6 Жерді флоралық аудандастыру

6.1 Фауналық және флоралық аймақтарды анықтау принциптері

Жердің фауналық және флоралық аудандастыру әртүрлі континенттердің флора мен фаунасын зерттеудің салыстырмалы талдауын қажет етеді. Аудандастыру пәніне олардың өсімдіктер дүниесі мен жануарлар дүниесімен белгілі бір дәрежеде ұқсастығымен сипатталатын аумақты толықтырушы аудандастыру жатады. Басқаша айтқанда, флоралық немесе фауналық аудандастыру – әртүрлі деңгейдегі бағынышты аймақтардың иерархиялық жүйесі, айырмашылық дәрежесі – ұқсастығымен ерекшеленеді [2, б. 123].

Ғалымдар флоралық және фауналық аймақтарды анықтаудың бірқатар принциптерін басшылыққа алады, олардың ең маңыздылары:

1) Фауналық немесе флоралық аймақтардың бөлінуіне негізделген жүйелі топтар кең таралған болуы керек және сәйкесінше олар ірі таксондар болуы керек.

Биогеографиялық аудандастыру мәселелерін шешуде «тип», «класс» және «тұқымдас» сияқты таксономиялық бірліктер жетекші рөл атқарады. Сонымен, жануарлардың ішінде ең алдымен жәндіктер, ұлулар, құстар мен сүтқоректілер есепке алынады. Бауырымен жорғалаушылар мен қосмекенділер сияқты омыртқалылар кластары көптеген аралдар мен суық елдерде болмағандықтан қолайлы емес. Гүлді өсімдіктердің таралуы өсімдіктер арасында аймақтық жүйені орнатудың негізгі критерийі болып табылады; кем дегенде – ашықтұқымдылар, олардың таралу аймағы өте шектеулі, ал түрлердің саны салыстырмалы түрде аз. Қоңыздар, тікқанаттылар, жыртқыш сүтқоректілер мен торғайтектестер отрядтарының таралуы бойынша аймақтар жүйесін құру мүмкін емес. Мұндай жүйелер салыстырмалы түрде толық емес болар еді.

2) Флоралық және фауналық аймақтардың таралуына негізделген жүйелі топтардың таралуы жақсы зерттелуі керек [1].

Кез келген аймақтың флорасын немесе фаунасын құрайтын өсімдіктер мен жануарлардың түрлері географиялық таралу ерекшеліктерімен ерекшеленеді. Әртүрлі түрлердің ареалындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды талдау олардың таралу түрлерін анықтауға, флора мен фаунаның географиялық элементтерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Әрбір флора немесе фауна әртүрлі геоэлементтерге жататын түрлердің жиынтығымен сипатталады [2, б. 123].

Мүк тәрізді өсімдіктердің немесе өрмекшітәрізділер жануарлардың таралуы салыстырмалы түрде нашар зерттелгендіктен, биогеографияда олардың таралуына негізделген жүйелер жоқ.

3) Әртүрлі топтағы аймақтарды облыстарға және патшалықтарға бөлу кезінде әртүрлі деңгейдегі таксондарға сүйену керек: кластар мен клас тармағынан түрлер мен түр тармақтарына дейін, ал жоғары деңгейдегі таксондарға артықшылық беру керек.

Аймақтар мен таксондар арасында қатаң сәйкестік жоқ. Әрбір аймақ әртүрлі таксондардың болуымен және болмауымен ерекшеленеді [1].

Шекараларды белгілеудің негізгі әдісі әртүрлі деңгейдегі таксондардың шекарасын қалыңдататын азды-көпті белгілі жолақтарды анықтауға мүмкіндік беретін көптеген диапазон карталарын – синператтарды салыстыру болып табылады. Бұл флора мен фаунаның құрамы белгілі біртектілікке ие және көршілес аймақтардан ерекшеленетін аумақтарды бөлетін шекаралар.

4) Флоралық және фауналық аудандастыру кезінде жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің жүйелік құрамының кеңістіктік саралану заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік беретін жеке таксондардың таксономиясы мен географиясын зерттеуге ерекше көңіл бөлінеді.

Қалыптасу және дамуы осы аймақта өтетін және осы аумақ түрдің шығу орталығы болып табылатын таксондар бар. Бұл автохтонды (жергілікті, аборигендік) элементтер. Екінші жағынан, шығу зонасы белгілі бір аумақтан тыс жерде қоныс аудару кезінде осы аумаққа қоныстанған түрлер де бар. Бұл аллохтонды түрлер мигранттар болып табылады.

Белгілі бір аймақтардың флора мен фаунасының ерекшелігі эндемикалық түрлердің, тектердің және тұқымдастардың болуымен анықталады. Белгілі бір аумақтың биотасының бөлінуінде өсімдіктер мен жануарлардың қоныс аударуына кедергі болатын кедергілердің, бөгеттердің болуы маңызды рөл атқарады. Эндемизмді бағалау маңызды сипаттамалардың бірі болып табылады, яғни эндемикалық түрлер мен басқа таксондардың саны, олардың белгілі бір аймақтың флорасы мен фаунасын қосудағы рөлі. Эндемикалық таксондардың саны ғана емес, олардың жүйелік дәрежесі де маңызды болып саналады. Белгілі бір аумақта эндемикалық тұқымдастар мен тұқымдастардың болуы оның биотасының жоғары ерекшелігін көрсетеді.

