9.1 Ашық нарықтағы операциялар: мәні, тұрпаттары, өткізу қалыптары
Орталық банктің ашық нарықтағы операциялары қазіргі уақытта ақша-несие саясатының қолданылатын жанама әдістерінің шеңберіндегі әлемдік экономикалық тәжірибеде негізгі құрал болып табылады. Орталық банк алдын ала белгіленген бағамен жоғары өтімді бағалы қағаздарды, оның ішінде елдің ішкі қарызын құрайтын мемлекеттік бағалы қағаздарды ашық нарықта өз есебінен сатады немесе сатып алады. Бұл құрал несиелік салымдар мен коммерциялық банктердің өтімділігін реттеудің ең икемді құралы болып саналады.
Ашық нарықта сатылатын негізгі бағалы қағаздарға қайталама нарықта белсенді сатылатын ең өтімді бағалы қағаздар кіреді, олардың тәуекелі өте төмен. Мұндай бағалы қағаздар ақша-несие органдары шығаратын әртүрлі міндеттемелер болып табылады:
- қарыздық сертификаттар;
- қаржылық вексельдер;
- облигациялар.
Бағалы қағаздарды таңдау қаржы нарығының даму деңгейіне және орталық банктің тәуелсіздігіне, оның мемлекеттік бағалы қағаздармен ғана емес, басқа эмитенттердің бағалы қағаздарымен де операциялар жүргізу қабілетіне байланысты.
Экономиканың ашықтығы және оның ұлттық валютаның айырбастау бағамының серпініне тәуелділігі шетелдік борыштық міндеттемелермен операцияларды күшейтеді.
Ашық нарықтағы операциялардың ерекшелігі – олардың көмегімен орталық банк коммерциялық банктердегі бос ресурстардың көлеміне нарықтық әсер етуі мүмкін, ол экономикадағы несиелік инвестициялардың қысқаруын немесе кеңеюін ынталандырады, сонымен бірге банктердің өтімділігіне әсер етеді, сәйкесінше оны төмендетеді немесе арттырады. Бұл әсер орталық банктің коммерциялық банктерден сатып алу бағасын өзгерту немесе оларды ашық нарықта сату арқылы жүзеге асырылады.
Несиелік нарықтан несиелік ресурстардың ығысып кетуіне бағытталған қатаң рестрикциялық саясат кезінде орталық банк сату бағасын төмендетеді немесе сатып алу бағасын арттырады, сол арқылы сәйкесінше оның нарықтық бағадан ауытқуын арттырады немесе төмендетеді. Егер орталық банктің мақсаты банк секторының резервтерін азайту болса, онда ол контрактивтік саясат жүргізе отырып, ашық нарықта ұсыныс жағында әрекет етеді.
Бұл жағдайда оның өз мақсаттарын жүзеге асыруға екі мүмкіндігі бар:
- не оған қол жеткен кезде, Орталық банкпен кез-келген көлемдегі бағалы қағаздар ұсынылатын бағамды жариялау;
- не белгілі бір мөлшердегі бағалы қағаздарды қосымша ұсыну.
Егер орталық банктің мақсаты банк секторының резервтерін көбейту болса, онда ол ашық нарықта сұраныс жағында әрекет етеді.
Бұл жағдайда орталық банкте өз мақсатына жетудің екі жолы бар:
- не оған қол жеткен кезде, орталық банк кез-келген ұсынылған көлемді сатып алатын бағамды белгілеу;
- немесе осы типтегі бағалы қағаздардың белгілі бір мөлшерін, ұсыныстар ағамына қарамастан сатып алу.
Егер орталық банк коммерциялық банктерден бағалы қағаздарды сатып алса, ол олардың корреспонденттік шоттарына ақша аударады, осылайша банктердің несиелік мүмкіндіктері артады. Олар қолма-қолсыз нақты ақша ақша түрінде ақша айналымы саласына кіретін және қажет болған жағдайда қолма-қол ақшаға айналатын несиелер бере бастайды. Егер орталық банк бағалы қағаздарды сататын болса, онда коммерциялық банктер өздерінің корреспонденттік шоттарынан осындай сатып алулар үшін төлейді, осылайша ақша шығарылымымен байланысты өзінің несие мүмкіндіктерін азайтады.
