8.1 Орталық банктің резервтер саясаты: мәні және қызметтері
Қазіргі ақша-несие саясатының маңызды құралдарының бірі – бұл орталық банктің коммерциялық банктер мен басқа несие мекемелерінің міндетті (минималды) резервтеріне қойылатын талаптардың өзгеруіне негізделген резервтік саясат. Монетарлық бақылаудың барлық негізгі құралдары, ең алдымен, орталық банктегі несие ұйымдарының резервтік шоттарындағы қалдықтары мөлшерін немесе осы шоттарды толтыру шарттарын реттеуге бағытталған.
Тарихи міндетті резервтер коммерциялық банктердің салымшыларға салымдарды қайтару және басқа банктермен есеп айырысулар бойынша төлем міндеттемелерін үзіліссіз орындау үшін ақшалай резервтер деп аталатын нысанда әрдайым қолма-қол ақшаның болуы қажеттілігінен туындайды. Басқаша айтқанда, коммерциялық банктердің орталық банктегі ақша резервтері салымдарды өтеу үшін кепілдік қор ретінде қызмет етеді.
Міндетті резервтік талаптар банктер сақтайтын міндеттемелердің бір бөлігін, негізінен орталық банктегі шоттардағы резервтер немесе банктің өзіндегі немесе орталық банк анықтаған басқа да жоғары өтімді активтердегі ақша түрінде көрсетеді.
Резервтік міндеттемелер бойынша нормативтерді ұлғайту немесе төмендету, сондай-ақ резервтік базаны өзгерту арқылы орталық банк банктердің несиелік эмиссиясының мүмкіндіктеріне әсер етеді. Құралды қолдану және оның функционалдығы оны енгізген сәттен бастап елдің экономикалық даму деңгейіне, ақша-несие саясатының тәртібіне, сондай-ақ макропруденциалдық реттеудің мақсаттарына байланысты өзгеріске ұшырайды.
Осылайша, соңғы жылдары резервтік талаптардың құралы оны бұрын белсенді қолданған дамыған экономикалар үшін маңыздылығын жоғалтты. Кейбір елдер бұл құралды қолданудан бас тартты немесе ерікті брондау жүйесіне көшті. Мұны осы елдердегі қолданыстағы күрделі қаржылық жүйелер, сондай-ақ инфляцияны басқаруға нарықтық тәсілдерді қолданудың басымдылығы түсіндіреді. Сонымен бірге дамыған елдер бұл құралды ақша-несие саясатының дәстүрлі емес құралы ретінде қолдана алады.
Керісінше, дамушы елдерде орталық банктер қысқа мерзімді пайыздық мөлшерлемені де, резервтік талаптарды да пайдалануды жалғастыруда, өйткені олар өтімділікке тікелей әсер етеді, бұл жеткіліксіз дамыған қаржы нарықтары жағдайында маңызды. 2000 жылдардың басынан бастап орталық банктер резервтік талаптардың рөлін төмендетуге және жанама құралдарды қолдануға тырысты.Алайда, 2008–2010 жылдар аралығында, әлемдік қаржы дағдарысынан кейін, құралға деген қызығушылық, атап айтсақ, макропруденциалды саясат құралы ретінде қайта жанданды. Ол кезде резервтік талаптар ашық экономикасы бар шағын елдердегі орталық банктің пайыздық саясатының қосымша құралы ретінде қолданылды.
Міндетті резервтердің функциялары:
- несиелеуге жатпайтын ең төменгі резервті жинақтау арқылы коммерциялық банктер тұрақты өтімділік деңгейін қамтамасыз ету;
- елдегі ақша массасын, коммерциялық банктердің төлем қабілеттілігі мен несиелік қабілеттілігін реттейтін Орталық банктің құралы.
Бұл резервтердің нормаларын орталық банктің реттеуі коммерциялық банктердің айналым капиталдарының құнына, демек олардың несиелік және қаржылық мүмкіндіктеріне тікелей әсер етеді.
Міндетті резервтер талабының өсуімен банктердің айналым капиталы азаяды және керісінше.