Әрбір аймақты анықтау бірегей, бір дәрежедегі басқа аумақтардан өзгеше, шығу тегі әртүрлі түрлердің комбинациясы, таралу типтері, әртүрлі дәрежедегі эндемиктердің жиынтығына негізделген [2, б. 123].

5) Аймақтарды бөлу кезінде белгілі бір таксонның теріс сипаттамасы (болмауы) оң сипаттама (болу) сияқты мағынаға ие болады.

Жағымсыз сипаттама оң сипаттамаға өте маңызды қосымша болып табылады. Австралияда кейбір жоғары плацентарлы сүтқоректілердің жоқтығы тәуелсіз австралиялық фауналық аймақты ерекшелеу үшін ондағы монотремалар мен қалталы жануарлардың болуы сияқты маңызды негіз болып табылады [1].

Жер шарының аймақтық бөліністерінің қазіргі заманғы жүйелерінде организмдердің екі ең үлкен тобының – өсімдіктер мен жануарлардың деңгейінде айтарлықтай айырмашылықтар байқалады. Осылайша, фауналық бөлініс кезінде Жаңа Гвинея австралиялық аймақтың қосалқы аймағы ретінде қарастырылғанымен, флористер Жаңа Гвинеяны Палеотропикалық патшалықтың Үнді-Малезия патшалықшасына жатқызады.

Флоралық және фауналық аудандастырудағы сәйкессіздіктер олардың орналасу топтарының жас ерекшеліктеріне тікелей байланысты екені сөзсіз. Қазіргі тұқымдастар мен тұқымдастар деңгейіндегі құстар мен сүтқоректілердің жасы гүлділерге, әсіресе папоротниктерге қарағанда жас. Фауналық аудандастырудың сыртқы түрі аудандастыруға басқа топтарды тарту арқылы өзгереді, таңдалған зоналарды флоралық аймаққа жақындатады [11, б. 16].

Флоралық және фауналық аймақтардың қазіргі жүйесінің ең үлкен бірлігі патшалық болып табылады. Әртүрлі ғалымдар анықтаған патшалықтардың саны бірдей емес. Соңғы уақытта олардың санының өсу тенденциясы байқалды. Өткен ғасырда 3–4 патшалық болса, қазір олардың саны 6–7 немесе одан да көпке жетті. Патшалықтар облыстарға (аймақтарға), облыстар провинцияларға, провинциялар округтерге, округтер аумақтарға бөлінеді. Қазіргі уақытта «патшалықша» және «облас тармағы» сияқты «аралық» категориялар кеңінен қолданылады. Флоралық және фауналық таксономиялық бірліктердің негізгі иерархиялық жүйесі 1-суретте көрсетілген [1].

6.2 Флоралық жер аймақтары

Жердің флоралық жүйесін құру бойынша алғашқы тәжірибелердің бірі Д. Скоуға тиесілі. Флоралық жүйені құру кезінде ол белгілі территорияда орналасқан әртүрлі деңгейдегі таксондардың эндемиялық дәрежесін негізгі критерий ретінде қарастырды. Бұл критерий күні бүгінге дейін өз маңызын жойған жоқ.

Ары қарай біз А. Л. Тахтаджян әзірлеген аудандастыру жүйесін ұстанамыз [2, б. 124]. Бұл жүйе бойынша Жер 6 флоралық патшалыққа бөлінген:

1) Голарктикалық патшалық.

2) Голантарктикалық патшалық.

3) Кап патшалығы.

4) Неотропиктік патшалық.

5) Палеотропиктік патшалық.

6) Аустралиялық патшалығы.

Бұл патшалықтардың ішінде 35 флоралық аймақтар бар. Олардың ішінде Голантарктикалық және Палеотропиктік патшалықтар кіші патшалықтарға бөлінеді (2-сурет) [1].

Голарктикалық аймақ. Голарктикалық патшалық – Жер аумағының жартысынан көбін алып жатқан ең үлкен патшалық. Бұл патшалықтың белгілі бір облыстарының флорасы бір-бірімен тығыз байланысты және оның аумағының үлкен көлемі мен бөлінуіне қарамастан ортақ шығу тегі бар. Голарктикалық флора 40-қа жуық эндемикалық тұқымдастарды қамтиды, көбінесе шағын, кейде бір тұқымдастардан тұрады. Магнолиялылар, лаврлар, сарғалдақтар, шамшаттар, қайыңдар, жаңғақтар, қалампырлар, алаботалар, қарақұмықтар, сарыгүлділер, талдар, қырыққабат, раушан, тасжарғандар, бұршақ, шатыршагүлдер, ерінгүлділер, қоңыргүлділер, астралылар, құртқашаштар, қияқ, көкшөп және басқа да көптеген тұқымдастар таралған.

Қылқан жапырақтылар арасында қарағай мен кипарис кең таралған. Папоротниктер екі тұқымдас – полиподиялар немесе қырықаяқтар және аспления папоротниктерімен ұсынылған. Жоғарыда аталған тұқымдастар бірқатар эндемикалық голарктикалық тұқымдастарды және эндемикалық түрлердің көпшілігін қамтиды.

