10.1 Тұлға жайлы жалпы түсінік. Тұлға құрылымы

Тұлға зерттеу нысаны сияқты өзінің күрделілігі бойынша бірегей. Күрделілігі бойынша қорытатын болсақ, тұлғада адамның белгілі болмыстық түрлі жазықтары қосылған, оның дене болмысынан руханиге дейін тірі дене сияқты, есті және белсенді субъект ретінде, бірлескен қоғам мүшесі ретінде болады.

Тұлға – бұл ағза және оның жоғарғы өкілі – ми, өзіндегі қалдықтардың барлығынан құралатын, біз болғанша біздің болуымыздан және оның кепілділігі. Онда өзінің жеке мінезінің барлық өздік әрекеті мен пассивтік қабілеттілігі және антипатиясымен, өзінің данышпандылығымен, дарындылығымен және ақымақтығымен, жақсылық және ақаулығымен, қимылсыздық пен әрекетімен сипатталады. Тұлғаның аясында көпшілігінде күрделі құрылымы және өлшемі болады, яғни сыртқы ортаның оқиғалары, осыған тұлға кіреді, және де сыртқы ортаның объектілерімен құрылатын байланысы тұлғаның сыртқы кеңістігін құрастырады. Әлем және өзі туралы көзқарасы, әртүрлі оқиғаларды уайымдау, өзіне деген қарым-қатынасы, өзіндік бақылау және өзін-өзі реттеу, өмірлік мақсаты және жоспарлары осының барлығын тұлғаның ішкі ортасын құрайды. Тұлғаның әлеуметтік кеңістікке кіретіні бұл оның ішкі дүниесінің болмысына байланысты. Басқа жағынан қарастырсақ, оның белсенділігінде, әрекетінде, тілдесуінде, олай немесе жаңаша, тұлғаның ішкі өмірі көрсетіледі. Адамның өмірлік күйі тарихи шарттағы белгілі үзілмес бірлігі, оның тіршілік етуіндегі және әрекетіндегі материалдық негіздер, олардың өзгеруіне бағытталған, тұлғаның психикалық бейнесін жалпалауы кіреді, ол өз кезегінде өмір бейнесінде өзінің белгісін қалдырады.

