Рух пен материяның, объективті және субъективті, ішкі және сыртқы, психикалық және физикалық мәңгілік қарсылығын жеңе отырып, қазіргі психология жан туралы (субъективті) ғылымынан асып, адам туралы ғылымына айналып келеді. Өз пәнің субъективті шектеуден тоқтатқаннан кейін кейін, психология адамда әлі күнге дейін ешбір ғылым кездестірмеген көп өлшемді кеңестікті табады. Мұндай кеңістіктердің туындауы, генерациясы және бірте-бірте күрделілігінің қалыптасуы дамудың дәстүрлі теориясын қамтымайды. Бұл «ақыл-ой даму» тұжырымдамасына енгізілген мазмұнынан (В. Е. Клочко) өте алыс.
«Адамдағы адамгершілік» дегеннің қалыптасуы туралы айтылғанда, психологиялық жүйелер теориясында (В.Е. Клочко) көп өлшемді адамзат әлемі «ондағы ең адамгершілікті» ретінде түсініледі. Адам әлемінің қалыптасуы белгілі бір өмір салтын қалыптастыруды анықтайды. Көп өлшемді әлемнің толық координаттарына ие, тәуелсіз тұлға бола отырып, адам өмір жолын өзгертуге мүмкіндік алады, осылайша өз әлемін одан әрі дамытуға ынталандырады. Әлемнің бейнесі мен өмір салты арасындағы қайшылықты шешуде адамның өмірі өтеді (О.М. Краснорядцева).
Заманауи психология – ғылыми пәндердің тармақталған жүйесі. Бұл жүйеде адам уақытында сапалы өзгеретін, адам психикасының дамуының жастық динамикасын, психикалық процестердің және тұлғаның психологиялық қасиеттерінің онтогенезін зерттейтін жас ерекшелік психологиясы ерекше орын алады.
Жас ерекшелік психологиясы адамның өмір бойы (туғаннан бастап кәрілікке дейін) психикалық функциялары мен тұлғаның даму процесін зерттейді.
Жас ерекшелік психологиясының зерттеу пәні жас динамикасы, психикалық процестер және адам өмірінің әртүрлі кезеңдеріндегі қасиеттерінің даму заңдылықтары мен қозғаушы күштері болып табылады.
Балалар психологиясы және жасөспірімдер психологиясынан басқа, жас ерекшелік психологиясы, жетілген тұлғаны дамыту психологиясы – акмеологияны (өмір шыңы, жеке тұлғаның гүлдену кезеңі) қамтиды. Осыған сәйкес, балалар, жеткіншектер, жасөспірімдер психологиясы, ересек адамның психологиясы, сонымен қатар геронтопсихология болып бөлінеді.
Жас ерекшелік психологиясы психологияның басқа салаларымен тығыз байланысты: жалпы психология, әлеуметтік, педагогикалық... Бұл саланың психологияның басқа бағыттарынан басты айырмашылығы бұл даму динамикасына ерекше назар аударуы. Жалпы психологияда, қабылдау, ойлау, сөйлеу, есте сақтау, көңіл, қиял сияқты психикалық функциялар зерттелсе, жас психологиясында әрбір психикалық функцияның даму процесі және әртүрлі жас кезеңдерінде функцияаралық байланыстардың өзгеруі байқалады. Әрбір жастағы балалардың, ересектер мен құрдастардың, өздерінің ерекше әсері бар. Баланы тәрбиелейтін және ұйымдастыратын ересектердің мақсатты ықпалы педагогикалық психология аясында зерттеледі.
Баланың дамуын ескере отырып, жас психологиясы әртүрлі жас кезеңдерінің сипаттамасын береді. Сондықтан «жас» және «бала» сияқты ұғымдармен жұмыс істейді. Жастың немесе жастық кезеңнің өзіндік құрылымы мен динамикасы бар. «Әр жасы психикалық дамудың сапалы ерекше кезеңі болып табылады және көптеген өзгерістермен сипатталады» (Выготский Л. С.).
Психологияда жас туралы екі тұжырымдама бар: физикалық жас және психологиялық жас. Физикалық жас баланың өмірінің ұзақтығы оның туылған сәтінен бері өткен жылдар, айлар мен күндерде сипатталады, ал психологиялық жас осы уақытқа жеткен психологиялық даму деңгейін көрсетеді.
Психологиялық жасы баланың хронологиялық жасына сәйкес келмеуі мүмкін. Жас кезең өзінің психикалық функциялары және баланың жеке басын дамуындағы ерекшеліктерімен, оның қоршаған ортамен қарым-қатынасының ерекшеліктері және негізгі қызметі белгілі бір шектеулерге ие. Бірақ бұл хронологиялық шекаралар ауысуы мүмкін, бір бала ертерек, ал екіншісі – кейінірек жаңа жасқа кіруі мүмкін. Әсіресе, балалардың жыныстық жетілуімен байланысты, жасөспірімдер шекаралары өзгереді.
Баланың қоршаған ортамен қарым-қатынасы әрбір жасқа айырықша. Выготский Л.С. «дамудың әлеуметтік жағдайы» анықтамасын енгізді. Баланың әлеуметтік ортамен қарым-қатынасы, оны тәрбиелеп, оқытуы, оның даму жолын айқындап, жаңа жастық өзгерістердің пайда болуына әкеледі. Оның айтуынша, ортаны «дамудың жағдайы» ретінде емес, қоршаған ортаның әсер етуі бұрын баланың қандай психологиялық қасиеттері дамығанына байланысты өзгереді.