Жүздеген мың жылдар бойы Голарктика аумағында әртүрлілік орталықтарының қалыптасуы, солтүстік экстратропикалық флораның дамуы, сонымен қатар әртүрлі таксондардың миграциясы мен жойылуының күрделі процестері өтті. Голарктиканың қазіргі флорасының қалыптасуына төрттік мұз басу, таулардың пайда болуы, сонымен қатар әртүрлі дәуірлерде үлкен аумақтарды қамтыған климаттың құрғақшылығының артуы орасан зор әсер етті. Флоралық патшалықты саралауда аралық дәреже категориясы ретінде «патшалықша» ұғымы қолданылады [2, б. 127].

Голарктикалық патшалық Бореалдық, Ежелгі Жерорта теңізі және Мадреан (Сонор) сияқты үш патшалықшадан тұрады (3-кесте) [1].

3-кесте – Голарктикалық патшалықтың классификациясы

Патшалық	Патшалықша	Облыс
Голарктикалық	Бореалдық	Циркумбореальды
		Шығыс Азия
		Атлантика-Солтүстік Америка
		Жартасты таулы
	Мадреан (Сонор)	Мадреан (Сонор)
	Ежелгі Жерорта теңізі	Макаронезия
		Жерорта теңіздік
		Сахара-Аравия
		Иран-Тұран

Бореалдық патшалықша кең территориясымен және бай флорасымен ерекшеленеді. Бореалдық патшалықша басқа суб-аймақтарға қарағанда эндемикалық тұқымдастар мен тектердің саны әлдеқайда көп. Ол Циркумбореальды, Шығыс Азия, Атлантика-Солтүстік Америка және Жартасты таулы аймақ сияқты 4 облыстан тұрады. Кейбір областар ежелгі тұқымдастар мен тектердің едәуір санымен сипатталады [12, б. 81].

Еуропа (Жерорта теңізінен басқа), Солтүстік Анадолы, Кавказ (Закавказье мен Талыштың құрғақ аймақтарын қоспағанда), Орал, Сібір (Амур өзенінің оңтүстік-шығыс бөлігін қоспағанда), Камчатка, Солтүстік Сахалин, Куриль аралдары (Итуруп аралының солтүстігінде), Алеут аралдары, Аляска және Канаданың көп бөлігі орналасқан аймақтар Циркумбореальды облыстың бөлігі болып табылады. Бұл облыс тундраны, орманды тундраны, арктикалық шөлдерді, қылқан жапырақты, аралас және жалпақ жапырақты ормандарды, сонымен қатар Еуразия мен Солтүстік Американың далалары мен орманды далаларын алып жатыр [1].

Қылқан жапырақты ағаштардың ішінде қарағайлар, шыршалар, шыршалар және балқарағайлар жиі кездеседі, ал Канадада самырсындар және бозаршалар тайга мен қылқан жапырақты ормандарды құрайды. Жалпақ жапырақты ормандарға тән көптеген жапырақты түрлердің ішінде шамшат, жөке, үйеңкі, қызылқайың, шаған, қарағаш, қайың, қандыағаш, терек, тал, алмұрт, алма, шетен, жаңғақ түрлері жиі кездеседі. Бұталардың түрлері де тән: итмұрын, қаражидек, долана, тобылғы, таураушан, ырғай, шеңгел, аюбадам, итшомырт және қызылжидек, қаражидек және көкжидек бұталары. Циркумбореальды облыстың флорасында эндемикалық тұқымдастар жоқ, бірақ Пиреней, Альпі және Кавказда шоғырланған көптеген эндемикалық немесе дерлік эндемикалық тұқымдастар бар. Жоғарыда айтылғандардан басқа эндемикалық түрлер Сібір мен Канада тауларында да кездеседі [2, б. 127].

Шығыс Азия облысының флорасы өте бай және алуан түрлі. Бұл аймақта 14 эндемикалық тұқымдастар мен 300-ден астам эндемикалық тұқымдастар бар. Ежелгі эндемикалық тұқымдастар арасында ашықтұқымдылар – гинкголар (Ginkgoaceae), ал қарапайым гүлді тұқымдастардан – троходендрондар (Trochodendraceae). Эндемикалық тұқымдастардан руталылар тұқымдасынан барқыт ағашы, аралиялар тұқымдасынан бірнеше ұрпақ, пальмалар тұқымдасынан трахикарпус пальмасы, ашықтұқымдылардан криптомерия және метасеквоия ерекшеленеді. Ұзақ эволюциялық кезеңде флораның үздіксіз дамуы түрлердің әртүрлілігін беріп қана қойған жоқ, сонымен қатар әртүрлі жастағы реликті сипатқа ие болды. Бұл облыс ашықтұқымдылар мен гүлдер ғана емес, сонымен қатар өсімдіктердің ежелгі формалары сақталған негізгі даму орталықтарының бірі болып табылады. Бұл «тірі қазба» рефугиумының бір түрі.

Атлантика-Солтүстік Америка облысында екі эндемикалық тұқымдас және көкнәр, раушангүлділер, шаршыгүлділер тұқымдасынан 100-ге жуық эндемикалық тұқымдастар бар. Әсіресе жоғары эндемизм Аппалач тау жүйесіне тән, олардың флорасында көптеген үшінші реттік реликттер бар. Жалпы орман флорасы бай (магнолия, емен, лавр, үйеңкі, ақ қараған, американдық шағыны). Атлантика флорасының Шығыс Азия флорасымен ұқсастығы бұрыннан байқалады. Бұл ұқсастық ортақ тұқымдастар мен ұқсас түрлердің болуымен расталады. Шығыс Азияның флорасы бай және көптеген қарапайым формалары бар. Бұл Азия мен Солтүстік Америка арасындағы өткен байланысты көрсетеді.

