6.1 Таргеттеудің мәні
Кез келген мемлекеттің ақша-несие саясаты өзінің түпкі мақсатында тұрақты экономикалық дамуға бағытталады. Алайда, ақша-несие тәртібін (режимін) таңдау көбінесе ақша-несие органдары өз қызметінде басшылыққа алатын мақсатты көрсеткіштерге тәуелді, сондай-ақ алға қойған мақсатқа жетудің тактикасына байланысты болады. Соңғы айтылған жағдайға байланысты, активті және пассивті ақша-несие саясаты туралы айту әдетке айналған. Алғашқыны жақтаушылар үкіметтің экономикалық үрдістерге белсенді араласуын жақтайды, екіншісінің жақтаушылары үкіметтің араласуы жанама түрде – ақша-несие саясатының механизмдері арқылы жүзеге асырылады, бұл кезде орталық банк белгілі бір міндеттемелер қабылдайды және ақша-несие саясатының белгілі бір ережелеріне (Monetary Policy Rules, MPR) немесе жай ғана монетарлық ережелерге сәйкес әрекет етеді деп санайды.
Қазіргі уақытта ақша-несие саясатының келесі тәртіптері туралы айту қалыптасқан және олардың әрқайсысы белгілі бір ақша-несие ережелеріне сәйкес келеді:
- валюталық таргеттеу;
- ақшалық таргеттеу;
- инфляциялық таргеттеу;
- айқын атаулы байламсыз ақша-несие саясаты.
«Таргеттеу» термині белгілі бір сандық мақсатты көрсеткіштерге қол жеткізу үшін экономикалық саясаттың құралдарын қолдануды білдіреді. Таргеттеу тәртібі елдің орталық банкімен трансмиссиялық тетіктерінің әртүрлі арналарын немесе ақша-несие саясатын белгілі бір жолмен дамыту мен жүзеге асырудың құрылымдық тетіктерін қолдана отырып, монетарлық мақсаттарға қол жеткізудің ұйымдастырушылық-басқарушылық әдістері ретінде анықталады.
Таргеттеу тәртібін таңдау көрсеткіштердің мақсатты мәндерін немесе оған қол жеткізу ақша-несие саясатының түпкі мақсатына қол жеткізуге әкелетін таргетін (аралық мақсаттарын), сондай-ақ оның көмегімен таргеттің мақсатты мәндеріне қол жеткізуге болатын тетіктерін анықтауды білдіреді.
Ақша-несие саясатының барлық тәртіптері баға деңгейінің тұрақтылығына қол жеткізуге бағытталған, алайда осы мақсатқа жетудің құралдарымен және тәсілдерімен ерекшеленеді. Тареттеудің барлық тәртіптерінің бәріне ортақ сипаттық белгісі болып макроэкономикалық айнамалылардың немесе инфляциялық үдерістер байланып бекітілген атаулы зәкірдің болуы табылады.
Әр түрлі тәртіптер арасындағы айырмашылық инфляциялық таргеттеу немесе мысалы, валюта бағамы немесе ақша ұсынысы сияқты аралық мақсаттар жағдайында, ақша-несие саясатының түпкілікті мақсатқа бағыттарында болып табылады. Аралық мақсаттарды пайдаланған кезде аралық және түпкілікті мақсаттар арасындағы байланыс салыстырмалы түрде тұрақты немесе жеткілікті дәрежеде сенімді болжамдауға болатындай болады.
6.2 Валюталық таргеттеу тәртібі
Ақша-несие саясатының ережелерін қалыптастырудың тарихи үрдістері бірнеше ғасырлар бойы жалғасып келеді. Ең алғашқы MPR-дің бірі болып металл ақша стандартты мен алғашқы эмитент-банктер дәуіріне, бастауы XVII ғасырға кететін белгіленген валюта бағамының ережесі (конвертация ережесі) саналады. Бұл ереже валюталық таргеттеу тәртібінің негізін құрады.