Резервтік құралдар талабын өзгерту арқылы Орталық банк:
- банктердің активті операцияларының көлемін (олар берген несиелер көлемін) және, сәйкесінше, олардың депозиттер шығару мүмкіндігін реттейді. Айналыстағы қолма-қол ақша массасы (қолма-қол және қолма-қол ақшасыз) қажетті мөлшерден асқан кезде, Орталық банк резервтік қорлардың талаптарын ұлғайту арқылы шектеу саясатын жүргізеді. Осылайша, ол банктерді активті операциялар көлемін азайтуға мәжбүр етеді;
- активті операциялардың көлемін және серпінін түзету мүмкіндігі бар, осылайша банктердің тартылған ресурстарының құрылымы мен көлеміне және олардың құнына, сондай-ақ несие, факторинг, есептік және басқа да табысты активтердің көлеміне әсер етеді;
- ресурстардың құнын, несиелер мен депозиттер көлемін арттыратын немесе төмендететін банктердің кірістілік деңгейіне әсер етеді. Осылайша, несиелік және депозиттік шығарылымдардың мөлшерін өзгерту арқылы Орталық банк ақша массасының өзгерісі мен мөлшерін басқарады.
8.2 Резервтік талаптарды белгілеудің негізгі мақсаттары
Резервтік талаптарды қолдану мақсаттары әр елде әр түрлі болады, уақыт өте келе олар өзгеруі мүмкін және құралдың мақсатын анықтау оңай емес.
Резервтік талаптарды белгілеудің негізгі мақсаттары
Пруденциалдық реттеу
Пруденциалдық құрал ретіндегі резервтік талаптар бұрынғы кезде депозиттер жылыстауы жағдайында қосымша өтімділікті қамтамасыз етуге арналған. Алайда, уақыт өте келе пруденциалдық реттеудің резервтік талаптарын қолдану ескірді, өйткені бұл үшін тиімді құралдарды (капитал жеткіліктілігінің көрсеткіштері, өтімділік коэффициенттері) қолдануға болады. Сондай-ақ, резервтердің орташа есептеу қағидатын қолданған кезде резервтің пруденциалдық рөлі тиімсіз болды, өйткені іске асыру кезеңінде қорлар азаяды не ұлғаяды.
Төлем жүйесінің өтімділігін қолдау
Орталық банктер төлем жүйелерінің үстінен қадағалауды жүзеге асырады және төлем жүйесінің қатысушыларында төлемдердің бұзылуы қаупін азайтуға жеткілікті өтімділіктің (резервтік активтер немесе тұрақты механизмдерге қол жеткізу арқылы) болуына мүдделі. Егер резервтік талаптар төлем жүйелерінің өтімділігін қолдау үшін қолданылыса, олар банктерге немесе басқа ұйымдарға қарамастан төлем жүйелерінің барлық қатысушыларына қолданылуы керек.
Ақша ұсынысын басқару
Резервтік талаптардың ақша массасына әсері ақша мультипликаторына және пайыздық мөлшерлемелердің спредке (spread) әсерінен болады. Резервтік талартарды өзгерту арқылы ақша мультипликаторын басқара отырып орталық банктер коммерциялық банктердің эмиссиялық қабілетін шектейді немесе кеңейтеді. Сонымен қатар, сыйақылар есептелмеген (не негізгі мөлшерлемеден төмен есептелген) минималды резервтер коммерциялық банктердің несиелері мен депозиттері бойынша пайыздық мөлшерлемелер арасындағы спредке әсер етуі мүмкін. Резервтік талаптарға байланысты тартылған салымдардың нақты бағасы өседі, оларға кететін шығындар депозиттер мен несиелер бойынша мөлшерлемелерге көшеді.
Құрылымдық өтімділікті басқару
Резервтік талаптар артық құрылымдық өтімділікті зарарсыздандыру үшін «арзан» нұсқа болып саналады, өйткені ашық нарықтағы операцияларды пайдалану немесе артық резервтерге пайыздарды төлеу орталық банк үшін шығыны көп шара болуы мүмкін. Көптеген орталық банктер соңғы жылдары біршама артық өтімділіктерге тап болды және шығындарды азайтуға мүмкіндік беретін құралдарды табуға тырысуда. Алайда резервтік талаптарды қолдану банктердің қаржылық делдал ретіндегі рөлінің төмендеуіне және басқа қаржы құралдарына орналастыру үшін банктік шоттардан қаражаттың кетуіне әкелуі мүмкін.