Әлеуметтік даму жағдайлары ретінде психиканың сыртқы және ішкі дамуының қатынасы түсініледі (Выготский Л. С.). Ол баланың басқа адамдарға, заттарға, адамзаттың жасаған нәрселеріне және өзіне өзі байланысты екенін анықтайды.
Әр жас кезеңіне тән, ішкі процестер мен сыртқы жағдайлардың ерекше үйлесімі дамудың әлеуметтік жағдайы ретінде түсініледі. Осыған орай, жаңа сапалы психологиялық қалыптасуларға себеп болып, тиісті жас кезеңінде психикалық даму динамикасын қарастырады (Божович Л. И.).
«Дамудың әлеуметтік жағдайы барлық динамикалық өзгерістердің басталу нүктесін білдіреді... Ол дамудың негізгі көзі ретінде, әлеуметтік шындықтан алатын, бала тұлғаның жаңа қасиеттеріне ие болатын нысандары мен тәсілдерін толығымен айқындайды (Выготский Л. С. ).
Выгоский Л.С. дамудың әлеуметтік жағдайының анализінің екі бірлігін анықтайды. Олар қызмет және алаңдаушылық. Баланың сыртқы белсенділігін, оның қызметін қадағалап отыру оңай. Бірақ ішкі жоспар, алаңдаушылық жоспары да бар.
Выготский Л.С. көзқарасы бойынша, біртұтас бірлікте ұсынылған алаңдаушылық «мұндай бірлік бар», мұнда бір жағынан, орта яғни, баланың бастан кешіруі. Екінші жағынан субъект, яғни баланың бір нәрсені бастан кешкен кездегі үлесі, өз кезегінде ол бұрын қол жеткізген психикалық даму деңгейімен анықталады (Божович Л. И.).
Дамудың әлеуметтік жағдайы жас кезеңінің басында өзгереді. Кезеңнің соңында жаңадан пайда болу (новообразование) пайда болады. Бұл келесі кезеңнің дамуы үшін аса маңызды.
Жас кезеңінің критерийі ретінде Выготский Л. С. психикалық жаңадан пайда болуды (психическое новообразования) қарастырған. Психикалық жаңадан пайда болу – бұл белгілі даму кезіңінде пайда болатын психикалық не әлеуметтік өзгерістер. Бұл адамның сана-сезімін, қоршаған ортаға деген көзқарасын, ішкі және сыртқы өмірді, белгілі бір уақыт кезеңінде даму жолын анықтайды. Психикалық жаңадан пайда болу әрбір жас кезеңді аяқтайды, сондықтан олар белгілі бір даму жағдайында дамып келе жатқан жетекші қызметтің нәтижелеріне әкеледі. Бұл дамудың жаңа кезеңіне көшуге мүмкіндік беретін жағымды жетістіктер.
Даму барысында баланың жеке басының ерекшеліктері емес, толығымен тұлға өзгереді. Сондай-ақ, баланың жеке басы өзінің ішкі құрылымында тұтастай өзгереді, ал оның өзгеру заңдары оның әрбір бөлігінің қозғалысын анықтайды. Сол себептен, әрбір жас кезеңінде орталық жаңадан пайда болулар (центральное новообразование) пайда болады. Бұл тұлғаның жаңа негізде өзгеруін сипаттайда және даму процесіне жетекшілік етеді. «Орталық жаңа пайда болулар айналасында, алдыңғы жас кезеңіндегі жаңа пайда болулармен байланысты даму процестері және баланың жеке аспектілеріне қатысты ішінара пайда болулар орналасады» (Выготский Л. С.). Негізгі жаңа пайда болулармен байланысты даму процестері дамудың орталық жолдары деп аталады. Ал қалғаны дамудың жанама желілері болып табылады. Бір жастағы дамудың орталық желілері болып табылатын процестер, екінші жаста жанама желілер бола алады және керісінше. Осылайша, жалпы даму үдерісіндегі олардың маңызы мен салыстырмалы маңыздылығы ауысады.
Баланың ары қарай дамуына әсер ететін, берілген жас кезеңдегі психологиялық жаңа пайда болулар негізгі қызмет контекстінде пайда болады. Пайда болған жаңа пайда болулар баланың тұлғасы, сананың құрылымы өзгеруіне әкеледі. «Тұлғаның құрылымын өзгерткен бала, басқа бала болып саналады» (Выготский Л. С.). Сананың жаңа құрылымы баланың өмірі мен психикалық процестердің ішкі белсенділігінің, сыртқы шындықты қабылдаудың жаңа сипатын білдіреді.
Жаңадан пайда болулар (новообразования) сананың қайта құрылымдалуына алып келеді. Оның шындыққа және өзіне қарым-қатынасының жалпы жүйесін өзгертеді. Тиісінше, дамудың әлеуметтік жағдайы да өзгереді, өйткені бұл осы жастағы баланың және әлеуметтік шындық арасындағы қатынастар жүйесін білдіреді. Егер бала түбегейлі түрде өзгерсе, бұл қатынастар сөзсіз қайта құрылымдалады. Сондықтан, ол әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі өз орнын өзгертуге ұмтылады.
