, байланысқан мөлшері анықталынады.

4 Зертханалық жұмыс. Қарын сөлінің белоктарға әсерін байқау

Жұмысқа қажетті құрал-жабдықтар: тәжірибе келесі схема бойынша жасалынады.

Осы уақыт өткеннен соң қай пробиркаларда белок қорытылғанын анықтап, жалпы қорытындысын жазу керек.

Қарын сөлінде ферменттердің белсенді болу жағдайларын атап шығару. Қарындағы ас қорытудағы тұз қышқылының маңызы.

Шығармашылық тапсырмалар:

1) ас қорыту мүшелерінен тыс қанға түскен ақуыз ағзаның қорғаныштық реакциясын тудыратындығы белгілі. Осы себептен де, қажетті шаралар жүргізілмесе, көшірілген ұлпалар мен мүшелердің қабылданбауы болады. Ас қорыту мүшелері арқылы ағзаға енетін ақуыз неге ағзаның қорғаныштық реакциясын тудырмайды.

Студенттердің өздік жұмысы (СӨЖ ) тақырыптары:

1) ас қорыту ағзаларының қызметін зерттеу әдістері;

2) қарындағы ас қорыту;

3) тұз қышқылының, кілегейдің, ферменттердің маңызы;

4) қарын сөлінің реттелуі;

5) қарын сөлін алу әдістері.

10.2 Ішектегі ас қорыту. Сіңіру

Сіңіру – бұл физиологиялық құбылыс, әртүрлі заттардың қанға немесе лимфаға биологиялық мембрана арқылы өтуі. Асқорыту өзегінде тағамдардың ыдырау өнімдері су ерітіндісі түрінде ащы ішектің кілегей қабатының эпителий жасушалары арқылы қанға және лимфаға сіңеді. Тағам заттарының сіңіру жылдамдығы тірі мембрананың қасиеттеріне, осмостық қысымына және оның табиғатына байланысты. Биологиялық мембраналардың бір бағытқа өткізгіш ерекшеліктері бар (сурет).

Дайындалуға арналған сұрақтар

1. Сіңіру дегеніміз не?

2. Ас қорыту жүйесінің қай бөліктерінде сіңіру өтеді?

3. Ішектегі ас қорыту қандай сөл арқылы өтеді?

4. Ішектің қабырғаларындағы ас қорытудың маңызы?

5. Ұйқы безі сөлінің құрылысы және бөліну кезеңдері?

6. Өт сөлінің ас қорытудағы маңызы?

7. Ішек сөлінің пайда болуы, механизмі және кезеңдері?

8. Сіңіру құбылысы (диффузия, осмос, сүзу)?

Сабақтың мақсаты:

1) бақаның терісінде мембрананың өткізгіштігін анықтау;

2) өт сөлінің ас қорытудағы маңызын анықтау.

1 зертханалық жұмыс. Бақа терісінің бір бағытта өткізетіндігін анықтау

Сіңірілу кезінде кейбір заттардың біржақты сіңірілуі ішек түктерінің эпителилері арқылы өтеді. Мұндай құбылыстар басқа мүшелердің қызметінде де байқалады, мысалы бүйрек өзегінің кейбір бөліктері, бақаның тері жабыны. Сонымен қатар әр жасушаның қабығы таңдап біржақты сіңіреді.

Бұл құбылыстардың барлығы, соның ішінде ішек қабығы арқылы сіңіру де жасушааралық алмасу процесінің қатысуымен жүреді. Егер ішектің шырышты қабатындағы бұл процестер бұзылса (мысалы тінді 0 градусқа дейін мұздатса немесе фторлы натримен уласа), алдында байқалған таңдау және заттардың тін арқылы біржақтылық өткізгіштік қасиеті жойылып кетеді. Жансызданған түкше (ворсинки) эпителиінің қызметі физикалық заңға бағынады, су және еріген заттар өлі, жартылай сіңіргіш мембрана арқылы өтеді.

Бұл жұмыс кейбір заттардың тірі эпителдиальды ұлпа арқылы біржақты өтуін бақылауға мүмкіндік береді.

Жұмысқа қажетті құрал-жабдықтар: 4 стакан; 4 шыны таяқша; әрқайсысында екіден қысқышы бар 2 штатив; бақаға арналған физиологиялық ерітінді; 0,6 %-тік NaCl ерітіндісі; 1 %-тік метилен көгі ерітінідісі; спирт-ректификат; кесуге арналған құралдар; жіптер; шыныға жазатын қарындаш; екі бақа.

Жұмыстың барысы: екі бақаның да бас миы мен жұлындарын зақымдап, артқы аяқтарының терісін сыпырамыз. Терінің екеуін теріс аударып, екеуін дұрыс қалпына келтіріп төрт қапшық дайындаймыз. Бір теріс аударылған, бір оң теріні тканін өлтіру үшін күшті спиртке саламыз. Барлық қапшықтарға метилен көгінің 1 %-тік ерітіндісін толтырып, оларға шыны түтікшені байлаймыз, барлық түтікшедегі ерітінді мөлшері бірдей болуы керек. Түтікшедегі сұйықтың мөлшерін шыныға жазатын қарындашпен белгілейміз. Түтікшелерді штативке бекітіп, әрбір қапшықтың астына физиологиялық ерітінді құйылған стакан қоямыз.