Жартасты таулы облысында эндемикалық тұқымдастар жоқ. Бірнеше ондаған эндемикалық тұқымдастар бар, олардың жартысынан көбі монотиптік (яғни олар бір түрден тұрады). Түрдің эндемизмі – жоғары. Қылқан жапырақты ағаштардың алуан түрі тән. Облыстың солтүстігінде Солтүстік Американың Тынық мұхитының қылқан жапырақты ормандары қанқұйрық, шырша, қарағай, самырсын, кипарис түрлерінен тұрады [12, б. 81–82].

Ежелгі Жерорта теңізі қосалқы патшалықшасы батыста Макаронезиядан бастап, шығыста Жерорта теңізі, Кіші Азия және Орталық Азия арқылы Моңғолияға дейінгі үлкен аумақты қамтиды. Бұл ұлан-ғайыр аумақтың өсімдік жамылғысы алуан түрлі – Макаронезиядағы лавр тектес ылғалды мәңгі жасыл ормандардан бастап Орталық Азияның шөлді түзілімдеріне дейін, бірақ бұл аймақ флорасының даму тарихы кейбір ортақ белгілермен сипатталады. Флора ежелгі Жерорта теңізінің Тетис жағалауында пайда болды, ежелгі Жерорта теңізі өсімдіктерінің басым көпшілігі Шығыс Азиядан шыққан. Оның құрамында маңызды рөлді тропикалық флорадан, әсіресе Макаронезия және Сахара-Аравия облыстарынан (лавр және пальма тұқымдастарының өкілдері) модификацияланған иммигранттар да атқарады. Ежелгі Жерорта теңізі патшалықшасы төрт облысқа бөлінген.

Макаронезия облысы. Эндемикалық тұқымдастар салыстырмалы түрде аз (30-ға жуық), олардың жартысынан көбі Канар аралдарында өседі, бірақ эндемикалық түрлердің саны айтарлықтай көп (шамамен 650). Макаронезияның өсімдік жамылғысында Канар лаврының мәңгі жасыл лавр ормандары ерекше байқалады, олар палеоботаникалық мәліметтер бойынша Еуропаның миоцен және плиоцен ормандарына жақын орналасқан. Канарлық құмай және Канарлық құрма пальмасы тән.

Жерорта теңіздік облысы. Эндемикалық тұқымдастардың саны салыстырмалы түрде аз, ал эндемикалық түрлері 50 %-ға жетеді. Бұл облыстың өсімдіктерінің шығу тегіне байланысты эндемикалық немесе дерлік эндемикалық түрлер: лавр, шынар, зәйтүн ағашы, қатты жапырақты мәңгі жасыл емен түрлері, бірқатар қарағайлар (Алеппо, Итальян қарағайы). Сондай-ақ, бүлдірген ағашы, аршагүл, пісте, ладанник сорттарын атап өткен жөн. Облыстың батыс бөлігіне жалғыз еуропалық пальма болып табылатын аласа пальма (Chamaerops humilis) тән. Солтүстік Африка мен Ливан тауларында Cedrus тұқымдасының Ливандық және Атласс балқарағай түрлері таралған. Макаронезия облысының флорасымен салыстырғанда Жерорта теңізі флорасында көне және үшінші және жас, прогрессивті эндемиктер аз, олардың пайда болуы ксерофиттенудің күшеюімен байланысты.

Сахара-Аравия облысы. Сахара-Аравия облысының флорасы өте бай емес (шамамен 1500 немесе одан да көп түр) және біршама өтпелі. Жерорта теңізі және Иран-Тұран өсімдіктері өте көп, мысалы, жантақ (Alhagi) және жүзгун (Calligonum). Облыстың оңтүстік бөлігінде судан флорасының өкілдері кең таралған – әртүрлі қарағандар(акациялар). Көптеген эндемикалық тұқымдастар бар, түр эндемизмі кем дегенде 25 %-ды құрайды. Етті сабақтары мен жапырақтары бар ірі суккуленттермен сипатталады (алоэ мен сүтті түрлері), негізінен құмды шөлдерде өсетін қылқан (Aristida) тұқымдас дәнді дақылдардың бірнеше түрі, түйетабан (Zygophyllum) тұқымдасының эндемикалық түрлері. Өсімдік жамылғысында шөлді және шөлейтті түзілімдер, әрі орманды алқаптар басым.

Иран-Тұран облысы. Флора түрлердің жоғары және өте жоғары жалпы эндемизмімен сипатталады (кемінде 25 %). Аймаққа тән бірнеше эндемикалық тұқымдастардан тұратын алаботалар тұқымдасы; қорғасыншөптер тұқымдасының кемпіршөп (Acantholimori) және астралылар тұқымдасынан көбенқұйрық (Cominid) қатаң эндемиялық емес. Иран таулы аймақтарының флорасы ең бай, Иран-Тұран флорасының қалыптасуының негізгі орталықтарының бірі болып саналады. Жүзгін, кермек (Limonium), кемпіршөп, жусан (Artemisia), қызғалдақ, жуа, құртқашаш және т. б. көптеген эндемикалық түрлері бар. Орталық Азия флорасы эндемикалық түрлерге біршама кедей.