Баланың өмір сүру салты мен оның мүмкіндіктері арасында қайшылық пайда болады (Леонтьев А. Н.). Бұрынғы даму жағдайы баланың дамуы жағдайына байланысты ыдырайды. Сол сияқты, оның дамуымен дамудың жаңа жағдайы дамиды. Бұл келесі жас үшін бастапқы нүкте болуы тиіс (Выготский Л. С.). «Бұл оның психикалық өмірін дамытудағы жаңа кезеңге көшуге алып келеді», осыған орай оның негізгі қызметі өзгереді (Леонтьев А. Н.). Бір кезеңнің басқа кезеңмен ішкі байланысы өздігінен қозғалу, дамыту арқылы «бүгінгі өсім бұрынғы өсуге негізделу ретінде» жүзеге асырылады (Выготский Л. С.). Спираль бойынша бір жас құрылымынан басқасына көшу арқылы жалпы даму процесі жүреді. Бұл жерде әрбір айналым жеке тұлғаны қалыптастырудың жеткілікті толық кезеңі болып табылады.
Осылайша, өзінің ішкі логикасына бағынып, психикалық дамудың кезеңдері белгілі бір жолмен бірін-бірі жалғастырады. Кез-келген жас кезеңі өзінің бірегей үлесін қосады, сондықтан да бұл, баланың психикалық дамуы үшін маңызы зор, өз мәні бар.
Әрбір жастың белгілі бір кезеңде психикалық дамуының түбегейлі желілерін қамтамасыз ететін жетекші қызметі бар (Леонтьев А. Н.). Берілген даму кезеңінде бала тұлғасында психикалық процестері мен психологиялық ерекшеліктерінде жетекші қызметтің дамуы негізгі өзгерістерге әкеледі. Онда баланың жасына тән ересек адаммен қарым-қатынасы барынша толық және осы арқылы оның шындыққа қатынасы ұсынылған. Берілген кезеңде психикалық дамудың көздері болып табылатын жетекші қызмет, балаларды айналадағы шындық элементтерімен байланыстырады.
Бұл қызметте негізгі тұлғалық жаңа пайда болулар (новообразования) қалыптасады. Психикалық процестер қайта құрылымданады және қызметтің жаңа түрлері пайда болады. Мәселен, мысалы, негізгі қызметте ерте жаста «өзінің жетістіктерін үшін мақтаныш» қалыптасып, белсенді сөйлеу, ойын және өнімділік қызметінің түрлері үшін алғышарттар қалыптасады.
Сонымен, баланың шындыққа деген негізгі қарым-қатынасы, негізгі қызмет түрінің ауысуы, бір кезеңнен басқа кезеңге ауысудың белгісі болып табылады.
Баланың негізгі қызметі келесі үш белгімен сипатталады.
Біріншіден, бұл басқа түрдегі жаңа қызмет түрлерінің дифференциалданған түрінде пайда болатын қызмет. Мысалы, оқыту алдымен мектепке дейінгі балалық шақта, әсіресе ойында, яғни, дамудың берілген сатысында негізгі қызметінде пайда болады.
Екіншіден, бұл жеке психикалық процестер қалыптасатын және өзгеретін қызмет. Мысалы, ойында алғаш рет баланың белсенді қиял процесі, ал оқуда дерексіз ойлау процесі қалыптасады.
Үшіншіден, бұл бала тұлғасының психологиялық өзгеруіне тәуелді (мектеп жасына дейінгі бала ойын кезінде қоғамдық функциялар мен адамдардың мінездерінің сәйкес келетін формаларын меңгереді) қызмет.
Осылайша, жетекші қызмет – бұл белгілі даму сатысында баланың жеке басының психикалық процестер мен психологиялық ерекшеліктерінде өзгеріс туғызатын қызмет (Леонтьев А. Н.).
Жас дамуында тек қызметтің негізгі түрі ғана емес, сондай-ақ қарым-қатынастың негізгі түрі де ерекше рөл атқарады. Немов Р.С. Эльконин Д. Б. ұсынған қызметтердің жіктелуін толықтырып, қайта жасады. Ол балалардың даму процесінде көбінесе жетекші болатын қызметтің түрлері және балалардың қарым-қатынасын топ бойынша ретімен орналастырды:
Белгілі бір қызмет түрлерінің және коммуникацияның өзгеруінің осындай жастық дәйектілігі туралы мәлімдеме баланың дамудың жоғары сатысына көтерілген кезде, бұрынғы қарым-қатынас түрлері мен оған тән әрекеттер толығымен жойылып, мүлдем жаңаларын ауыстырады дегенді білдірмейді. Бұл ертерек қалыптасқан қызмет және қарым-қатынас түрлеріне жаңа түрлер қосылып, қызмет пен қарым-қатынастың әр түрінің жасына қатысты сапалы қайта құрылымдау процесі жүретіндігін білдіреді. Бұдан басқа, жасқа байланысты қарым-қатынас пен қызмет түрлерінің біреуі алға шықса, басқалары екінші қатарға көшеді. Сондықтан, олардың иерархиясы өзгереді. Осылайша, жетекші қызметтің арқасында дамудың осы кезеңінде психикалық түйіндер пайда болып, психикада басты өзгерістер жүреді.
Әрбір жас кезеңдерінде психикалық функциялардың өзгеруі жүреді. Әрбір психикалық функцияның өзіндік қарқыны мен ритмі бар. Олардың кейбіреулері «алға қарай» жүреді.