Орталық банктің ашық нарықтағы операциялары (экономикалық саладағы басқа құралдармен салыстырғанда) өтімділік деңгейіне және ақша ағындарының динамикасына тез түзетулер енгізе алады. Орталық банктің бұл құралды қолдануының ерекшелігі, мәміленің ауқымы мен жиілігі Орталық банктің өз шешіміне негізделеді және ол жүргізілген мәмілелердің нәтижесі болуы тиіс жоспарланған әсерге негізделеді. Яғни, бұл құралды өте икемді және қолдануға оңай деп атауға болады.
Ашық нарықта Орталық банк жүргізетін мәмілелер бөлінеді:
- тікелей операциялар – сатып алу немесе сату бойынша қарапайым мәмілелер.
- кері операциялар – бағалы қағаздарды сатып алу (сату) алдын-ала белгіленген бағам бойынша кері операцияны міндетті түрде аяқтауды ескеретін операциялардың ерекше түрі. Сонымен қатар, кері мәмілелердің икемділігі және олардың әрекеттерінің неғұрлым адал әсері осы реттеуші құралдың танымалдылығын қамтамасыз етеді. Елдің Орталық банкімен кері операциялардың көлемі 80-99 % деңгейіне жетуі мүмкін.
Кері операциялар көбінесе коммерциялық банктер мен Орталық банк арасындағы келісімшарттар жасасу арқылы жүзеге асырылады. Мәні – мемлекеттік облигацияларды белгілі бір кезеңдерге (кері сату міндеттемелерімен) 1–2 ай ішінде және бекітілген бағамен сатып алу.
Операциялардың жиілігіне қарай ашық нарықтағы операциялар келесі түрлерге бөлінеді: тұрақты және тұрақсыз.
Ашық нарығындағы тұрақты операциялар орталық банктердің ең көп таралған операциялары болып табылады. Олар нақты белгіленген кесте бойынша үнемі өткізіліп тұрады. Көбінесе бұл жеті немесе он төрт күндік мерзіммен ашық нарықтағы депозиттік немесе несиелік операциялар. Ашық нарықтағы тұрақты операциялар орталық банктердің ақша-несие саясатының операциялық негізі болып табылады және нарықтағы өтімділікті басқару үшін пайыздық мөлшерлемелерді реттеуде қолданылады және ақша-несие саясатының жағдайын көрсетеді.
Ашық нарықтағы тұрақты операциялар өтімділіктің жеткіліксіздігі жағдайында қайта қаржыландырудың негізгі көлемін немесе банктердің өтімділігінің шамадан артық деңгейі жағдайында оларды зарарсыздандыруды қамтамасыз етеді. Ашық нарықтағы тұрақты операциялар бойынша сыйақы мөлшерлемесі орталық банктің базалық мөлшерлемесі ретінде танылады және монетарлық нарық субъектілері үшін ақша құнына нұсқаулық болып табылады.
Тұрақсыз операциялар – орталық банк қажет болған жағдайда ғана жүзеге асыратын және алдын-ала жоспарлануы мүмкін емес операциялар. Мысалы, экономикалық теңгерімнің күтпеген бұзылыстарына жауап ретінде жасалатын операциялар. Тұрақсыз операциялар, өз кезегінде, жоспарлы тұрақсыз (операция күні алдын-ала белгілі болған кезде), сондай-ақ екі жақты тұрақсыз (операцияға дейін немесе аяқталғаннан кейін де белгілі болмайтын операциялар) болып бөлінеді.
Ашық нарықтағы операциялар мақсатына байланысты түзетуші (қорғаныстық) және құрылымдық операциялар болып бөлінеді.