Тұлға – ең бастысы барлық қазіргі заманның замандасы, осыған қарамастан және оның әлеуметтік-психологиялық құрамының көпшілілігін анықтайды. Тұлға тарихтың өнімі ғана емес, сонымен қатар, оның қозғалысының қатысушысы, қазіргі заманның объектісі мен субъектісі болып табылады. Тұлғаның әлеуметтік байланыстарының сезімтал индикатор болуы мүмкін – оның заманымен байланысы, өзінің уақытындағы басты әлеуметтік қозғалыстарының негізі. Белгілі әртүрлі әлеуметтік байланыстардың түрлерімен тығыз байланыста болады, олар өзінің классына жататын адамдар, қоғамдық қатары, мамандығы және т.б., өзімен замандас болатын, яғни белгілі тұлға бір тарихи уақытта олармен бірге қалыптасты, таныс оқиғаларда қатысушы немесе куәгер болды. Жалпы ұрпақтың қалыптасуы бұл қоғамдық тәрбиенің жүйесіне байланысты болады. Арнайы бір тұлғаның негізгі мінезі белгілі бір анықталған ұрпаққа енуі. Тұлға – қоғамдық индивид, тарихи үрдістің объекті мен субъектісі. Сондықтан тұлғаның сипаттамасы көбінесе толығымен адамның қоғамдық негізімен ашылады, табиғи ерекшеліктермен қоса, адам дамуындағы болатын барлық құбылыстарды анықтайды. Сонымен, тұлғаның негізгі құрылысы бұл қоғамдық қатынастардың жүйесіне байланысты. Осы ойдан қоғам тұлғаны жаратады деп айтуға болады. Тұлға мен қоғам екі түрлі болып бір–біріне қарама – қарсы тұрмайды. Тұлға – бұл қоғамның мүшесі және оның өнімі. «Индивид–қоғам» қатынасы бұл туу қатынасы, қоғамда тұлғаның қалыптасуы. Сонымен қатар, тұлғаның тууы, қалыптасуы және дамуы қоғам даму үрдісі өзін құрайтын негізі. Тұлғасыз бұл үрдіс болмайды, яғни қоғамның өзі де болмайтын еді. Адамды тұлға деп санаймыз, егер оның бір белгілі ойлық иерархиясының дамуы болса, яғни ол өзінің қажеттілігі үшін басқа бір жағдайлардан өте алса, соған қол жеткізсе. Осындай кездерде, субъект тек қана белгілі қылыққа ғана тән болады деп айтады. Осыған әсер ететін негіздер әлеуметтік байланысты болады. Өзіндік түрткілігімен әлеуметтік байланысты екенін білдіреді, олар қоғаммен белгіленген, адамда тәрбиеленген. Бұл тұлғаның бірінші критерийі болады. Тұлғаның қажетті екінші критерийі – өзіндік қылығына саналық түрде басқарушылық жасау қабілеттілігі. Бұл басқарушылық сезінген себеп, мақсат, принціптерінің іске асырылуында болады. Өзіндік түрткілерге басқарушы болуында тұлғаның екінші критерийінен бірінші критерийге қарағанда айырмашылығы осы. Жай шамалы қылығы (бірінші критерий) иерархиялық себептердің құрастырылған өзіндік негізі мен сұрапылдарының болуы және де «сұрапылдық адамгершілігі». Адам егер белгілі бір оқиғаға оған қол сұғуға керек болған жағдайда, өз–өзіне есеп беруі де мүмкін емес. Сондықтан да екінші критерийде тек қана шамалы қылық ғана емес, сонымен бірге шамалы саналық та қажет деп көрсетіледі. Бұл тұлғаның өзіндік санасының ерекше қасиетінің бірі. Ғылымда «адам» және «тұлға» деген түсініктермен қатар тағы «индивид» деген түсінік қолданылады. Оның «тұлға» деген терминінен айырмашылығы келесі де: егер адам бүкіл адамдардың жиынтығы болса «индивид» түсінігі тек қана оны және қосымша оған психологиялық және биологиялық қасиеттерді қосады. Сонымен қатар «индивид» түсінігі жеке адамды сипаты бойынша басқа адамдардан бөліп шығарады. Индивидуалдылық – түсінігі бойынша тар түсінік. Бұнда басқа адамдарда болмайтын қасиеттерге ие адамды атайды. Тұлғаның құрылымын қарастырайық. Бұған әсіресе мүмкіншіліктерді, темперамент, мінез, сезім, әлеуметтік орын кіреді. Енді Р. Мейли мен Р. Факторный сөздері бойынша келесі сипаттамаларды қарастырайық. Тұлғаны факторлы анализдеу индивидуалды айырмашылықтардың психологиясы: өзіне сенімділік – сенімсіздік, интеллектуалдылық – білімсіздік, ойдың жетілуі – ойдың жетіспеушілігі, сабырлық – мінезділік, жұмсақтылық – қаталдық, реализм – аутизм, шыншыл – аутизм, көңілділік – көңілсіздік, экспрессивті –экспрессивті емес, қызығушылықтың кеңдігі –қызығушылықтың болмауы, сезімтал – суық жүрек, ересектік – инфантилизм, шыншыл – өтірікші, көңілді – көңілсіз, тәуелсіз – тәуелді. Өзін-өзі ұстай білетін адамдардың психологиялық сипаттамаларына жатады: өмірге шыншылдықпен қарау, өмірден тыс болып жатқан мәселерге болу, тек көбінесе ішкі өмірге көңіл бөлу, шығармашылық қасиеттерді жетілдіру, басқа адамдардың жағдайына көңіл бөле білу, өмірді терең түсіне білу. Өмірге объективті көзбен қарай білу; өзінің өмірлік тәжірібиесіне сүйене білу; әрбір жағдайда тура және рас айта білу; істеген ісіне жауап беру.

10.2 Тұлғаның қалыптасуы мен дамуы

Қазіргі заманғы психология тұрғысынан қарағанда, тұлғаның қалыптасуы қоршаған адамдармен өмірлік тәжірибені өзіне сіңіру, қорыту жолымен жүреді. Нақты тұлғаға қатысты тәжірибе – адам өмірінің құндылықтарға деген жүйелік көзқарас: оның өмірлік бағыты, тәртібі, басқа адамдарға және өзіне деген қатынас және т.б. бұлардың барлығы әртүрлі формаларда сақталып қалған – философиялық, этикалық, әдеби және көркем өнерлерде, заңнамаларда, әлеуметтік көзқарастарда. Бір жағынан қарасақ тұлғаның қалыптасуы ол қоршаған ортамен өмір бойы алынған тәжірибені өзіне сіңіруді айтады, алайда бұл процесс ерекше болып келеді. Ол алынған тәжірибені қорыта білу, оны қолдана білуден ерекшеленеді. Жаңа мотивтер тәжірибені қорытқан кезде емес, өмірде ғана пайда болады. Бұл процесс тек өмірде ғана жүзеге асады. Көбінесе ол эмоцианалды кей жағдайларда субъективті толымды болып келеді. Тұлға болып тумайды тұлға өмір жолында қалыптасатындығына барлық психологтар келіседі. Алайда бұл процесстің қандай заңдылықтарға бағынатындығы жайлы ойлар әртүрлі. Егер адамның қалыптасу процессіне қатысты бала шағы болса, онда ол дұрыс болады, себебі бұл уақыт тұлғаның қалыптасуымен тығыз байланысты. Өмірден алынған жеке сипаттамалар, мінез құлықтар көбінде жастық шағында болады, тек өмірден алынған тәжірибеден басқа және оның барлығы белгілі уақыттан ерте пайда бола алмайды. Жастық шағында адамның мотивациялық, инструменталды және стильдің белгілер қалыптасады. Бірінші, адамның қызығушылықтарына байланысты, яғни өмір алдна қойылған мақсаттары негізгі қажеттіліктер мен мотивтері. Инструменталды бағыт, бұнда адамның мақсатына жету үшін қажет ететін заттарды атайды, ал стильдік адамның мінез-құлық параметірлерін, өзін өзі ұстау түрі жатады. Мектепті бітірген соң, адаммен жинақталған тәжірибиелер мен сипаттамалар белгілі мөлшерде сақталып қалады. Тұлғаның жастық шағында дамуы көптеген социалды институттардың қатысуымен жүреді: отбасы, мектеп, мектептен тыс орындар және баланың басқа адамдармен тікелей әсерімен жүреді.