Осылайша қалғандарына даму ортасын жасайды. Кейін «артта қалған» функциялар дамуда басымдылыққа ие болып, психикалық қызметтің одан әрі дамуына жол ашады. Мысалы, нәрестелік шақтың алғашқы айларында сезімдер қарқынды дамыды, ал кейін олардың
негізінде пәндік қызметтер (предметные действия) қалыптасады. Белгілі бір әсер ету түрлеріне сезімтал, психиканың ең қолайлы кезеңі сензитивті деп аталады. Осылайша, ана тілін меңгерудегі табысты уақыт – бала 2-ден 5 жасқа дейінгі кезеңде. Осы кезде бала өз лексикасын белсенді түрде кеңейтеді, ана тілінің грамматикасының заңдарын меңгереді, содан кейін үйлесімді сөз сөйлеуге ауысады. Нәрестелік шақтағы бір жыл жасөспірімдік кезеңдегі бір жылға өзінің объективті мәні мен өзгерістер бойынша тең бола алмайды.
Сензитивті кезеңді өткізіп алмау маңызды, баланың сол уақытта дамуы үшін қажетті нәрсені беру керек (мысалы, мектепке дейінгі жаста – этикалық ұғымдар мен нормалар, кіші мектеп жасында – ғылым негіздері және т.б .).
Выготский Л. С. айтуынша, бұл кезеңде белгілі бір әсерлер бүкіл даму үдерісіне әсер етіп, терең өзгерістер туғызады. Басқа кезеңдерде сол әсерлер бейтарап болуы мүмкін. Тіпті даму барысына кері әсер етуі мүмкін. Сондықтан да сензитивті кезең оқудың оңтайлы кезеңімен сәйкес келеді.
Оқу барысында балаға қоғамдық-тарихи тәжірибе беріледі. Балаларды оқыту мәселесі (немесе, тәрбие беру) тек педагогикалық ғана емес емес. «Баланың дамуына оқу әсер ете ме? Егер әсер етсе, қалай әсер етеді?» - деген сұрақтар жас ерекшелік психологиясында негізгі болып табылады. Биологиялық бағыттың өкілдері оқытуға үлкен мән бермейді. Олар үшін психикалық даму үдерісі – бұл өзінің жеке ішкі заңдарына сәйкес жүретін, өздігінен жүретін процесс, және сыртқы әсер оны түбегейлі өзгерте алмайды.
Дамудың әлеуметтік факторын мойындайтын психологтар үшін оқыту маңызды мәселе болып табылады. Әлеуметтік бағыттың өкілдері даму мен оқытуды теңдестіреді.
Выготский Л. С. психикалық дамуда оқытудың жетекші рөлі туралы ережені ұсынды: шын мәнінде адам, жоғары психикалық функциялар тарихи дамудың нәтижесі болып табылады. Адамның дамуы (жануарлардан айырмашылығы) оның түрлі, табиғатты өзгеруіне әкелетін еңбек құралдарды, психиканы өзгертетін белгілерді меңгеруіне байланысты жүзеге асады. Бала белгілерді (сөздерді,ьцифрларды) және, алдыңғы ұрпақтың тәжірибесін оқу процесінде ғана меңгеріп алуы мүмкін. Сондықтан, психиканың дамуын әлеуметтік ортадан тыс қарау мүмкін емес.
Сондай-ақ, Выготский Л. С. бір жастан екінші жасқа көшу динамикасын қарастырады. Баланың психикасындағы өзгерістер әртүрлі кезеңдерде баяу және бірте-бірте, немесе жылдам және күрт жүруі мүмкін. Осыған орай дамудың «тұрақты» және «тұрақсыз» (кризисті) кезеңдері бар. Тұрақты кезең баланың тұлғасында күрт өзгерістерсіз, даму процесінің бірқалыпты өтуімен сипатталады. Ұзақ уақыт бойы пайда болатын кішкентай, минималды өзгерістер, әдетте, басқаларға көрінбейді. Ал дағдарыс кезеңдерінде өзгерістер қайтымсыз жаңа түйіндер түрінде орын алады.
Ол баланың функциялары және қарым-қатынастарының сапалы қайта құру процесі жүретін кезге, дамудың кризистік кезеңіне аса маңызды тоқталды. Жас ерекшелік психологиясында кризис, оның баланың психикалық дамуындағы оның орны мен рөлі туралы бірегей пікір жоқ. Кризистер – дұрыс емес тәрбие берудің, «ауыр» құбылысы. Психологтардың тағы бір бөлігі бала дамуындағы кризистердің болуы заңдылық болып табылады деп санайды. Кризисті бастан кешірмеген бала, ары қарай толық дами алмайды.
«Кризис – дамудың әлеуметтік жағдайының өзгеруінің арнайы кезеңі. Алдыңғы кезеңнің түйнділері дамудың ескі әлеуметтік жағдайын бұзады және жаңадан түйінділерді тудырады ...» (Выготский Л. С.).
Сапогова Е. Е кризисті тепе-теңдіктің бұзылу сәті, жаңа қажеттіліктердің пайда болуы және жеке тұлғаның мотивациялық саласын қайта құрылымдау ретінде анықтайды.