Ақша нарығының қысқа мерзімді мөлщерлемелерін басқару
Бұл құрал орталық банк резервтеріне «тұрақты сұранысты» қалыптастыруға ықпал етеді, өйткені жосықсыз сұраныс (міндетті резервтерді пайдаланбай) тұрақсыз және болжау қиын болуы мүмкін. Өз кезегінде резервтік талаптардың орта деңгейлі тетіктері банктерге қысқа мерзімді өтімділікті басқаруға мүмкіндік береді. Қорлар күн сайын өзгеріп отыратындықтан, бұл ақша нарығындағы сұраныс пен ұсынысты теңестіреді және ақша нарығындағы құбылмалылықты төмендетеді.
Инфляцияны бақылау
Орталық банктер, әсіресе капитал ағымының нәтижесінде инфляциялық қысым күшейген елдерде резервтік талаптарды ақша-несие саясатының құралы ретінде қолдана алады. Мұндай жағдайда, егер орталық банктер пайыздық мөлшерлемені көтерсе, бұл пайыздық мөлшерлемелердегі дифференциацияға байланысты капитал ағынының өсуіне ықпал етеді. Керісінше, резервтік талаптар арқылы ақша-несие саясатын қатайту ішкі инфляциялық қысымдарды капитал ағынына ықпал етпестен азайтуға көмектеседі.
Макропруденциальдық реттеу
Резервтік талаптар жүйелік тәуекелдерді басқару құралы ретінде пайдаланылуы мүмкін. Сонымен, банктік және банктік емес міндеттемелерге резервтік талаптар несиелік циклді контрциклдік басқару үшін, банктерді қаржыландыру құрылымын жақсарту үшін қолданыла алады. Сондай-ақ, Базель келісімі бойынша капитал қозғалысын бақылау индикаторы ретінде енгізілетін өтімділікті жабу коэффициенті резервтік талаптардың вариациясына айналды.Бұл талап банктерге ақшалай қаражаттардың таза ағымын 30 күн ішінде жабуға жеткілікті жоғары өтімді активтерге ие болу талабы, яғни, ол банктің қысқа мерзімді өтімділігін сипаттайды. Алайда, өтімділікті жабу коэффициенті дәстүрлі резервтік талаптарға қарағанда анағұрлым шектеулі, өйткені ол банк міндеттемелерінің кең аясына қолданылады.
Табыс алу
Резервтік талаптарды орталық банктің табыстар алу үшін пайдалануы мүмкін. Мысалы, Ұлыбританияда белгілі бір кезеңге резервтелуге тиісті міндеттемелердің орташа мөлшері бар банктер Орталық банкте сыйақысыз қалдықты сақтауы керек. Бұл қалдықтарды кейіннен Орталық Банк шығыстарын қаржыландыру үшін пайдаланылатын кіріс алу мақсатында басқа активтерге инвестициялайды.
Мінез-құлықтық мақсатты
Резервтік талаптарды орталық банктер экономиканың түрлі салаларына қатысты банктердің коммерциялық мінез-құлқына әсер ету үшін қолдана алады. Міндеттерге байланысты экономиканың жекелеген салаларыны, несиелендірудің белгілі бір түрлеріне немесе банк мекемелерінің жекелеген түрлерінің қызметіне резервтен босату немесе төмендетілген резервтік талаптарды белгілеу арқылы ынталандырылады. Алайда экономикалық мақсаттарды ақша-несие саясатының мақсаттарымен араластырып жіберуге болмайды. Бұл нұсқа субсидиялау нысаны болып табылады және өтімділікті басқаруды қиындатуы мүмкін.