Түзетуші операциялары пайыздық мөлшерлемелерге әсерді азайту мақсатында нарықтық өтімділіктің күтпеген ауытқуларын тез арада түзетуге бағытталған.Олардың стандартталған мерзімсіз және тұрақсыз болады. Көбінесе кері операциялар түрінде жүзеге асырылады, олар тікелей операциялар, шетел валюталары айырбасы бойынша СВОП-тар және тез өткізілетін тендерлер немесе екіжақты рәсімдер арқылы жедел депозиттерді тарту түрінде сирек болады.
Құрылымдық операциялар орталық банктің бастамасы бойынша қаржы нарығын құрылымдық реттеу үшін борыштық сертификаттар шығару, тұрақты немесе тұрақсыз негізде кері және тікелей операцияларды жүзеге асыру арқылы жүргізіледі. Ашық нарықтағы операциялардың мәні Орталық банк коммерциялық құрылымдарға өзінің бағалы қағаздарын сатуды ұсынатындығында. Бұл жағдайда шарттар белгілі бір кезеңнен кейін (әдетте 1–2 ай) кейін кері сатылымға жататын бәсекелестік (аукциондық) сауда-саттық негізінде анықталуы мүмкін. Орталық банктің активтерін сақтау кезеңінде бағалы қағаздарға есептелген сыйақы төлемдеріне келетін болсақ, олар коммерциялық ұйымдарға тиесілі.
Сауданың объектісі ретінде коммерциялық банктер белгілі бір мерзімге активтерді сатудан түскен ақшаны пайдаланғаны үшін төлейтін пайыздық мөлшерлеме болуы мүмкін. Бұл жағдайда активтерді сатып алу (сату) бағамы мәмілелердің бастапқы сатысында қазынашылық борыштық бағалы қағаздардың (вексельдердің) атаулы бағасына сәйкес келуі мүмкін. Әрі қарай ол аукционға (мәмілеге) екі жұмыс күні қалатын күнгі бағалы қағаздар нарығындағы орташа баға (көбінесе бұл ресми айырбастау бағамы) деңгейінде тұрақтауы мүмкін. Мысалы, егер Орталық банк жұма күні бағалы қағаздарды сатып алу бойынша аукцион өткізу туралы жарияласа, онда сәрсенбіде белгіленген бағам негіз ретінде қабылданады.
9.2 Ашық нарықтағы операциялар: түрлері және өткізу тетіктері
Ісжүзінде барлық ашық нарықтағы операцияларды шартты түрде келесі түрлерге ажыратуға болады:
- динамикалық операциялар. Олардың басты ерекшелігі – тұрақты сипаттылығы, сонымен қатар қаржылық база көлемін және банк резервтерін өзгертуге бағытталуы;
- қорғаныстық операциялар. Мұндағы міндет – әдеттегі деңгейден күтпеген ауытқулар болған жағдайда банк резервтерінің мөлшерін түзету. Негізінде, мұндай операциялар банк резервтерінің және тұтастай алғанда қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге арналған. Сонымен бірге, мұндай операцияларды жасау үшін әдетте РЕПО операциялары қолданылады.
Ашық нарықтағы мәмілелердің баламасы рөлінде операциялардың тағы екі түрін қолдануға болады:
- валютлық интервенция. Операцияның мәні – шетел валютасын сату немесе сатып алу. Негізгі мақсат – ақша массасын көбейту немесе зарарсыздандыру. Валюталық интервенциялар – ұлттық валютаның шетел валютасына қатысты бағамын түзетуге бағытталған іс-шаралар. Сондай-ақ, Орталық банктің шетел валютасын сатуы ұлттық валюта бағамының өсуіне, ал оны сатып алу төмендеуіне әкелуі мүмкін;
- валюталық СВОП-тар – бұл бағамдардың шамалы ауытқуларын реттеу үшін жүзеге асырылатын валюталық интервенцияның ішкі түрі. Атап айтқанда, валюталық СВОП-тар Орталық банк тарапынан ақша ұсынысын және банк резервтерін бақылауды жоғалтып алған кезде қажет. Операцияның мәні болып жедел жеткізілім мен кері операцияның шартын ескере отырып, валютаны сатып алу және сату (жедел түрде) табылады. Мұндай манипуляциялар валюта бағамына айтарлықтай қысым жасамастан валюта нарығындағы өтімділік деңгейін түзетуге мүмкіндік береді.