Выготский Л. С. баланың даму заңы ретінде тұрақты және дағдарыстық кезеңдердің алмасуын қарастырды. Қазіргі уақытта біз баланың дамуындағы сыни кезеңдер туралы жиі айтамыз, шын мәнінде кризисті, теріс көріністерді оның тәрбие алуындағы ерекшеліктерге, өмір жағдайына байланыстырады. Үлкен жақын адамдар бұл көріністерді жұмсарта алады немесе керісінше күшейте алады. Нақты зерттеулер көрсеткендей, сыни кезеңдердегі дамудың теріс мазмұны – керісінше, кез-келген сын кезеңінің негізгі мағынасын құрайтын, тұлғаның оң өзгерістерінің тек көлеңке жағы (Выготский Л. С.).
Кризистер тұрақты кезеңдермен салыстырғанда ұзаққа созылмайды. Жағымсыз жағдайларға байланысты бірнеше айға, бір жылға немесе тіпті екі жылға созылуы мүмкін. Бұл қысқа, бірақ қарқынды кезеңдер, оның барысында дамудың елеулі өзгерістері жүреді және баланың ерекшеліктері күрт өзгереді. Бұл кезде даму апаттық сипатта болуы мүмкін:
Эмпирикалық деректер негізінде Выготский Л. С. келесі сын кезеңдерді анықтайды: нәрестелік шақ, бір жыл, үш жыл, жеті жыл, он үш жыл (жасөспірім), он жеті жастағы кризис (кәмелетке толмаған). Қазіргі уақытта жасөспірімдік кризисті (Эльконин Д.Б. периодизациясы бойынша) он бір-он екі жасқа, кәмелеттік кризисті он бес жасқа жатқызады.
Кризистік кезеңдерді кемелдік жас (30 - 60 жас) кезінде де бөледі. Кемелдік жастың кризисі дене күші, тартымдылығы, сексуалдылықтың төмендеуімен, ойлаудың ебедейсіздігімен сипатталады.
Дамудың қозғаушы күші не?
Ішкі қарама-қайшылықтар – психикалық дамудың қозғаушы күші. Бұлар әр жаста ерекшеленеді, сонымен бірге бір негізгі қарама-қайшылық аясында жүзеге асырылады. Бұл дегеніміз баланың ересек болу қажеттілігі, олармен бірге өмір сүруі, қоғам өмірінде белгілі бір орынға ие болуы, тәуелсіздігін қамтамасыз етуі және оны қанағаттандырудың нақты мүмкіндіктерінің болмауы. Баланың сана деңгейінде бұл «Мен қалаймын» және «Мен істей аламын» деген келіспеушілік ретінде көрінеді. Бұл қарама-қайшылық жаңа білімдерді игеруге, дағдылар мен біліктілікті қалыптастыруға, тәуелсіздік шекараларын кеңейтуге және мүмкіндіктердің деңгейін арттыруға мүмкіндік беретін жаңа қызметтің жолдарын дамытуға әкеледі. Өз кезегінде, мүмкіндіктің шекарасын кеңейту балаға ересек өмірдің жаңа бағыттарын «ашуға» алып келеді, алайда ол әлі қол жетімді емес, бірақ ол «кіруге» ұмтылады.
Психологиялық дамумен байланысты ең негізгі ұғымдардың бірі «даму факторлары» болып табылады. Даму факторлары адамның даму процесіне көмек көрсетеді, не кедергі жасайды. Даму процесін жылдамдатады немесе баяулатады.
Психологияда баланың психикалық дамуын түсіндіретін біршама теориялар бар. Оларды биологиялық және әлеуметтік деп екі бағытқа біріктіруге болады. Биологиялық бағытта бала табиғаттан белгілі бір қабілеттермен, мінезінің ерекшеліктерімен, мінез-құлық нысандарымен қамтамасыз етілген биологиялық сипатқа ие, тірі жан ретінде қарастырылады. Баланың дарынды болуы, даму процесінің қарқыны жылдам немесе баяу болуы тұқымқуалаушылыққа байланысты. Яғни, тұқымқуалаушылық баланың дамуының барлық бағытын анықтайды. Бала тәрбиеленетін орта әрі қарай дамудың алғышарты болып табылады.
Әлеуметтік бағытта баланың психикасының дамуына қарсы көзқарас. Оның шығу тегі 17-ші ғасырдағы философ Джон Локктың идеяларында. Ол бала дүниеге ақ балауыз тақта (tabula rasa) сияқты таза жанмен туылады деп ойлаған. Бұл тақтада тәрбиеші барлығын жаза алады. Бұл ретте, тұқымқуалаушылыққа тәуелсіз, бала оның туған туысқандары оны қандай адам ретінде көргісі келеді, солай ер жетеді.
Бағыттың екеуі де, биологиялық та және әлеуметтік те бір жақты. Дамудың екі факторының бірінің маңыздылығын не кемітеді, не арттырады. Сонымен қатар, даму үдерісі өзінің сапалы өзгерістерінен және қарама-қайшылықтарынан айырылады. Бір жағдайда тұқым қуалау тетіктері іске қосылып, ең басынан бері нышанда болған ерекшеліктер, екінші жағынан – қоршаған орта әсерінен, одан да көбірек даму алынды. Өз іс-әрекетін көрсетпейтін баланың дамуы көбінесе өсу үдерісіне, сандық өсуге немесе жинақтауға ұқсас.