Мұндай ереженің бір мысалы болып Палмер ережесі табылады. Бұл жағдайда жүргізілетін саясаттың мәні оның мөлшерін қатаң түрде бекіту арқылы («валюталық зәкір») немесе «валюта дәлізін» белгілеу арқылы немесе елдегі ақша массасын валюта резервтерімен («валюталық басқару») толығымен байланыстыру арқылы валюта бағамының тұрақтылығын сақтау. Бастапқыда ұлттық валютаның құны алтынға немесе күміске, содан кейін басқа елдердің валюталарының құнына матастырылған болды. Мұндай саясат дамушы елдерге тән және оны реформалардың әртүрлі кезеңдерінде түрлі мемлекеттер қолданған болатын.
Валюта бағамын таргеттеу дегеніміз ұлттық валютаны инфляция деңгейі төмен елдің немесе елдер тобының валютасымен матастырып байланыстыруды білдіреді. Бұл тәртіптің мәні инфляция импортының мөлшері мен құбылмалылығын шектеу болып табылады. Атаулы (номиналды) айырбастау бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету құралдары болып пайыздық мөлшерлемелердегі өзгерістер және тікелей валюталық интервенциялар жатады.
Айырбастау бағамына негізінде таргеттеуді ұтымды қолданудың шарттары болып зәкір-елге қатысты инфляция деңгейі қарқынының азғантай айырмашылығын, халықаралық резервтердің жеткілікті деңгейін қамтамасыз ететін және орта мерзімді перспективада елдің бәсекеге қабілеттілігі мен жалпы несиелік қабілеттілігін қамтамасыз ететін макроэкономикалық саясатты жүргізу табылады.
Валюта бағамын таргеттеу тәртібін қолданудың халықаралық тәжірибесі оның бірқатар артықшылықтары мен кемшіліктерін ашып көруге мүмкіндік береді.
Бұл тәртіптің артықшылықтарына келесілерді жатқызуға болады:
- ішкі инфляция деңгейін тауарлар бағасының өсу қарқынымен байланыстыру және осылайша инфляция импортын тежеу;
- зәкір-елдің валютасының тұрақтылығы және оның ақша-несие саясатына сенімділік жағдайында инфляциялық күтулердің төмендеуі;
- шаруашылық жүргізуші субъектілер мен тұрғындардың бұл тәртіпті түсінуі;
- ақша-несие саясатын жүргізудің салыстырмалы түрде қарапайымдылығы.
Валюта бағамын таргеттеу тәртібінің кемшіліктеріне жатады:
- экономикалық даму кезінде тәуекелдер туындаған және іске асырылған жағдайда ішкі экономикалық жағдайды тұрақтандыру үшін айырбас бағамын пайдалану мүмкіндігінің болмауы салдарынан ақша-несие саясаты құралдарының тиімділігінің төмендеуі;
- зәкір-валюта елінде болып жатқан күйзелістерді (шоктарды) ел экономикасына тарату мүмкіндігі;
- артық бағаланған тұрақты айырбастау бағамын ұзақ ұстап тұру кезінде ұлғаятын ұлттық валютаға алыпсатарлық шабуыл жасау қаупі. Өсіп келе жатқан тұрақсыздықтар ықтималдығы пайыздық мөлшерлемелердің жоғарылауына әкеледі.