Мадреан (Сонор) патшалықша. Солтүстік Американың оңтүстік-батысы мен Мексика таулы аймақтарының флорасы 130 тәуелсіз патшалықша ретінде қарастырылатын бореалдық және ежелгі Жерорта теңізі патшалықшаларынан өте ерекшеленеді. Патшалықша флорасының дамуы Ежелгі Жерорта теңізі аймағының флорасына тәуелсіз болды, бірақ кейбір жағынан оның дамуы конвергентті болды. Бүлдірген ағашы, емен, шеңгел, арша, пісте, шынар, т. б. сияқты кең таралған тұқымдастар бар.

Патшалықшада тек бір ғана Мадреан облысы бар, оның флорасы бірқатар эндемикалық тұқымдастармен сипатталады, ұзақ уақыт бойы оқшауланып дамыды. Көптеген эндемикалық туыстар бар, олардың ең маңыздыларының бірі – кактустылардан шыққан сагуаро (Carnegied). Бұл бағаналы, сабақтары ортасынан тармақталған, биіктігі 10–12 м жетеді, көбінесе Сонора шөлінде кездесетін кактустар деп аталады. Түрдің эндемизмі шамамен 40 %-ды құрайды. Калифорния жағалауында өсетін мәңгі жасыл секвойя және Сьерра-Невада тауларында мамонт ағашы деп аталатын алып секвойядендрондар – кем емес танымал эндемиктер. Облыстың өсімдік жамылғысы алуан түрлілігімен ерекшеленеді, соның ішінде – шөлді түзілімдер, жапырақты бұталар (емендердің қатысуымен) және қылқан жапырақты тау ормандары [2, б. 128–129].

Палеотропикалық патшалық Африканы, оның солтүстік (холарктикалық) бөлігін және тәуелсіз Кап патшалығына жататын оның оңтүстігін қоспағанда, Мадагаскар, Оңтүстік Азия, Сунда және Филиппин аралдары, Жаңа Гвинея, Жаңа Каледония, Микронезия, Полинезия, Меланезия және Гавайи аралдарын қамтиды (4-кесте). Палеотропикалық патшалықтың флорасында 40-қа жуық эндемикалық тұқымдастар бар, олардың ең қызықтысы: непентес, банан тұқымдасы, пандан тұқымдасы. Бұл патшалықтың флорасына да тән: эбен ағашы, асқабақтар [1].

4-кесте – Палеотропикалық патшалықтың классификациясы

Патшалық	Патшалықша	Облыс
Палеотропикалық	Африкалық	Судан-Замбезий
		Гвинея-Конголезия
		Карру-Намиб
		Əулие Елена жəне Әскенжін аралдары
	Мадагаскар	Мадагаскар
	Үнді-Малайзия	Үнді
		Малайзия
		Үндіқытай
		Фиджи
		Папуа
	Полинезия	Гавайи
		Полинезия
	Жаңа Каледония	Жаңа Каледония

Африкалық патшалықша Африка материгінің көп бөлігін, Араб түбегінің тропикалық шөлдерін, Иранды, Пәкістанды және Үндістанның солтүстік-батысын алып жатыр. Ылғалды және ксерофитті қауымдастықтары бар тропиктік ормандар мен бұталы саванналары, шөлдер бай және бірегей флораға ие. Келесі облыстарға бөлінеді:

1) Гвинея-Конголезия;

2) Судан-Замбезий;

3) Карру-Намиб;

4) Əулие Елена жəне Әскенжін аралдары.

Гвинея-Конголезия облысының орман флорасында тұттар, бұршақ тұқымдастар, пальмалы, аннон және панданус тұқымдасының негізінен сүректі өсімдіктерінің 13 мыңнан астам түрі бар. цератоптерис папоротнигі және рипсалис кактусы сияқты эпифиттер ағаштарда орналасады.

Судан-Замбезий облысының құрғақ аймақтарында қараған мен дәнді дақылдардың түрлері байқалады. Көптеген суккулентті сүттігендер, гифена пальмалары, қалың діңді баобабтар кездеседі. Намиб шөлінде мезозойлық ашықтұқымдылардың вельвичияның реликті тұқымдасының жалғыз түрі бар – таңғажайып вельвичия [12, б. 84].

Карру-Намиб облысы эндемикалық, әсіресе түрлерге өте бай. Намиб шөлінің солтүстік бөлігінде және Анголаның оңтүстік-батыс бөлігінде мезозой эрасының реликті болып табылатын жүйелі түрде оқшауланған ашықтұқымдыларға жататын вельвичия бір типті эндемикалық тұқымдасы (ғажайып вельвичия) бар [2, б. 131].