Биологиялық факторға тұқым қуалаушылық жатады. Отандық психологтар екі нәрсе тұқымқуалайды деп есептейді. Олар темперамент және қабілеттілік нышандары. Әр түрлі балаларда орталық жүйке жүйесі түрліше жұмыс істейді. Осылайша, қозу үдерістері басым, күшті және жылжымалы жүйке жүйелер қызба, «жарылғыш» темперамент береді, қозу және тежеу тепе-теңдігі тең жүйке жүйесі – сангвиникалық темперамент және т.б.
Тұқымқуалаушылық нышандар қабілеттердің даму процесіне, оны жеңілдетуіне немесе кедергі жасалуына өзіндік ерекшелігін береді. Қабілеттердің дамуы тек нышандарға байланысты емес. Қабілеттер қызмет кезінде дамиды. Баланың өзіндік белсенділігі соншалықты маңызды, кейбір психологтар белсенділікті психикалық дамудың факторы ретінде қарастырады.
Биологиялық фактор баланың құрсақтағы кезіңнің ерекшеліктерін де қамтиды. (ананың ауруы, сол уақытта қабылдаған дәрілік заттар психикалық дамудың кешігуіне немесе оның ауытқуына әкелуі мүмкін).
Екінші фактор – қоршаған орта. Қоршаған орта баланың интеллектуалды дамуына жанама түрде, яғни, балаларды тәрбиелеу жүйесін анықтайтын осы табиғи аймақтағы дәстүрлі еңбек түрлері мен мәдениет түрлері арқылы әсер етеді.
Баланың дамуына әлеуметтік орта (қоғам, оның мәдени дәстүрлері, басым идеология, ғылым мен өнердің дамуы, қоршаған орта: ата-аналар, отбасы мүшелері, тәрбиешілер, педагогтар, құрдастар ...) тікелей әсер етеді. Осыған байланысты қоршаған орта факторын әлеуметтік деп атайды.
Биологиялық немесе әлеуметтік факторлардың нені білдіретіні ғана емес, олардың өзара қарым-қатынасы туралы да мәселе маңызды. Отандық психологияда қабылданған әлеуметтік және биологиялық ара қатынас туралы қазіргі заманғы идеялар негізінен Выготский Л. С. ережелеріне негізделеді. Ол даму үдерісіндегі тұқымқуалаушылық және әлеуметтік сәттердің бірлігіне айырықша мән берген. Тұқымқуалаушылық баланың барлық психикалық функцияларын дамытуға қатысады. Қарапайым функциялар (сезім мен қабылдаудан басталады) жоғары функцияларға (еркін есте сақтау, логикалық ойлау, сөйлеу) қарағанда көбірек тұқым қуалайды. Жоғары функциялар – адамның мәдени-тарихы дамуының нәтижесі.
Дамудың жақын зонасы – психикалық дамудың мүмкіндіктері, адамға сырттан минималды көмек беру арқылы ашылады. Дамудың жақын зонасы ұғымын Л. С. Выготский енгізген. Баланың әлеуеттік мүмкіндіктері, яғни оның жақын даму зонасын бірлескен қызметте анықтауға болады. Мәселен, ол өзі істей алмайтын тапсырмаларды орындаған кезде көмектесу арқылы (сұрақтарды қою, шешім принципін түсіндіру).
Өзекті дамуы бірдей балаларда әлеуетті мүмкіндіктері әртүрлі бола алады. Белгілі бір баланың дамуын бағалай отырып, оның өзекті деңгейі ғана емес, сонымен бірге дамудың жақын зонасын да ескеру маңызды. Оқыту дамудың жақын зонасына бағытталуы керек. Выготский Л.С. ойынша, оқу дамыду жетілдіреді. Бірақ ол баланың дамуынан үзілмеуі керек. Балалардың мүмкіндіктерін есепке алмай, жасанды алға басу атүсті дайындауға әкелуі мүмкін, бірақ осылайша дамудың әсері болмайды. С. Л. Рубинштейн Л. С Выготскийдің ойын дәлелдей отырып, даму мен оқудың бірлігі туралы айтуды ұсынады.
Оқу баланың дамуының белгілі бір деңгейіндегі мүмкіндігіне сәйкес болуы керек. Оқу барысында осы мүмкіндіктерді жүзеге асыру неғұрлым жоғарғы деңгейдегі жаңа мүмкіндіктерді дамытады. Дамуту, тәрбиелеу және оқыту өзара тығыз байланысты және бір процестегі байланыстар ретінде әрекет етеді.
Білім беру мен тәрбиелеудің мазмұны, формалары мен әдістері баланың жасына, жеке және тұлғалық сипаттамаларына сәйкес таңдалуы тиіс.
Сонымен, психикалық дамудың факторлары:
Бір жастан екіншісіне көшу адамның физикалық және психикалық қасиеттерінің өзгеруіне, оның ағзасының және мінез-құлқының қайта құрылуымен байланысты. Әрбір баланың (ересек адамның) дамуының өзіндік жолы бар және бұл оның жеке ерекшелігі болып табылады.
Отандық және шетелдік психологияда жас дамуының кезеңдерінің бірнеше жіктемесі бар. Кез келген кезеңдердің жіктемесінің мақсаты – түрлі кезеңдердің бір-бірінен сапалы бөлетін даму нүктелерін анықтау.