Айырбастау бағамы негізінде таргеттеу бірнеше нұсқада жүзеге асырылады:
- Негізгі нұсқа – ұлттық валютаның бір немесе бірнеше елдің валюталарына қатысты бағамын бекіту. Әдетте, бұл инфляция деңгейі төмен және өзара сауданың едәуір үлесі бар үлкен ел;
- Айырбастау бағамын таргеттеу тәртібінің бір түрі болып ол белгіленген шекарада еркін жылжып жүретін номиналды айырбастау бағамының диапазонын белгілеу табылады. Бұл жағдайда алыпсатарлық капитал ағындары айырбастау бағамының белгісіздігінің артуына және ақша-несие саясатының автономиясының артуына байланысты азаяды;
- «Жылжымалы фиксациялық» өзгерту валюта бағамының бақыланатын, баяу девальвациясын білдіреді, бірақ әдетте тиісті кезеңдегі инфляция деңгейінің айырмашылығынан аз болады. Бұл өзгертулер елдің тауарлары мен қызметтерінің бағалық бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуіне әкелуі мүмкін нақты бағамның шамадан тыс қымбаттауына жол бермейді;
- Айырбастау бағамы негізінде таргеттеудің соңғы нұсқасы болып ұлттық валюта тек халықаралық резервтердің белгіленген бағамда өсуіне сәйкес шығарылатын валюта комитеті табылады.
Айырбастау бағам таргеттеу оларда валюта бағамы баға деңгейінің қалыптасуының маңызды факторы болып табылатын кішігірім ашық экономикалар үшін әлде қайда қолайлы болып келеді. Айырбастау бағамы бағам бойынша алып-сатарлық қаупін азайта отырып, капитал ағындарын реттеу үшін салыстырмалы түрде ыңғайлы зәкір болып табылады.
Жоғарыда айтылғандардың нәтижесінде, дамудың белгілі бір кезеңінде елдер мемлекеттің тәуелсіздігі мен оның экономикасының тұрақтылығын арттыруға көмектесетін икемді ақша-несие саясатының тәртібіне көшуге тырысады.
6.3 Қолма-қол ақшалық таргеттеу тәртібі
Бреттон-Вуд жүйесі құлағаннан кейін 1973 жылы дамыған елдерде (Германия, Швейцария, Жапония, Канада және т.б.) кеңінен қолданылған бұл тәртіп ақша агрегаттарын бағаның тұрақтылығына қол жеткізу мақсаттары ретінде қолдануды ұсынады. Бұл тәртіпті жақтаушылар (монетаристер) инфляция қарқыны ақша массасының өсуімен анықталады дегенді алға тартады. Олар: егер инфляция деңгейі белгілі бір нормативтік мәннен асып кетсе, ақша агрегатының деңгейі мақсатты межеден асып түседі. Болашақта ақша массасының өсуін төмендету инфляцияның қалпына келуіне әкеледі дейді.
Аталмыш тәртіпті анықтайтын ақша ережелерінің ішіндегі ең танымалы болып Фридман ережесі «Ақша массасының өсімінің тұрақты қарқыны ережесі» табылады. Бұл ереженің мәні, М. Фридманның пікірінше, мемлекеттің жүргізіп отырған ақша-несие саясаты айналыстағы ақшаның өсу қарқыны, бағаның өсуі мен ІЖӨ арасындағы белгілі бір арақатынасты орнату арқылы ақша ұсынысы мен сұраныс арасындағы тепе-теңдікке қол жеткізуге бағытталуы керек. Ақша массасының өсуі ІЖӨ өсу қарқынына сәйкес келуі керек және шамамен 2-5% құрауы тиіс. Фридманның ережесі бойынша «ақшаның оңтайлы мөлшері» пайыздық мөлшерлеме нөлге тең болатын бағалардың өзгеру қарқынын қамтамасыз етуі керек.
Кейінгі жылдары Фридман ережесі бірқатар басқада ақша-несиелік ережелерінде кеңінен таралды, олардың ішіндегі ең танымалы Маккаллум ережесі болды. Осы ереже мен Фридманның түсініктемесі арасындағы айырмашылық атаулы ЖІӨ-нің оның ықтимал мәнінен ауытқуын ескеретін және іскерлік белсенділікті анықтайтын белгілі бір тұрақты мәннің болуы.
Ақша агрегаттарын таргеттеу белгілі бір ақша агрегатына орталық банк тарапынан бақылау арқылы бағаның тұрақтылығын қамтамасыз етуді ұсынады. Кейде «монетарлық таргеттеу» термині пайдаланылады, ол соншалықты дұрыс емес, өйткені бұл термин кең мағыналы және ақша-несие саласындағы үрдістерді сипаттайды.