Біраз уақыт өткен соң түтікшелердегі сұйықтың көлемінің өзгеруіне және физиологиялық ерітіндінің бояуына қарап бояудың қай бағыттан (қапшықтың ішінен немесе сырттан) шығатынын анықтаймыз.

Бақылай отырып, тірі теріден жасалған қапшықтың біржақты өткізгіштігі сақталатынын, ал спиртпен өңделген теріде сақталмайтынын көре аламыз.

Дайындалуға арналған сұрақтар

1. Сіңіру дегеніміз не?

2. Ас қорыту жүйесінің қай бөліктерінде сіңіру өтеді?

3. Ішектегі ас қорыту қандай сөл арқылы өтеді?

4. Ішектің қабырғаларындағы ас қорытудың маңызы?

5. Ұйқы безі сөлінің құрылысы және бөліну кезеңдері?

6. Өт сөлінің ас қорытудағы маңызы?

7. Ішек сөлінің пайда болуы, механизмі және кезеңдері?

8. Сіңіру құбылысы (диффузия, осмос, сүзу)?

Сабақтың мақсаты:

1) бақаның терісінде мембрананың өткізгіштігін анықтау;

2) өт сөлінің ас қорытудағы маңызын анықтау.

1 зертханалық жұмыс. Бақа терісінің бір бағытта өткізетіндігін анықтау

Бұл жұмыс кейбір заттардың тірі эпителдиальды ұлпа арқылы біржақты өтуін бақылауға мүмкіндік береді.

2 зертханалық жұмыс. Өт сөлінің ас қорытудағы маңызы

Жұмысқа қажетті құрал-жабдықтар: өт сұйығы, өсімдік майы, су, пробиркалар, фильтрлер, оймыш.

Жұмыстың барысы: фильтрді оймышқа салып, жақсылап суландыру керек. Біреуін өтпен, басқасын сумен. Оймыштарды пробиркаларға салып, май тамызып, сүзу пайда болуын байқайды. 3-ші пробиркаға өт сөлін және 1 мл май мен суды қосып, тұрақты эмульсия пайда болғанға дейін сұйықты араластыру қажет.

Тәжірибе нәтижелерін келесі кесте бойынша құрастыру керек (кесте).

3 зертханалық жұмыс. Май шарларын микроскоп арқылы байқау

2 тамшы май алып, 1 тамшыны сумен, басқасын өт сөлімен араластырып, шыны түтікшеге тамызып, жапқыш шынымен жауып, микроскоп арқылы зерттелінеді. Зерттелген тамшыда әр түрлі май шарлары анықталынады.

Шығармашылық тапсырмалар:

1) бақа терісінің тірі және өлген мембранасының өткізгіштігін анықтап, қорытынды шығару;

2) өт сөлінің ас қорытуға әсерін анықтау;

3) май шарларды микроскоп арқылы анықтап, суретін салу.

Студенттердің өздік жұмысы (СӨЖ ) тақырыптары:

1) ішектегі ас қорыту, сініру;

2) азық қабылданудың физиологиялық негізі. Аштық пен тоқтық сусау мен сусындау механизмі;

3) құстарының ас қорыту ерекшеліктері;

4) қандай түрлерде майлар, углеводтар, белоктар қанға және лимфаға сіңіріледі;

5) азықтың организмнің ішкі ортасына сіңірілуіндегі ішек қабырғаларының маңызы;

6) қабырғаларда қорытылу дегеніміз не.

Ас қорыту тарауы бойынша коллоквиум сұрақтары

1. Қорытылу дегеніміз не?

2. Қорытылу қандай кезеңдерден тұрады?

3. Сілекейдің құрамы және қасиеттері.

4. Сілекей бөлінуінің реттелуі.

5. Қарындардың классификациясы.

6. Қарын сөлінің қасиеттері және құрамы.

7. Тұз қышқылы, кілегей, ферменттердің саңызы.

8. Қарын сөлінің бөліну кезеңдері

9.Таз қарындағы микроорганизмдердің түрлері және қорыту маңызы

10. Ішектегі қорытудың түрлері.

11. Қорыту сөлдерінің құрамы және қасиеттері

12. Өт сөлінің ас қорытудағы маңызы

13. Қорытылу сөлдерінің кезеңдері және пайда болу механизмі

14. Сіңірілу дегеніміз не? Сіңірілу механизмі.

15. Заттар және қуат алмасудың биологиялық маңызы.

16. Негізгі алмасу деген не? Оны анықтайтын нұсқаулар.

17. Жалпы және қоректік алмасу деген не?