Атлант мұхитының оңтүстігінде орналасқан Əулие Елена жəне Әскенжін аралдарында аз түрлермен сипатталатын арал флорасы бар. Аралдардың флорасы мен фаунасының көпшілігін адам немесе өздерімен бірге әкелінген жануарлар – есектер, шошқалар мен ешкілер жойды. Әулие Елена аралында өсімдіктердің бес эндемикалық тұқымдастары бар, олардың тек біреуі Африкада, ал қалған төртеуі Оңтүстік Америкада кездеседі. Бұл эндемикалық тұқымдастардың үшеуі бүкіл әлемде кеңінен таралған және негізінен шөптесін өсімдіктермен, кей жерлерде лиана мен бұталармен ұсынылған күрделігүлділер (Asteraceae) тұқымдасына жатады. Бірақ Әулие Елена аралында өсетін күрделігүлділер түрлері ағаш өсімдіктері болып табылады. Бұл арал әлемнің басқа аймақтарынан шалғай аудандардың тағы бір мысалы бола алады, онда ағаштардың рөлін шөпті түрлер басым болатын тұқымдастар өкілдері алады. Бірақ бұл аймақтағы өсімдіктердің көпшілігі әлемнің басқа бөліктерінен әдейі немесе байқаусызда енгізілген [1].

Мадагаскар патшалықша Мадагаскар түбегімен және іргелес аралдарымен эндемизмнің жоғары түрлерімен (89 %) бай флорасы бар. 9 эндемикалық тұқымдасы және 450 тұқымдастары бар. Африкаға ортақ түрлердің жалпы саны – 170. Мадагаскардың тропиктік ормандарында Үндістан мен Малезияға ортақ саговниктер (ашықтұқымдылар) және непентес тұқымдасының өкілдері өседі. Сейшель аралдарында 7–10 жыл ішінде пісетін жемістері 13–18 кг-ға дейін жететін эндемикалық Сейшел пальмасы бар.

Үнді-Малайзия патшалығы 11 эндемикалық тұқымдасы, көптеген туыстары мен эндемикалық түрлері бар бай флорасы бар. Дәл осы жерде жер бетіндегі гүлді өсімдіктердің ең көне флорасы орналасқан. Біртектілігі мен өзіндік ерекшелігі бойынша 5 облыс бар:

1) Үнді;

2 ) Малайзия;

3) Үндіқытай;

4) Папуа;

5) Фиджи.

Өте бай Малайзия облысы (25000 түр) флорасында гүлді өсімдіктердің көптеген қарапайым түрлері бар. Тропиктердің өсімдік жамылғысында алып фикустар кездеседі (мысалы, керемет каучук беретін Ficus elastica). Көлеңке пальмасы (Corypha umbraculifera) – монокарпті өсімдік – өмірінде бір рет гүлдейді және жеміс бергеннен кейін өледі. Эндемикалық раффлезия (Rafflesia) тұқымдасы туралы паразиттік өсімдіктердің 12 түрі белгілі [12, 83 б.].

Полинезиялық патшалықша. Бұл кіші патшалық екі аймақты қамтиды – Полинезия және Гавайи – таза арал өсімдіктері бар, эндемикалық тұқымдастар жоқ, бірақ көбінесе жоғары жалпы және спецификалық эндемизммен сипатталады. Тарихи тұрғыдан алғанда, Полинезия флорасы Үнді-Малайзиядан шыққан. Ол мұхиттық аралдар мен архипелагтардың географиялық оқшаулану жағдайында дүние жүзінің әртүрлі бөліктерінен өсімдіктердің қозғалысына байланысты дамыған.

Осылайша, Гавайи облысының флорасы үнді-малайзиялық өсімдіктермен сипатталады, ал австралиялық флораның жеке дарақтары нақты рөл атқарады. Жақсы таралған туыстар мен тұқымдастар көп емес, сондай-ақ сүйсіндер тұқымдасы түрлері аз ұсынылған. Бұл – «үйлесімді емес» арал өсімдіктерінің жарқын мысалы. метросидерос тұқымдасының ағаштары, майлы техникалық май беретін алеврит ағаштары, ежелгі ағаш папоротниктер, ежелгі қоңыраугүлділер түрлері кең таралған.

Жаңа Каледония патшалықшасы – флораның алуан түрлілігімен әйгілі. Ол Жаңа Каледонияның бір аймағын алып жатыр, соның ішінде Жаңа Каледония, Пен (Куние) және Луайото, олар бірнеше эндемиялық тұқымдастармен және дерлік эндемикалық туыстармен сипатталады. Түрлердің эндемизмі 85 %-ға жетеді. Сонымен қатар, Жаңа Каледония флорасында ежелгі және қарапайым тұқымдастардың айтарлықтай саны бар және гүлді өсімдіктердің ең танымал 11–12 тұқымының алтауы кездеседі, олардың үшеуі эндемик болып табылады. Бұл аймақта өсетін 2700 түрдің 90 %-дан астамы (2500) эндемик болып табылады [2, б. 132].

Неотропиктік патшалық тропиктік Оңтүстік және Орталық Американы, сонымен қатар Флорида түбегінің оңтүстік бөлігін қамтиды.

Неотропиктік патшалық келесі бес облысқа бөлінеді:

1) Кариб теңізі облысы;

2) Гвиана таулы облысы;

3) Амазонка облысы;

4) Бразилия облысы;

5) Анд облысы.

Бұл патшалықтың флорасында 25-ке жуық эндемикалық тұқымдастар бар және палеотропиктік патшалықтың флорасымен үлкен ұқсастық бар. Екі патшалыққа да ортақ келесі тұқымдастар бар: Annonaceae, Lauraceae, Piperáceae, Urticaceae, Passifloraceae, Euphorbiaceae, Rhizophoraceae, Myrtáceae, Anacardiáceae, Proteáceae, Bignoniaceae, Orchidaceae және т. б. тұқымдастары.