Ақша агрегаттарын таргеттеу тәртібін іске асыру әдістерінің ауқымы ақша агрегатын таңдау, мақсатты дәліздің түрі және таңдалған агрегатты басқару әдістерімен анықталады. Мақсаттардың нақты тұжырымдалуы елдің жағдайына байланысты. Көп жағдайда бұл нүкте емес, жыл соңындағы аралық немесе бір жылға не бірнеше жылға дәліз. Тәртіптің артықшылығы орталық банктің тәуелсіз ақша-несие саясатын жүргізу мүмкіндігі және оның ұлттық экономиканың арнайы мәселелеріне барабар жауап беруі.
Ақша агрегаттарын таргеттеу тәртібінің негізгі артықшылығы – нарықтағы ақша саласындағы ағымдағы жағдай туралы жедел хабарлау, өйткені тиісті статистикалық мәліметтер бірнеше аптаға кешіктіріліп жарияланады. Бұл инфляциялық күтулерді тұрақтандыруға көмектеседі және сәйкес келмейтін ақша-несие саясатымен байланысты мәселелерді болдырмауға көмектеседі.
Сонымен қатар, бұл режим кемшіліктерсіз емес. Оны тиімді пайдалану таңдалған ақша агрегатының серпіні мен инфляция арасындағы берік және тұрақты қатынасты талап етеді. Бұл ретте орталық банктің тар агрегаттарды (M0, ақша базасы) бақылауға мүмкіндігі болады, ал ақша массасының өзгеруі серпіні (M2 немесе M3) бірқатар экономикалық агенттер қызметіне байланысты болады.
Сонымен қатар, таңдалған ақша агрегаты мен инфляция арасындағы әсердің арасында айтарлықтай және тұрақсыз уақыт аралығы бар. Сонымен қатар, қаржылық инновация, нарықты компьютерлендіру және жаһандану жағдайында бұл қатынастар өзгермелі болып келеді және оны болжау қиын. Сондықтан, қазіргі кезде әлемдік бірқатар көшбасшылар монетарлық таргеттеу саясатынан бас тартқан және ақша агрегаттарын тек индикативті көрсеткіштер ретінде ғана қарастырады.
6.4 Инфляциялық таргеттеу тәртібі
ХХ ғасырдың 90-жылдары әлемдік қауымдастық қаржы нарығын реттеудің жаңа тәртібін іздеу қажеттілігіне тап болды. Ол пайыздық мөлшерлемелерді реттеу арқылы бағаның тұрақтылығын қамтамасыз етуді білдіретін инфляциялық таргеттеу еді.
20 ғасырдың басында инфляцияны таргеттеу тәртібін анықтайтын ақша-несиелік ережелер «пайыздық мөлшерлеме ережесі» болды, оның мәні инфляция серпініне байланысты орталық банктің пайыздық мөлшерлемені реттеуі болды: бағалар өзгермеген кезде пайыздық мөлшерлеме өзгеріссіз қалады, жоғарылайды – бағалар көтерілсе, төмендейді – бағалар төмендеген кезде.
Инфляциялық таргеттеу – елдегі инфляция деңгейін бақылау мақсатында мемлекеттік өкілетті органдармен қабылданатын шаралар кешені.
Инфляциялық таргеттеу бірнеше сатыдан тұрады:
- белгілі бір кезеңге (әдетте 1 жылға) инфляцияның жоспарлы көрсеткіштерін белгілеу;
- инфляция деңгейін бақылау үшін қолайлы монетарлық құралдарды таңдау;
- осы монетарлық құралдарды ағымдағы қажеттіліктерге байланысты қолдану;
- есептік кезеңнің соңындағы инфляцияны жоспарлы шамамен салыстыру және ақша-несие саясатын жүргізудің тиімділігін талдау.