Банктердің Орталық банктегі резервтік шоттарында қажетті қаражатты сақтауы келесі себептерге байланысты өте қиын міндет:
- осы шоттардағы қалдықтардың мөлшері есеп айырысулар мен ақша аударымдарын жүргізуге байланысты үнемі өзгеріп отырады. Сонымен қатар, электронды аударымдар мен электронды клиринг жүйесінің дамуымен, сауда-саттық күнінің соңында банктердегі депозиттер көлемін нақты болжау тіптен қиындап кетті;
- банктердің өздерінде депозиттік шоттардағы қаражаттың келуі мен кетуі үздіксіз жүреді. Сондықтан, міндетті резервтердің талабының тұрақтылығы кезінде де олардың абсолютті мөлшері жүйелі түрде түзетілуі керек;
- банктер пайдасыз активтер болып табылатын өздерінің міндетті резервтерін барынша азайтуға және босатылған ресурстарды тиімді орналастыруға тырысады.
Осыған байланысты, Орталық банктер міндетті резервтерді орташалаудың «классикалық» схемасын қолданады, бұл банктерге депозиттерді белгілі бір кезеңге (есеп айырысу кезеңіне) орта деңгейде белгіленген деңгейде орналастыруға мүмкіндік береді.
Табиғаты бойынша міндетті резервтер коммерциялық банктер үнемі қолма-қол ақша түрінде, орталық банкте салымдар түрінде немесе тартылатын депозиттер, алынған несиелер және тартылған депозиттер, алынған қарыздер мен несиелер бойынша өзінің міндеттемелерін қамтамасыздандыру ретінде бағалы қағаздарда сақтауы тиіс кассалық-ақшалай қорлардың бір бөлігін білдіреді. Банктердің қолма-қол ақшасының негізін олардың клиенттерінің салымдары құрайды. Банк практикасында орталық банктегі арнайы шоттарда сақталуы заңмен бекітілген банк резервтерінің үлесі «резервтік талаптар» деп аталады. Бұл ең үлкен үлеске ие, олар міндетті резервтер жүйесінде жетекші орын алады.
Әдетте, коммерциялық банктердің орталық банктегі депозиттерінің ең мөмен қалдығы (балансы) – міндетті резервтер талабы – ұлттық банктік заңнамамен несие ұйымдарының активтері мен міндеттемелерінің тиісті баптарына сәйкес пайыздық қатынаспен анықталады. Резервтер талабы қызмет ету мерзіміне, банктердің активтері мен пассивтерінің мөлшеріне, олар тартатын депозиттердің түрлері мен мөлшеріне (ұлттық және шетелдік валютадағы талап еткенге дейінгі, мерзімді, жинақ, арнайы және басқа да салымдар), салымшының (резиденттің, резидент емес) ұлтына, банктердің қызмет ету аймағына және басқа жағдайларға байланысты саралануы мүмкін.
Негізінде минималды резервтердің мөлшерін екі жолмен - банктің пассивтеріне қатысты немесе банк активтеріне қатысты анықтауға болады. Банк пассивтеріне қатысты резервтік талаптарды анықтау әдісі ең көне болып табылады. Оның мәні коммерциялық банктер клиенттердің тартылған салымдарының бір бөлігін орталық банктегі шоттарда сақтауы тиіс.Ұлыбританияның коммерциялық банктері Англия банкіндегі шоттағы 0,35 %-дық стерлингтік депозиттерін ұстайды. Кейбір елдерде резервтердің ең төменгі мөлшерін есептеу үшін негіз ретінде ұсынылған несиелер қолданылады. Іс жүзінде пассивтер бойынша міндетті резервтердің талабы барлық банктік пассивтерге немесе олардың жеке баптарына қатысты белгіленуі мүмкін.
Осындай таңдамалы тәсілді қолдана отырып, орталық банк банктердің депозиттік операциялардың жекелеген түрлерін дамытуды ынталандыруға немесе шектеуге тырысады. Банк пассивтеріне қатысты резервтік талаптарды анықтау әдісінің өзгеруі бұл банктердің жиынтық пассивтері көлемінің өзгеруіне, яғни негізгі корреспонденттік шоттарға ақша қабылдау және олардан ақша шығару нәтижесінде қалыптасатын белгілі бір уақыт кезеңіндегі олардың қалдық қаражаттарын көбейту немесе азайту үшін ең төменгі резервтерді белгілеу әдісі болып табылады.