Маңызды мәселенің бірі – ашық нарықтағы операцияларды жүргізу тетіктері. Көп жағдайда мемлекет аукциондық саудаға жүгінеді.
Мұнда қаржы нарығындағы ағымдағы жағдайға байланысты аукционның екі нұсқасын қолдануға болады:
1) Бірінші әдістің ерекшелігі – Орталық банк ол бойынша белгілі бір мерзімге мемлекеттік активтерді сатып алу түрінде коммерциялық банктерге қаражат ұсынуға дайын пайыздық мөлшерлемені жариялайды. Бұл мөлшерлеме банкаралық нарықтағы депозиттер бойынша орташа мөлшерлемеге және сәйкес кезеңге (1–2 ай) әлде қайда байланысты болуы мүмкін.
Коммерциялық банктер белгіленген мөлшерлеме бойынша Орталық банкке сата алатын бағалы қағаздары көлемі туралы шешім қабылдайды. Содан кейін, өтінімдер Орталық банкке жіберіледі, олар сұрыпталып, арнайы құрылғыға енгізіледі. Өтінімнен кейін олар ел экономикасының несиеге қажеттіліктерін бағалауды, сондай-ақ ақша ұсынысын түзетуге қажеттілікті ескере отырып қорытындыланады.
Ашық нарықтағы операцияларды өткізу үшін осындай нұсқаны және аукционды ұйымдастырудың әдісін қолдану нарықта максималды тұрақтылыққа қол жеткізуге және банкаралық пайыздың елеулі ауытқуын болдырмауға мүмкіндік береді.
2) Ашық нарықтағы операциялардың екінші нұсқасы ақша нарығында тұрақсыздық туындаған жағдайда маңызды. Бұл жағдайда Орталық банк сатылып алынатын бағалы қағаздар бойынша сыйақы мөлшерлемесін алдын ала белгілемейді. Өз кезегінде, коммерциялық банктер белгілі бір мерзімде сатуға дайын активтердің мөлшерін ғана емес, сонымен бірге пайыздық мөлшерлеме шамасын да белгілеуі керек. Соңғы көрсеткішті анықтау кезінде әр банк өзінің мүмкіндіктері мен қалауына сүйенеді.
Бірінші нұсқадағыдай, Орталық банк келіп түскен өтінімдерді жинайды, оларды талдайды және қаржы-несие саясатына қатысты ағымдағы міндеттерді ескере отырып шешім қабылдайды. Сонымен қатар, Орталық банктің мақсаты активтерді сатып алу үшін оңтайлы болатын мөлшерлемелер шегін анықтау болып табылады.
Орталық банктің активтерін сатуға арналған коммерциялық құрылымдар өтінімдері өтініште көрсетілген пайыздық мөлшерлеме бойынша қанағаттандырылуы керек. Пайыздық мөлшерлеме аукцион белгілеген ең төменгі пайыздық мөлшерден төмен болған кезде ғана басқа нұсқалар болуы мүмкін. Орталық банктің ең төменгі мөлшерлемесі белгіленген өтініштер тек ішінара (сатуға ұсынылған активтердің жалпы бағасына белгілі бір үлесті ескере отырып) қанағаттандырылады.
Борыштық активтерді белгіленген мерзімге сатып алу бойынша операциялар (кері сатуды ескере отырып) Орталық банкке коммерциялық банктердің несиелік резервтерінің көлемін ұлғайтып қана қоймай, қаржы секторына қосымша қаражаттарды «құюға» мүмкіндік береді, сонымен қатар несие жүйесінен қаражат алу арқылы жиынтық экспансияның жалпы көлемін шектейді.
Тақырыпты қайталауға арналған сұрақтар