Жоспарланған инфляция деңгейін ұстап тұру үшін ақша-несие саясатын жүргізудің негізгі құралы есептік мөлшерлемесін (қайта қаржыландыру мөлшерлемесін) манипуляциялау болып табылады. Осылайша, есептік мөлшерлемені көтеру коммерциялық банктердегі депозиттер мөлшерлемесін жоғарылатады және шығындарға қарағанда ақшаны жинақтау тартымдылығын арттырады. Есептік мөлшерлемені төмендету коммерциялық банктердегі депозиттік мөлшерлемелерді төмендетеді және ақшаны жинақтау тартымдылығын төмендетеді.
Инфляциялық таргеттеудің мәні:
- Орталық банк алдағы инфляция серпінін болжайды;
- болжам инфляцияның қол жеткізілуі қажет мақсатты мәндерімен салыстырылады;
- болжам мен мақсат арасындағы айырмашылық ақша-несие саясатын түзетудің қажетті ауқымын көрсетеді.
Осылай, монетарлық органдар жоспарланған инфляция деңгейін белгілейді және оған жету үшін барлық құралдарды пайдаланады.
Инфляцияны таргеттеу 2 шарттың орындалуын талап етеді:
1) Орталық банк жеткілікті дәрежеде тәуелсіз болуы керек. Онда ең болмағанда инфляцияның мақсатты деңгейіне жету үшін құралдарды таңдау еркіндігі болуы керек. Бұл шартты орындау үшін ел «фискалдық үстемдік» қағидасынан бас тартуы керек, яғни бюджеттік-салықтық саясат ақша-несие саясатына әсер етпеуі керек (Үкіметтің Орталық банктен қарыздануының төмен немесе нөлдік деңгейі және ішкі қаржы нарығының жеткілікті дәрежеде дамуы);
2) Үкімет ауқымды кірістер базасына ие болуы тиіс және ақша эмиссиясынан түскен кірістерге жүйелі түрде иек артпауы керек. Егер фискалдық үстемдік сақталса, салық саясаты инфляциялық қысымды ынталандырады, бұл ақша-несие саясатының тиімділігін төмендетеді.
Әр түрлі елдердегі инфляциялық мақсат әр түрлі анықталады және оның негізгі айырмашылықтары таргеттеудің үш параметрлеріне қатысты: уақыт көкжиегі, баға деңгейі және инфляциялық бағдарланудың ауытқуы диапазонының ені.
Таргеттеудің уақыт көкжиегі деп алға қойылған мақсатқа жету жоспарланған уақыт кезеңі түсіндіріледі. Таргеттеу көкжиегі көбіне мақсаттық бағдарлау қабылданған кездегі инфляция деңгейіне байланысты анықталады. Инфляция белгіленген мақсатты деңгейге жеткенде, оны 5 жыл осы деңгейде ұстап тұру керек.
Баға деңгейі. Қазіргі уақытта жаңа тауарлардың пайда болуына немесе жоғары сапалы тауарларға сұраныстың артуына байланысты ТБИ-ін есептеулерде өзгерістер жиі жүреді, сондықтан шын мәнінде, бағаның тұрақтылығы ТБИ-дің өсуінің нольдік емес, азғантай оң мәнін білдіреді. Бұл көптеген елдерді инфляциялық бағдарды жылдық 2 % шамасында таңдауға түрткі болды.
Инфляциялық таргеттеу және пайыздық мөлшерлемені реттеу қазіргі кезде дамыған және дамушы елдердің ақша-несие саясатын жүзеге асырудың ең перспективті әдістері болып саналады. Бірақ әлемдік дағдарыс жағдайында пайыздық мөлшерлемелермен манипуляция ақша теориясында «өтімділік тұзағы» ретінде белгілі жағдайға әкелді. Сондай-ақ, инфляциялық таргеттеу құралдарының кеңінен қолданылуы теріс салдарға әкелмесе де, теориялық негізділігі жеткіліксіз болғандықтан ұтымды деп таныла алмайды.
