11.1 Әлеуметік қарым-қатынастардың биологиялық алғышарттары

Адам «адамгершіліксіз» дүниеге келе ме және тек қана тәрбиесі оған адамгершіліктің тұжырымдамаларын дағдыландырады немесе адам не жақсы, не жаман ұсыну және туа біткен әлдеқандай сезімдердің жиынтығымен дүниеге келеді. Адамның адамгершілігің толығымен туа біткен бағдарламаларына (редукционизм) аударуға болмады, себебі ол ұзаққа созылған әлеуметтің дамудың өнімі (сонымен бірге – дін), бірақ адамға танымал көптеген белгілі генетикалық түрінде ескертілген. Бұл тәртіптің белгілері қазіргі уақытта биоэтиканың позициясынан қарастырылады. Биоэтика немесе қиын тәртіптің бағдарламалары жануарлар дүниесіне тән, адамның табиғи адамгершілігінің негіздеу ретінде қарастырылады. Этология – арнайы ғылымның шеттерінде жануарлардың тәртібін қарастырады. Этологтар жануарларда көптеген жақын туыстармен қатынаста болуында қажетті және пайдалы сезікті тыйымдардың жиынтығын ашты. Көрнекті австриялық этологы Конрад Лоренц өзіннің «Агрессия» кітабында алғашқыда жануарлардың тәртіптік бағдарламаларының терең талдауын өткізді. К. Лоренц табиғи түрімен туа біткен тыйымның нақты жағдайларда өзіне ұқсас қатынасында пайда болған әдеттегі тәртіп бағдармаларын орындауында жануарлардың адамгершілігін қарастырады. Онда басқа жағдайда зиян болған жағдайда түйсіктің пайда болуы мүмкін, оның тоқтатуына әрекеттің механизмі енгізіледі. Қызық, аналогиялық түрімен адамзат қоғамның мәдениет-тарихи даму түрімен пайда болады. Расында адамгершілік парыздардың маңызды талаптарында көптеген жағдайда тыйымдар ол кеңестер емес. Туа біткен тыйымдар түрінің сақтауының есептеуін орындау үшін қатал таңдап алу қысым арқылы жасаланады. Мұндай тыйымдардың маңыздыларына келесі жатады:

1) «өзіндікін өлтірме»;

2) «ескертусіз және тексеруіз артынан және тосыннан шабуыл жасауға болмайды» - бұл тыйым әсіресе алдағы өткеннен шығады;

3) табиғатпен жақсы қарулы жануарларда өзіннің төбелесте өлім қаруы немесе өлтіретін әдісі бар («әлсіз қарулы табиғаттарында» жандарда соған адамда жатады, бұл туа біткен тыйымы жаман дамыған);

4) «бағынышты қалыпты алғанды ұруға болмайды» - сонымен тағы бұл тыйым көбінесе қарулы жануарларда көрсетілген (көбінесе жыртқыштарда). Көбінесе әлсіз шайқаста жеңіліп қалған жануар оған осал жерін сүйеп қойғанда жеңімпазды тоқтатады (адамдарда ұқсас жағдайы кездеседі);

5) «кім адал сол жеңеді», жануар өзінің аумағын, өзінің жерін, ұрғашын, балаларын қорғайтын жиі көптеген күші бар және агрессияшыл бәселесте жан-жалды жеңеді. Бұл алдын-ала жауы психикалық ретінде әлсіз болғанда тек қана пайда болмайды. Оның агрессиялығы сонымен тағы тыйыммен тоқтатады. Адамзат қоғамның бұл тыйымның ұқсастығы – үйдің, жеке өмірдің және мүліктің тиіспеушілігі. Әлбетте жануарларда бұл туа біткен механизмнің шалыстар мен ақаулары болуы мүмкін. Мұндай жанды жануар «азғын» өзіннің туған-туыстарына қауіпті болады. К. Лоренц жазғандай, адам «жыртқыш болмысы» болмаған жағдайда тек сонда өкінуге болады, себебі қауіп-қатердің көптеген оған бөлігі төніп тұруында табиғаты бойынша ол салыстырмалы залалсыз және талғаусыз жейтін жанды және ол ірі жануарды өлтіруге мүмкін оның денесіне жататын табиғи қаруы жоқ. Дәл сондықтан онда туған-туыстарынан қарсы қарудың қолдануынан қатты жануарларын ұстайтын эволюция үрдісінде пайда болған қауіпсіздік механизмдері жоқ.

Адамның генезисі – бұл жануардың адамға (антропогенез) морфофизиологиялық адамзат қоғамына (әлеуметтік генез) айналдыруына бірыңғай үрдісі болып саналады. Әлеуметтік қарым-қатынастардың тұруы биологиялық сезімдердің жүгендеуіне әсіресе зоологиялық жекешілдікке пайда болуына, олардың әлеуметтік ұжымшылдығының ауыстыруына болысты. Адамдардың біріктірулердің ұжышымдылығы сонымен тағы адам нәтижесінің беру сипатымен шартталған. Егер биологиялық дүниеде тәжірибесі табиғи іріктеу арқылы берілсе, онда еңбек үрдісінде жинаған тәжірибесі яғни әлеуметтік тәжірибесі бір дарақтан басқаға, бір адамнан басқаға әрбір ретте табыс ету керек. Еңбек нәтижелері генетикалық ретте тағайындамайды және қайтадан жаңа ұрпағы дүниеге келіп, алдынғы ұрпақтардың нәтижесін адам қызметінің жасалған тарихи өлшем бойынша тиімді қызмет жасау мүмкіндігін алу үшін меңгеріп алу керек. Приматологтардың зерттеуі маймылдардың сатысында әлеуметтік белсенділігі нақты сілтемелердің бар болуына қорытындысын жасауға мүмкіндік береді. Маймылдардың арасындағы табында қарым-қатынастары абсолюттік жеке индивидуалистік болып саналмайды. Маймылдардың табыны - бұл аморфтік, құрылымсыз құруы емес, әрбір қалағанын істейді, ал жеткілікті ұйымдастырылған біртұтастық құрылымы әрбір дарағы өзінің ерекше орынын алады. Бұл біршама әлеуметтік алдынғы иерархиясы. Маймылдардың тәртібінің көптеген тараптары бұл біртұтастық құрылымдардың шеттерінде реттеледі. Біріншіден басымдық жағдай мен бағыну қарым-қатынастары бар: басшы бар, соған қатардағы үлкендер, жас жігіттер, балалар бағынады және әрбіреуінде өзіннің тәртіптің нысаны бар, оның шеттеріне шыққанына жазалайды, сонымен маймылдардың кезеңдерінде ара-қатынастық және өз арасындағы көмектесуін білдіреді. Мұндай қарым-қатынастар бір анадан зәузат арасындағы, бір ұрпақтың өкілдер арасындағы («жастар топтар») және басқалармен пайда болады. Сол уақытта приматтардың табындарында бөлек дарақтардың арасында бір мезгілде тұрақты пайда болады және қарама-қарсы қарым-қатынастарын жаратпаушылығы, жауапкершілігі және басқа, бірақ олар анықталатын болып саналмайды. Антропоидтердегі мұндай биоәлеуметтік қатынасы байланыс амалдарымен дене қимылдың тілі, дыбысты сигналды (қуанышты, уайымды, ашуды, қозуды және басқасын көрсетіп тұрады), әрекеттермен (сүйіс, құшақтарды және басқа) қолданады. Табын ұжымына (немесе оның бөлігінің) жеке тәжірибенің өне басталған нысанның беру ретінде «айлы-шарғы жасауын көрсету» маңызды рөлді атқарады.