Банк активтеріне қатысты резервтік талаптардың мөлшерін анықтаудың екінші әдісі – бұл таза француздық өнертабыс болып табылады және іс жүзінде өте сирек қолданылады. Оның мәні несиенің жалпы сомасына немесе олардың өсуіне жоғары шектер қою арқылы несиелік салымдарды шектеу (сандық жағынан шектеу) болып табылады. Сонымен қатар, аталмыш параметрлер әр коммерциялық банк үшін жекелей белгіленеді. Сондай-ақ, банктің бір клиентке беретін қарыздарының көлемі мен саны шектеулі болуы мүмкін. Саясаттың мұндай параметрлері «несиелік төбелер» деп аталады және сәйкесінше әдіс "несиелік төбелер әдісі" болып табылады.
Осылайша, орталық банк несиелік шектеулер техникасын қолдана отырып, ақша массасының өсу қарқынын реттей алады.
Банк пассивтеріне немесе банк активтеріне қатысты резервтік базаны анықтаудың әр әдісі өзінің артықшылықтары мен кемшіліктеріне ие. Бір жағынан, міндетті резервтер пассивті банктік операциялар негізінде есептелген кезде банк өтімділігін арттыруға ықпал етеді. Бұл жағдайда олардың экономикаға әсері жанама. Пассивті операциялар бойынша міндетті резервтерді белгілеу банк берген несиелер көлемінің төмендеуіне әкеледі, егер банк активті несиелік операциялардың жалпы көлемін азайтуды жоспарламаса, ресурстар қымбаттайды. Нәтижесінде банктің активті операциялар үшін алған пайыздық мөлшерлемелерінің өсуі және несие көлемінің қысқаруы болады. Екінші жағынан, несиелік операцияларға негізделген міндетті резервтік талаптар инвестициялауды тікелей тежейді, жалпы алғанда бірқалыпты пайыздық мөлшерлемелерді ұстап тұруға көмектеседі.
Ерекшелік орталық банк елдің төлем балансын реттеуге бағытталған саясат жүргізетін мысалы, шетелдік капиталды тарту арқылы кезеңдерінде болады. Банк активтеріне қатысты резервтік талаптарды белгілеу әдісінің бірқатар елеулі кемшіліктері бар.
Несиелік шектеулер – бұл несие тәуекелінің ең қатаң түрі.Өз кезегінде, бұл тәжірибе елдегі іскерлік белсенділіктің төмендеуіне, тұтастай алғанда банк жүйесінің жұмыс істеуінің нашарлауына әкеліп соқтырады, банк ісіндегі бәсекелестіктің дамуына кедергі келтіреді және шағын және орта фирмалар үшін банктік қарыздарға қол жетімділікті қиындатады, олардың төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігі мен қаржылық жағдайын нашарлатады.
Ақырында, резервтік талаптар коммерциялық банктердің кірістілігіне теріс әсер етеді, банктердің арнайы банк шоттарындағы пассивтері немесе активтерінің бір бөлігін «тоқтатуға» мәжбүр болған банктердің кірістерінің төмендеуіне ықпал етеді. Пайданың жетіспеушілігі байқалады, ал банктер жоғалған пайданың орнын не несие бойынша пайыздық өсімді немесе қарыз қаражаттарына төленген пайыздарды азайту арқылы толтыруға тырысады.
Несиелік шектеулер Ұлыбританияда қысқа мерзімге ғана енгізілген. Көптеген батыс экономистерінің пікірінше, бұл әдіс инфляцияға қарсы тиімді әдіс болып табылады. Осылайша, орталық банк әдетте инфляция немесе төлем балансының дағдарысы кезінде банктік несие беруді тікелей шектеуге жүгінеді.
Коммерциялық банктердің орталық банк алдындағы міндеттемелерін орындауы (қызмет көрсетуі) мен есеп айырысу кезеңі арасындағы арақатынаста кейбір ауытқулар болады, олардың кезінде резервтік шоттарда ең төменгі резервтердің қажетті мөлшері сақталуы керек. Әр түрлі елдердегі міндеттемелердің орындалу мерзімі мен есеп айырысу мерзімдері бірдей болмайды.