Инфляциялық таргеттеу қажеттілігін негіздейтін экономикалық-математикалық модель, яғни баға динамикасының индикаторын экзогендік енгізу екі теориялық постулаттан туындайды: макроэкономикалық тепе-теңдікке қол жеткізу және шаруашылық жүргізуші субъектілердің ұтымды үміттері.
Талдау инфляциялық таргеттудің теориялық модельдерінің бірқатар кемшіліктері мен әлсіз жақтарын атап өтуге мүмкіндік береді. Біріншіден, бұл модель инфляцияның негізгі айқындаушысы болып табылатын инфляцияның негізгі детерминанты болатын ақша мен тауарлық массаның арақатынасын ескермейтіндігі. Екіншіден, инфляциялық таргеттеу экономиканың нақты секторындағы рентабелділікті есепке алмай пайыздық мөлшерлемемен манипуляцияны білдіреді. Үшіншіден, инфляциялық таргеттеу кезінде пайыздық мөлшерлеменің тепе-теңдік деңгейі нарықтық факторлармен емес, орталық банкпен анықталады. Төртіншіден, баға динамикасының монетарлық емес факторлары, мысалы, жедел технологиялық даму жағдайында бағаның өсуі ескерілмейді.
«Жұмысбастылық, пайыз және ақшаның жалпы теориясында» Дж. Кейнс пайыздық мөлшерлеменің өте төмен деңгейде болатын жағдай пайда болуы мүмкіндігі туралы ескертеді. Оның айтуынша, бұл жағдайда өтімділіктің абсолютті артықшылығы көрінуі керек, яғни кәсіпкерлік субъектілері ақшаны облигациялардан гөрі шоттарда ұстағанды жөн көреді, өйткені пайыздық өсімнің ықтималдығы облигациялар құнының құлдырауын алдын-ала анықтайды. Сондықтан оларды төмен пайыздық мөлшерлемемен сатып алудың мағынасы жоқ.
Д. Роберт-кіші бұл жағдайды өтімді тұзақ деп атады. Ұзақ уақыт бойы ол тек ғана таза гипотетикалық пікір болып саналды. Бірақ, ХХ ғасырдың 90-жылдары Жапон экономикасында пайыздық мөлшерлеме нөлге жақын қалыптасты. 2008-2010 жылдары бұл жағдай барлық дамыған елдерде көрінді. Тіптен әлемдік экономика өтімді тұзаққа түсті.
Өтімді тұзақты талдау кезінде туындайтын негізгі екі сұрақ: бұл құбылыстың пайда болу себептері және оны жеңіп шығу әдістері. Жоғарыда айтылғандай, өтімділік тұзағын орталық банк өзінің саясатының бағытын тез өзгерте алады деген сенімге негізделген шаруашылық жүргізуші субъектілердің ұтымды күтулерімен түсіндіруге болмайды. Бұл тәсіл негізгі нәрсені түсіндірмейді: неге пайыздық мөлшерлеменің нөлге дейін төмендеуі сөзсіз болады және бұл экономикалық жүйе үшін нені білдіреді.
Қазіргі уақытта инфляциялық таргеттеу режимі әлемнің көптешен елдерінде, соның ішінде еуроаймақтағы елдерде де жұмыс істейді. Соған қарамастан, көптеген елдер классикалық ақша-несие саясатының негізгі тармақтарын біріктіретін гибридтік тәртіптердің құрылуы туралы мәлімдейді. Мысалы, Еуропалық Одақ елдерінде экономикалық өсуді, жұмыс орындарын құруды және әлеуметтік біртұтастықты қамтамасыз ететін баға тұрақтылығын қолдау – Еуропалық орталық банк шешетін басты міндет.
Осы мақсаттың негізінде ақша-несиелік және инфляциялық таргеттеу тәртіптерінің жиынтығына негізделген ЕОБ ақша-несие саясаты стратегиясы айқындалады.