Л. С. Выготский «Жас мәселесі» еңбегінде сол уақытта болған даму кезеңдерін жүйелеп, 3 топқа бөледі.
Бірінші топ жеке тұлғаның дамуын кезеңдерге бөлуге емес, басқа да даму процестеріне ұқсас кезеңдерден тұрады. Атап айтқанда, қоғамның дамуымен құрылған С. Холдың кезеңділігі. Ол қазу кезеңі (0–5 жас), аң аулау және басып алу кезеңі (5–11 жас), малшылық кезеңі (8–12 жас), ауыл шаруашылығы кезеңі (11–15 жас), өнеркәсіп және сауда сатысы (15–20 жыл). Мұндай мерзімділіктар үстірт болып табылады.
Екінші топқа (ең көп) Л. С. Выготский кез-келген (немесе бірнеше) жеке дамудың белгілеріне негізделген кезеңділіктерді атады. Мұда П. П. Блонскийдің кезеңділігін жатқызуға болады. Ол негіз ретінде тістің дамуын қолданды. Бұл ретте, тіссіз балалық шақ сүтті тіс балалық шақ, тістің өзгеру кезеңдері, тістің жарып шығуы кезеңі, тұрақты тіс балалық шақ кезеңдеріне бөлген.
Үшінші топ, Л.С. Выготскийдің айтуынша, дамудың маңызды ерекшеліктерін анықтауға байланысты кезеңділікті жасау керек. Бұл топқа Л. С. Выготский, Е. Эриксон, А. Н. Леонтьев, Д. Б. Элконин және т.б. кезеңділіктері кіреді.
Балалар мен жасөспірімдер дамуының кезеңділіктері жиі кездеседі. Сонымен бірге, ересектердің даму кезеңдері де бар.
Л. С. Выготский әзірлеген баланың даму кезеңділіктері жастың динамикасына негізделген:
Нәрестелік жас (2 ай–1 жас);
Ерте балалық шақ (1–3жас):
Мектепке дейінгі жас (3–7 жас):
Мектеп жасы (7–13 жас);
Пубертатты жас (13–17 жас)
Л. С. Выготскийдің жас туралы идеяларын отандық психолог
Д. Б. Эльконин дамытты. Ол психологиялық жасты: 1) дамудың әлеуметтік жағдайы - бала белгілі бір кезеңде ересектермен қарым-қатынасқа түскендегі ерекше түрі; 2) әлеуметтік қатынастарды жүзеге асыратын қызметтің жетекші түрі; 3) осы кезеңде туындайтын психологиялық жаңа түйіндер.
Д. Б. Эльконин бала дамуының 6 кезеңін бөліп шығарды. Олардың әрқайсысына өзінің жетекші қызмет түрлері сәйкес келеді:
оқу-кәсіби қызметі – жасөспірімдік кезең (15–17 жас).
Сондай-ақ, Д. Б. Эльконин психиканы екі салаға бөледі: мотивациялық-қажеттілікті сала және операционалдық-техникалық мүмкіндіктер саласы. Осылайша, баланың қажеттіліктері мен оның дамуына қозғаушы күш ретінде оның мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтың тезисі жүзеге асырылады.
Оның гипотезасына сәйкес, баланы дамыту барысында әр кезеңде алдымен қызметтің мотивациялық аспектісін игеруі (әйтпесе объективті әрекеттердің маңызы жоқ), содан кейін операционалдық-техникалық аспектінің игеруі жүреді.
Адамдардың іс-әрекетінде біз әрқашан екі тарапты көре білуіміз керек: бір жағынан, ол қоғамға, екінші жағынан - орындау тәртібіне бағытталған. Адамның бұл микроқұрылымы ақыл-ой дамуының макроқұрылымында көрініс табады.
Д. Б. Эльконин әртүрлі қызмет түрлерінің кезеңділігі, ауысым заңын ашты: бір түрдегі қызмет үшін, қатынас жүйесінде бағдарлау объектілерді пайдалану әдісінде бағдарлау жүргізілетін әртүрлі типтегі қызметті жүзеге асырады. Бұл бағдарлардың екі түрі арасында қайшылықтар болады. Олар дамудың себебі болып табылады.
Бұл заң психиканың онтогенезі кезеңдерін (дәуірлерін) қайта қарауға мүмкіндік береді:
Д. Б. Эльконин Л. С. Выготскийдің идеясын дамыта отырып, әрбір психологиялық жасты келесі критерийлер негізінде қарастыруды ұсынды:
Бала дамуындағы кезеңділіктің заңын ескере отырып, Д.Б. Эльконин даму дағдарыстарының мазмұнын жаңа жолдармен түсіндіреді: 3 жас және 11 жас – қарым-қатынас дағдарысы, содан кейін адами қарым-қатынастарға бағдарлау; 1 жас, 7 жас – дүние жүзіндегі заттарға бағдарлайтын дүниетанымдық дағдарыстар.
Л. И. Божовичтің жеке тұлғаны дамыту теориясын талдай отырып, Е. Н. Сапогова Л. И. Божовичтің теориясы дамудың әлеуметтік жағдайына және тұлғалық жаңа ілімдеріне негізделеді деп атап көрсетті. Дамудың әлеуметтік жағдайында ол ішкі даму үрдістерін және оларды қамтамасыз ететін сыртқы жағдайларды анықтайды. Тұлғалық жаңа ілімдерде орталық жаңа ілімдерді және қажеттіліктерді анықтайды.