Мәселе есептік кезең мен осы резервтерді сақтау кезеңі арасындағы уақыт аралықтарының мөлшері туралы болып отыр. Бұл аралық неғұрлым үлкен болса, резервтердің нақты құны мен ақша-несие саласының қазіргі жағдайы арасындағы байланыс азаяды және орталық банктің, әсіресе қысқа мерзімді уақытта, реттеу шараларының тиімділігі соғұрлым аз болады.
Ақша-несие саясатының құралы ретінде минималды резервтер рөлінің тиімділігінің төмендеуі өткен ғасырдың 80-жылдары қаржылық ырықтандыру бағытына байланысты болды. Осыған қарамастан, несиелік мекемелердің ағымдағы және мерзімді депозиттерін қабылдау және сақтау қазіргі кездегі орталық банктің маңызды функцияларының бірі болып қала береді, бірақ бұл депозиттер орталық банктердің балансында аз үлесті алады.Мұнсыз орталық банктер басқа функцияларын орындай алмайды, яғни «банктер банкі», «үкіметтің банкирі және кассирі» бола алмайды, ресми ақша-несие және валюта саясатын жүргізе алмайды, экономикаға қолма-қол ақшасыз және қолма-қол емес нысанда қажетті ақшаны бере алмайды, ішкі және сыртқы мемлекеттік қарыздарды басқаруды жүзеге асыра алмайды, банктер мен қаржы институттарын бақылай алмайды.
8.3 Инфляциялық таргеттеу кезіндегі резервтік талаптар
Ақшаны таргеттеу және инфляциялық таргеттеу тәртіптер кезіндегі резервтік талаптардың рөлі әртүрлі болады. Ақшаны таргеттеу тәртібі жағдайында ақша ұсынысының тұрақтылығы кезінде резервтік талаптардың артуы несиелендірудің төмендеуіне және ақша массасының қысқаруына әкеледі және керісінше. Сонымен бірге ақша нарығында қысқа мерзімді пайыздық мөлшерлемелер өседі, олардың деңгейі айтарлықтай деңгейге жетуі мүмкін, бірақ бұл орталық банк үшін ақша-несие саясатын жүргізуде маңызды болмайды. Инфляциялық таргеттеутәртібі кезінде орталық банк резервтік талаптарды өзгерте отырып, банктердің олардың резервтеріне деген сұранысын реттейді және ақша нарығында қажетті дәлізде қысқа мерзімді пайыздық мөлшерлемелерді ұстап тұруға мүмкіндік беретін деңгейде ақша нарығының өтімділігін қолдайды. Осылайша, инфляциялық таргеттеу тәртібінде резервтік талаптар нарықтық пайыздық мөлшерлемелерге тікелей әсер етеді және негізгі пайыздық мөлшерлеменің нарықтық мөлшерлемелерге әсерін «жалғап беруді» жүзеге асырады.
Оңтайлы ақша-несие саясаты тұрғысынан алғанда инфляциялық таргеттеу тәртібінде резервтік талаптарды қолданудың жалпы ережелерін белгілеу қиын. Теориялық тұрғыдан алғанда, міндетті резервтерді пайдалану ақша-несие саясатында бірнеше тарату арналары болған кезде, атап айтқанда, трансмиссиялық тетіктің валюталық арнасы бар ашық экономикаларда өзін ақтайды. Бұл жағдайда ақша-несие саясаты пайыздық мөлшерлеменің әсері мен резервтік талаптардың айырбас бағамына әсері осы құралдарды жиынтық сұранысқа қолданудың әсерінен өзгеше болса, резервтік талаптарды қолдана алады.
Резервтік талаптар тек пайыздық мөлшерлеме саясатын қолдану кезінде пайда болатын ЖІӨ мен инфляция арасындағы балама таңдауды жақсарта алады. Алайда, міндетті резервтердің өзгеруінің мөлшері мен бағыты белгілі бір экономиканың параметрлеріне және оған тән күйзелістерге байланысты болады. Осы факторларға байланысты міндетті резервтік талаптарды пайыздық мөлшерлеме саясатын қосымша немесе ауыстыру құралы ретінде пайдалануға болады.
Тақырыпты қайталауға арналған сұрақтар