Біріншісі – ақша агрегаттарын қолдана отырып, ақша-несие саясатының тиімділігін бағалауға арналған монетарлық талдау. ЕОБ-нің ақша-несие саясатының ең негізгі көрсеткіші ақша массасының M3 көрсеткіші болып табылады. Бұл ЕОБ-нің орта мерзімді және ұзақ мерзімді перспективада инфляция мен ақша массасының өсуі арасында тығыз байланыс бар деген тезисіне байланысты, бұл банктерге түрлі күйзелісті құбылыстарының ықтимал салдарын бағалауға және әрі қарайғы қызметтері туралы шешім қабылдауға мүмкіндік береді. М3 ақша массасының өзгеруі туралы ақпараттарды талдау үшін бағдар (орентир) болып белгіленген референттік мәні (М3-тің өсу қарқыны) табылады, оның мәні, ЕОБ-нің мәліметтеріне сәйкес, жылына орташа 4,5 %-дан аспауы керек.
Екіншісі – инфляциялық таргеттеу стратегиясы Еуроаймақтағы нақты экономикалық және қаржылық қызметпен байланысты. Талдау шеңберінде жалпы өндірістің динамикасы, жиынтық сұраныс пен оның құрамдас бөліктері, айырбастау бағамының өзгеруі, әлемдік экономиканың жағдайы, төлем балансы және т.б. сияқты қаржылық-экономикалық көрсеткіштерді қарастырады.
Осылайша, ЕОБ-тің ақша-несие саясатының стратегиясы және Еуроаймақтағы бағалардың тұрақтылығына арналған тәуекелді талдаудың негізіне бір жағынан, нақты экономиканың дамуына және оны қаржыландырудың жағдайлары арасындағы байланысты бағалар өзгерісін талдауға (экономикалық талдауға) және екінші жағынан M3 ақша массасы мен бағалар арасындағы байланысты талдауға (ақшалай талдауға) негізделген «Екі тірек тұжырымдамасы» жатады.
6.5 Ақша-несие саясаты тәртіптерінің жаңа түйіндері
Нақты атаулы зәкірсіз тәртіп орталық банктің белгілі бір макроэкономикалық көрсеткіштердің (айырбас бағамы, инфляция деңгейі, ақша агрегаттарының өсу қарқыны) нақты мәндеріне жету үшін қажетті кез-келген қатаң міндеттемелерді қабылдаудан бас тартуын білдіреді. Бұл жағдайда ақша-несиелік органдар тек ұзақ мерзімді мақсаттарды (экономикалық өсу, жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету, инфляцияның төмен қарқыны) жариялайды, ал аралық және операциялық мақсаттарды экономикалық жағдайға байланысты орталық банк анықтайды. Бұл тәртіп дамудың әртүрлі кезеңдерінде әр түрлі елдерде қолданылды. Бұл тәртіптің негізгі кемшіліктері болып ақша-несие органдарының іс-әрекеттерінде ашықтықтың болмауы және ақша-несие саясатының субъективті факторларға қатты тәуелділігі табылады.
Осылайша, қоғам дамуының әртүрлі кезеңдерінде ақша-несие саясатының белгілі бір ережелерін анықтайтын әртүрлі ережелер тиімдірек жұмыс істейді. Бүгінгі таңда ақша-несие саясатының ең көп таралған тәртіптерінің бірі болып инфляцияны таргеттеу тәртібі табылады, оның негізгі берілу тетігі пайыздық мөлшерлеме табылады. Оны қолдану инфляцияны тиімді басқаруға және экономикалық өсуді ынталандыруға мүмкіндік береді. Алайда, бұл арнаны пайдалану бұл тәртіпті халық арасында кеңінен танымал етпейді, өйткені ақша-несие органдарының іс-әрекеттері әдетте уақытында кешіктіріліп отырады, ал қысқа мерзімді кезеңде инфляцияны тұрақтандыру жөніндегі шаралар қаржылық тәртіпті қатайтумен (пайыздық мөлшерлемелерді көтерумен байланысты), бюджет шығындарының қысқаруымен, өтімділіктің төмендеуімен және т.б. байланысты жүреді.