Шамамен 450-ге жуық ортақ туыстары бар. Неотропиктік патшалықтың эндемикке жақын бірқатар тұқымдастарының Батыс Африкада бір немесе бірнеше өкілдері бар, бұл үшінші дәуірдің басындағы салыстырмалы геологиялық уақытқа дейін осы патшалықтар арасындағы бұрынғы қарым-қатынасты көрсетеді.

Кариб теңізі облысы Үлкен және Кіші Антиль аралдарын, бүкіл Орталық Американы, Венесуэла мен Колумбияның солтүстік бөліктерін және Флорида түбегінің оңтүстік ұшын қамтиды. Панама, Коста-Рика және Никарагуа флорасы өте бай, бұл ішінара жергілікті экологиялық факторлардың сәтті үйлесімімен түсіндіріледі: жоғары тропик ыстығы, мол жауын-шашын, әр түрлі рельеф. Көптеген өсімдіктер тұқымдастары Кариб теңізінің көп бөлігінде кездеседі, соның ішінде Hura туысы, оның ішінде:

- Hura crepitans тропикалық орман ағашы;

- «өмір ағашы» деп аталатын бакаут ағашы;

- Bouvardia бақша бұтасы;

- ең танымал түрі қызыл ағаш болып табылатын Swietenia

Кариб теңізіндегі эндемикалық тұқымдастар – бау-бақша гүлдерінің белгілі тұқымдастары - нарғызгүлдер (Dahlia) және туберозалар (Polyanthus). Флорида түбегінің оңтүстік ұшы Кариб теңізінің флоралық облысына жатады, сонымен қатар өте бай және ерекше флорасы бар [1].

Амазонка облысының эндемикалық флорасы 1 тұқымдас, 500 туыс және 3000 түрді қамтиды. А. Гумбольдт бұл аймақтың бай тропиктік орманын гилея деп атады. Амазонка алқабында эндемикалық пальмалардың 60-тан астам түрі бар, қауын ағашы, бұршақ тұқымдасы, лавр, бамбук және мимозалардың көптеген түрлері белгілі. Эндемикалық су өсімдігі – амазондық викторияның (Victoria amazonica) жапырағының диаметрі 1,5 м-ге дейін және үлкен гүлдерге ие. Бұл облыста гевея каучук ағашы және какао ағашы сияқты көптеген ағаш түрлері өсіріледі.

Гвиана тауларының ежелгі флорасы – 100 эндемикалық туыс пен эндемикалық түрі (70 %), олардың саны биік таулы аймақтарда 95 %-ды құрайды.

Бразилия облысында эндемиялық тұқымдастар жоқ, бірақ 400 эндемикалық туыс бар. Өсімдік жамылғысы саванналар, бұталар, жеңіл ормандар және құрғақ тропиктік ормандармен ұсынылған.

Анд облысының флорасы 1 эндемикалық тұқымдас пен бірнеше жүздеген эндемикалық тұқымдастарды қамтиды. Бұл аймақ таксономиялық жағынан бай емес, бірақ флораның неотропиктік, голарктикалық және голантарктикалық элементтері бар. Эндемикалық хина ағашы 1500–3000 м биіктікте өседі. Кокаин кока ағашының (Erythroxylon Soca) жапырақтарында бар. Анд таулары – картоптың, қызанақтың және бұршақтың отаны [12, б. 85].

Кап патшалығы Африканың оңтүстік ұшын алып жатыр және әлемдегі ең кішкентай гүлдер патшалығы болып табылады. Бұл аймақтың климаты қоршаған аймақтармен салыстырғанда өте салқын және құрғақ, өйткені оған жағалау бойымен ағып жатқан Бенгель ағынының суық ағысы әсер етеді. Патшалықтың құрамына бір облыс кіреді – Кап. Дегенмен, гүлді өсімдіктердің өте ерекше флорасы бар. Бұл патшалықтың флорасы 7000-ға жуық түрді қамтиды және 7 эндемикалық тұқымдастарды қамтиды. Өсімдіктердің 280-нен астам жоғары тұқымдасы осы патшалықтан шыққан, оның 210-нан астамы – эндемикалық. Патшалықтың флорасы бір кездері біртұтас Гондвананы құраған оңтүстік континенттер флорасымен тығыз байланысты ашады. Гондвананың ұрпақтары кейіннен Австралияға айналған Proteus және Resion туыстарының өкілдері. Протеядан Кап патшалығына Протея мен лейкадендрон өте тән. Кап флорасы сәндік өсімдіктердің таусылмайтын көзі болып табылады, оның ішінде баданалы және түйнекті даражарнақтылар – амариллис, иксия, кливия, аққанат, гладиолус. Бұл патшалықтың көптеген өсімдіктері Оңтүстік Америкада, Австралияда, Жаңа Зеландияда және Океания аралдарында кездесетін гондваннан шыққан [1].

Австралия патшалығы құнарлылығы жоғары эндемизмі бар флорамен (570 тұқымдас) және бірнеше эндемикалық тұқымдастарымен сипатталады. Бұл аралдың ежелгі оқшаулануы мен жағдайына байланысты. Аймақтың флорасы жоғары әртүрлілікпен және полиморфизммен ерекшеленеді. Сонымен, мирта тұқымдасына эндемикалық эвкалипт тұқымдасының 600-ге жуық түрі бар, олардың арасында биіктігі 110–115 м биіктікке жететін биік ағаштар мен биіктігі 1–3 м-ден асатын тырбық бұталарының түрлері бар. Акация тұқымдасының 500-ге жуық түрі бар.