10.3 Тұлғаның қалыптасуындағы негізгі факторлар

Тұлғаның дамуына ең алдымен оның қоршаған ортасы әсер етеді. Мұнда мысал ретінде, адам үшін солтүстіктің суық не болмаса тропиктік ыстыққа қарағанда қалыпты табиғи орта әлдеқайда ыңғайлы болып келеді. Сондықтан географиялық орны мен немесе климаттық жағдайы адамға әсері бар екендігіне ешкімде күмән жоқ екендігі түсінікті. Үлкен құрғақ жерлер және бұған ұқсас, адам күші табиғатпен күресіне кететін жағдайлардағы жерлер тұлғаның дамуына кері әсерін тигізеді. Соған тағы жататын топырақ және эндемикпен сипатталатын метереологиалық жағдайлар, Эндемикалық – тұрғылықты, белгілі ауданға тән жағдайлар, мысалы ауданға тән аурулар тұлғаның дамуына әсерін тигізуі мүмкін. Сондықтан, тұлғаның дамуындағы ең бірінші басты фактор ол ішкі табиғаты, аталарының қасиеттері, және тағы басқа антропологиялық қасиеттері жатады. Соған байланысты тағы нәсілдікке де байланысты. Мысалы үш нәсілдер ішінен қара нәсілдік адамдары өзінің көп санына қарамастан қалған екі нәсілдерге қарағанда жеткілікті дамымаған. Өзінің көп санына қарамастан тарихта үлкен рөл атқарған жоқ. Бұл жағдай қара нәсілді адамдар бас қаңқасының ми сыйымдылығы төмендігімен себебтеледі. Тұлғаның дамуындағы тағы басқа мысал ретінде ерте Эллададағы халық өздерінің жоғары интеллектерімен ерекшеленетін. Тағы да, бір фактор ол биологиялық фактор, яғни адам құрсақта дамып туу кезіндегі жағдайды атауға болады. Сондықтан, адам құрсақта қатерлі, қолайсыз психологиялық стресс жағдайларда даму кезінде тікелей болашақта тұлғаға әсерін тигізеді. Тұлғаның дамуына қарай үш кезеңге бөледі: индивидті қасиеттер тұлғаның болашақтағы көрінісі ретінде, социалды-тарихи өмір жағдайы және біріге жұмыс істей білу. Тұлғаның дамуы сол уақытқа тән әлеуметтік жағдайларға байланысты. Тұлға – көптеген экономикалық, құқықтық және әлеуметтік әрекеттердің объектісі болып табылады.

10.4 Тұлға дамуындағы тұқымқуалаушылықтың, ортаның,іс-әрекет пен тәрбиенің рөлі

Тұлға ретінде қалыптасуы келесі факторлардың әсерімен жүреді: тұқымқуалаушылық (биологиялық фактор), орта, тәрбие, адамның шұғылданатын ісі. Тұқымқуалаушылық – ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын, организмнің қасиеті. Тұқымқуалаушылықтың әлеуметтік қалыптасуда келесі аспектілерде көрініс табады:

1) Өзінің биологиялық белгісіне қарай тұқым бойынша (Нomo sapiens тұқымына жататындығы) адам әлеуметтік дами алады – тура жүреді, сөйлей алады, ойдың қалыптасуы, өнерге, еңбекке деген қабілеті болады.

2) Тұқым қуалау қызметін гендер атқарады, әкеден балаға белгілерінің берілуі: дене бітімінің ерекшелігі, конституциясы, шаш түсі, тері және т.б. бұл уақытта генетик-ғалымдар адамның өзінің өмірлік жолында алынған әлеуметтік белгілер генде сақталмайды, сондықтан ол берілмейді.