Инфляцияның төмендеуіне әкелетін пайыздық мөлшерлемені көтерудің оң әсері тек дамыған елдерде байқалады. Әлемнің көптеген елдерінде мөлшерлемені көтеру ұлттық валютаның құнсыздануына және соның салдарынан инфляцияның өсуіне әкеледі. Бұл дамыған елдерде инфляциялық таргеттеу валюта бағамының икемділігі және орталық банктің тәуелсіздігінің жоғары деңгейі жағдайында жүзеге асырылатындығына байланысты. Бұл оң нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді, көптеген дамушы елдерде фискалдық саясат ақша-несие саясатына үстемдік етеді, бұл валюталық бағамдардың қатаң тәртібін тудырады және монетарлық органдар инфляцияны бақылауды жоғалтуға әкеледі.
Осылайша, елдің инфляциялық таргеттеу тәртібіне өтуі белгілі шарттарға бағынуы керек. Алайда, елдің дамуына осы тәртіпті енгізу ұсынылатын кезең бойынша бүгінгі күнде ғалымдар арасында нақты консенсус жоқ.
Сонымен қатар, тәжірибе көрсеткендей, уақыт өткен сайын дәстүрлі тетіктер өз тиімділігін жоғалтады, сондықтан ақша-несие саясатының жаңа құралдарын іздеу қажет. Бүгінгі таңда орталық банктердің ақша-несие ережелерін және әртүрлі мақсатты тәртіптерді қолдануы неғұрлым жалпы реттеушілік тұжырымдаманы – қаржы секторындағы және экономикадағы жүйелік қауіптерді азайту үшін пруденциалдық құралдарды (ақша стандарттарын) қолданатын макропруденциалды саясатқа әкелді.
Бұл саясаттың түпкі мақсаты экономикалық толқуларды тұрақтандыру болып табылады, өйткені «көпіршіктердің» қалыптасуы көбінесе экономиканың қызып кетуіне әкеледі, ал «көпіршіктердің жарылыстары» кезеңдері экономикалық құлдырау мен төмен қарқындардың ұзақ кезеңімен қатар жүреді.
Теңгерімді макроэкономикалық жағдайда макропруденциалды саясат ақша-несие саясатының мақсаттарына қол жеткізуге көмектеседі (мысалы, баға тұрақтылығы), ал макроэкономикалық теңгерімсіздік жағдайында олардың мақсаттары қайшылыққа түсуі мүмкін: мысалы, реттеуші экономикаға теріс әсер ететін жоғары пайыздық мөлшерлемелерді қолданған кезде.
Макропруденциалдық саясат экономикада салыстырмалы түрде жаңа құбылыс болғанына қарамастан, әлі де дұрыс зерттеліп, бағаланбаған, ол белгілі бір жағдайларда тиімсіз ақша-несие саясатын алмастыра алатын құрал болып табылады.Сонымен қатар, макропруденциалдық саясаттың өзі ақша-несие саласына әсер етудің мүлдем басқа құралдарын және оларды қолданудың басқа ережелері мен үлгілерін талап етеді.
Осыған байланысты қазіргі уақытта орталық банктің іс-әрекеттерінің экономикаға әсерін зерделеу және түзету әрекеттерін әзірлеу үшін бір макро-индикатор шеңберіндегі негізгі пруденциалдық құралдарды «жинау» бойынша үлкен жұмыс жүргізілуде. Сонымен қатар, «ескілері» мұндай жаңа модельдерден жоғалып кетпейді, керісінше өзгертіліп жетілдіріліп, өздерінің бастапқы түрлерін ауыстырады.
Тақырыпты қайталауға арналған сұрақтар