Протейдің кейбір өкілдерін лори тотықұстарымен тозаңдандырылады. Шықшөп тұқымдасы 36 түрді қамтиды, олардың ішінде, мысалы, алып шықшөптің ұзындығы 60–100 см-ге жететін сабағы бар. Австралия бор дәуірінің ортасында солтүстікке жылжып, бірте-бірте жылы тропиктік климаттық аймаққа енді. Түрлердің Австралия мен Антарктида арасында және Антарктида арқылы Оңтүстік Америкамен қоныс аударуы миоценге дейін сақталды, бұл оңтүстік жарты шарға тән араукариялар, протей және Podocarpaceae тұқымдасының көптеген кең таралған түрлерінің болуын түсіндіреді [12, б. 85–86].

Австралиялық патшалық келесі облыстарға бөлінеді:

1) Солтүстік-Шығыс Австралия облысы;

2) Оңтүстік-Батыс Австралия облысы;

3) Орталық Австралия (Эремей) облысы.

Австралияның негізгі орман зонасы Солтүстік-Шығыс Австралия облысында орналасқан. Бұл облыста саванна және скрэб аймақтары да бар. Бұл облыстың кейбір аудандарында тығыз тропиктік ормандар қалыптасады. Алайда эвкалипт ағаштарынан тұратын құрғақ және сирек ормандар жиі кездеседі.

Австралияның оңтүстік-батыс облысы материктің шеткі оңтүстік-батыс бөлігін қамтиды. Бұл аймақта салыстырмалы түрде құрғақ және сирек ормандар мен бұталар бар.

Орталық Австралия облысы материктің ең кең және ең құрғақ бөлігін алып жатыр. Бұл провинцияның бір бөлігін жергілікті тұрғындар скрэб деп атайтын жалғыз өсетін ағаштар мен бірнеше бұталы саванналар алып жатыр.

Голантарктикалық патшалық. Голантарктикалық патшалыққа Оңтүстік Американың оңтүстік ұшы, Тиерра-дель-Фуэго және Патагония, Антарктика аралдары, Хуанфернандес, Жаңа Зеландия, Кермадек, Лорд Хоу және т. б. кіреді. Голантарктикалық патшалық – өте бөлшектелген. Бұл патшалықтың флорасы 10-ға жуық шағын тұқымдастарды және күшті бұзылған таралулары бар көптеген эндемикалық туыстарды қамтиды. Кейбір эндемикалық туыстар мен түрлер биполярлы таралуға ие және Солтүстік жарты шардың қоңыржай белдеуінің типтік таксондары болып табылады: қалтагүл, , сарғалдақ, елекшөп, суоты, селдірек, бетеге және т. б.

Голантарктикалық патшалық төрт облысты қамтиды:

1) Хуан Фернандес облысы;

2) Чили-Патагония облысы;

3) Субантарктикалық аралдардың облысы;

4) Жаңа Зеландия облысы.

Хуан Фернандес облысы Тынық мұхитында Оңтүстік Америка жағалауынан 450 км қашықтықта орналасқан Хуан Фернандес архипелагы кіреді [1].

Чили-Патагония облысы үшін ол Австроцедрус (Austrocedrus), Подокарп (Podocarpus) түрлері, Фицройя (Fitzroya) сияқты эндемикалық қылқан жапырақты өсімдіктермен сипатталады. Биіктігі 40–55 м-ге жететін Фицройя ағаштары Анд тауларының баурайындағы ылғалды мәңгі жасыл ормандардың бірінші қабатын құрайды. Эндемикалық араукария (Araucaria araucanaia) екіүйлі ағаштарының айтарлықтай өмір сүру ұзақтығымен ерекшеленеді. Нотофагустың үрлері әдетте биіктігі 40–50 м және діңінің диаметрі 1,5–2 м биік ағаштар түрінде берілген. Нотофагустың бірнеше түрі Жаңа Гвинея мен Оңтүстік Каледонияда, Австралия мен Антарктида патшалықтарында өседі. Кергелен қырыққабаты мұхиттық субтропиктік аралдарда өседі.

Жаңа Зеландия облысында эндемикалық тұқымдастар жоқ, бірақ 50 эндемикалық туыстар мен эндемикалық түрлер бар (80 %); барлық ашықтұқымдылар – эндемикалық [12, б. 86–87].

Субантарктикалық арал облысы Оңтүстік Джорджия, Марион, Тристан-да-Кунья, Крозе, Кергелен, Херд, Аляска, Амстердам және Макуори сияқты шағын аралдарды біріктіреді. Бұл облыста таңғажайып өсімдік – Кергелен орамжапырақтары (Pringlea antiscorbutica) бар. Оның қалың жапырақтары мен сабақтары – жеуге жарамды. Осылайша, Кергелен қырыққабаты Оңтүстік жарты шардың суларында теңізшілер мен итбалық аулаушылардың диетасына құнды қосымша болып табылады. Бұл өсімдіктер біздің қарапайым қырыққабатымыз жататын шаршыгүлділер тұқымдасына жатады. Кергулен қырыққабаты бірнеше шеткі аралдарда кездеседі: Кергелен, Марион және Крозе [1].