Л. И. Божович Л. С. Выготскийдің артынан жас дағдарыстар желісін қалыптастырады: жаңа туған нәрестелер, 1 жас, 3 жас, 7 жас және жасөспірімдік жас.
Даму кезеңдеріне бөліну келесідей:
Алайда ұсынылған кезеңділіктер балалық шектерінен аспайды. В. И. Слободчиков және Е. И. Исаев, атап айтқандай бұл, ең алдымен, баланың жеке басының дамуының мерзімін тек адамның өмірінің шектеулі кезеңінде ғана жүзеге асыруға байланысты, яғни жеке кезеңділіктерге айналады. Онтогенездегі адами субъективтіліктің жалпы дамуының ажырамас кезеңін қалыптастыру міндеті өзекті болып қалады [24, 104 б.].
Отандық жас ерекшелік психологиясы дамуының негізгі теориялық нәтижелерін қорытындылай келе, В. И. Слободчиков және В. И. Исаев жалпыланған түрде оны төмендегідей сипаттайды:
Ал, В. С. Мухина жас кезеңдерін төмендегідей топтастырады:
Бірақ, жас кезеңдерінің жоғарыда аталған санаттарын көрсететін болсақ, олардың шекаралары шартты, әсіресе қазіргі жағдайда өзгеріс, ауыстыру бар. Біз жоғарыда аталған классификацияларды ұстанамыз (И. Ю. Кулагина, В. В. Мухин)., Қазір осы бағытта ғылыми-зерттеу жұмыстары жалғасуда. В.И. Слободчиков ерекше кезеңділікті ұсынды (1 кесте). Өзінің ой-толғауларын, ол келесі сұрақтарға жауап іздеуден бастады: не өзгереді, даму процесінде не дамиды, оның нәтижесі не болады?
Ұсынылған кезеңділікте әр даму кезеңінің (қалыптастыру және іске асыру) және сатыларының (сыни және тұрақты) көлденең дәйектілігі ретінде даму үдерісінің логикасында салынған салыстырмалы толық даму циклі болып табылады.
Тігінен кестеде онтогенездегі адам субъективтілігінің қалыптасуының жалпы бағыттары мен деңгейлерін анықтайтын даму сатыларының өзгерісі және қадамдар тізбегі көрсетілген. Әрбір қадамның басталуы әрқашан жаңа өмір сүрудің жаңа түріне айналдыру болып табылады, өмір сүрген кезеңнен бас тартпай, оның жетістіктерін құптап, сақталуы. Қадамдардың реттілігі – бұл жеке өмір режимінің ауысуы: туған кездегі дағдарыс өзін-өзі анықтау дағдарысы ретінде («осылай өмір сүруге болмайды») және оқиғалардың жаңа формаларын іздестіру (қабылдау кезеңінде), даму дағдарыстарында – оқиғалардың дағдарысы ретінде («Мен сендер сияқты болғым келеді») және өзін-өзі анықтаудың жаңа әдістерін іздестіру ( даму сатысында).
Келесі тарауда әрбір жастың қысқаша сипаттамасы берілген. Дамудың әлеуметтік жағдайы, пайда болған жаңа түйіндер, қызметтің жетекші түрі, ақыл-ой процестері, дағдарыс кезеңдерін сипаттауға назар аударылады. Студенттерге, және оқырмандарға практикалық материалдар мен тапсырмалар ұсынылған.
Кесте – 1. B. И. Слободчиков бойынша даму кезеңдері мен сатылары
|
Субъективтіліктің даму кезеңдері |
Жас матрицасы |
|||
|
Оқиға қалыптасу кезеңі |
Жеке басын анықтау кезеңі |
|||
|
туғандағы дағдарыстар |
қабылдау кезеңдері |
дамудағы дағдарыстар |
меңгеру кезеңдері |
|
|
Жандану |
туғандағы дағдарыс: (-2 ай) – (+3 апта)) |
жаңа туған нәресте: 0,5–4,0 ай |
жаңа туылған нәресте дағдарысы 3.5–7.0 ай |
нәрестелік шақ (нәресте): 6–12 ай |
|
Жаңғыру |
нәресте дағдарысы: 11–18 ай |
ерте балалық шақ (бала): 1 жыл 3 ай – 3,0 жыл |
ерте балалық дағдарыс: 2,5–3,5 жыл |
мектепке дейінгі балалық шақ (бала): 3–6,5 жыл |
|
Дербестендіру |
балалық шақ дағдарысы: 5,5–7,5 жыл |
жасөспірім (бала): 7,0 жас – 11,5 жас |
жасөспірімдердің дағдарысы: 11,0–14,0 жас |
жастық шақ (жастар): 13,5 жас – 18,0 жас |
|
Дараландыру |
жастар дағдарысы: 17,0 жас – 21,0 жыл |
жастар (жас жігіт): 19,0–28,0 жас |
жастар дағдарысы: 27,0 жас – 33,0 жас |
ересек жас (ересектер): 32,0–42,0 жас |
|
Әмбебаптандыру |
ересектердің дағдарысы: 39,0–45,0 жас |
кемелдену (жетілген күйеу): 44,0 жас – 60,0 жас |
кемел жас дағдарысы: 55,0–65,0 жыл |
кәрілік (қарттар): 62,0 жас |
|
жеке өмір дағдарысы |
||||