3) Тұқымқуалаушылық белгілерге адамның жүйке жүйесінің белгілері, мінезі, әкелерінің жүйке жүйелерінің кемшіліктері, соның ішінде патологиялық белгілер балаға беріліп болашақта баланың дамуына әсерін тигізеді. Тұқымқуалаушылық белгілерге тағы қан аурулары, қант диабеті, эндокринді кемшіліктер, және т.б. тағы да тұқымға кері әсерін ішімдік ішу, нашақорлық, канцерогендер, жұмыс және өмір жағдайлары. Бұл тез жүретін әсерлер гендік кодты бұзып болашақ тұқымда көрінісін табады.

4) Педагогикалық аспектілер, яғни тұқымқуалау арқылы балаға қандай да бір әрекетке деген қызығушылық белгілері беріледі.

5) Биологиялық адамның дамуында шек жоқ, алайда дамдар өз мүмкіндіктерінің тек 10–15 пайызын ғана қолданады. Адамның психологиялық дамуы әртүрлі болуы мүмкін.

6) Адам өміріндегі биологиялық даму белгісіз бір уақытта пайда болады.

Тәрбие адам өміріндегі басты фактор, ол бала шағынан басталады, оның мақсаты қоршаған ортадан келіп жатқан ақпаратты түзетіп оны дұрыс жаққа бұру болып табылады. Тәрбие: балаға қажетті түрдегі жақсы әсерлерін тигізеді, кері әсерлерді жоққа шығарып оны қажетті жаққа жібереді, өсіп келе жатқан баланың қызығушылықтарын анықтап оны дамытады. Нәтижесінде: тәрбиелік жұмыстардың тиімділігі және жақсы нәтижесі. Тәрбиенің бір жетіспеушілігі, ол тек қана тәрбиенің емес, сонымен қатар, баланың қатысуымен жүру қажет. Қоршаған орта – ол экономикалық, әлеуметтік экономикалық және материалды жағдайларды атайды. Қоршаған ортаның бөлігі болып табылады: географиялық орта – территориялық ландшафт, климат, өсімдік және жануарлар дүниесі; әлеуметтік орта; адамды қоршап жатқан материалдық және рухани өмір сүретін ортаның жағдайы.

Әлеуметтік орталар:

– Алыс – БАҚ (баспа ақпарат құралдары), әлеуметтік қатынастар мен институттар және т.б.

– Жақын: белгілі ауданның әлеуметтік көрінісі, отбасы, жақын адамдар адамның жеке қасиеттерін қалыптастырады.

– Микроорта: (квартира, магнитті орта, микротолқындар) – адамның жүйке жүйесінің дамуына кері әсерін тигізеді.

Ортаның адамға деген әсері жалпы айтқанда: орта тұлғаның дамуындағы басты қағидасы (өсіп келе жатқан баланың қоршаған ортамен байланыстыру); орта адамның қалыптасуына тікелей әсер етпейді себебі, қызметі бойынша пассивті болып келеді (мысалы отбасыдағы 2 бала) егер адамға деген ортаның әсері адамның қатынасына байланысты болса, онда адамның қажеттіліктерінен, қызығушылықтарынан, жастық және жеке ерекшеліктеріне байланысты; орта ол стихиялық болып келеді, себебі кей жағдайларда жақсы немесе кері әсерінде тигізуі мүмкін.

Қалайда болмасын, адам денесі қалыпты және қажетті түрде қалыптасуы оған қажетті түрде өсуін қамтамасыз ететіндігін ұмытпау керек. Егер адамның жастайынан физикалық дамуы аз, не болмаса жастайынан көптеген физикалық қысымдар, денсаулықтың бұзылуы, анемия, іш ауруы қалыптасса онда баланың дұрыс қалыптасуы тежейді. Келесі басты фактор, ол әлеуметтік іс. Әлеуметтік іс жоқ жерде қажетті түрде дамуда жоқ. Әлеуметтік іссіз адамның қалыптасуы белгілі сатыда тоқтап қалады; ол әлеуметтік ортамен араласпайтын, және адам дамуына ең қажетті факторлардың бірінен айырылады. Әлеуметтік қызмет, еңбектері аз дамыған немесе мүлдем жоқ халықтарда адамдары әлсіз әрі қажетті түрде дамымаған болып шығады. Сол сияқты адамның қалыптасуында тәрбиеде ерекше орын алады. Тәрбие – индивидтің әлеуметтендіру процессі, және өмір жолында тұлға ретінде қалыптасуын айтады. Дененің дұрыс қалыптасуымен қатар дұрыс тамақтануда қажет, ол тұлғаның дене физиологиалық және ойлау қабілетін қалыптасуына әсерін тигізеді. Сонымен, адамның қалыпты дамуына оған дұрыс тәрбие мен оқыту қажеттігі белгілі.