Ғалымдар бұл кезеңнің жастық шегін әртүрлі анықтайды.
И. Ю. Кулагина жоғары сынып жасын – ерте жасөспірімдік кезең ретінде (16-17 жас), жасөспірімдік кезең – 17 жастан 20-23 жас аралығындағы айырмашылығын айқындайды. В.С. Мұхина жастарды ересек жастан кейінгі кезеңде (15-16 жастан 21-25 жасқа дейінгі жастар шекарасы)
Жасөспірімдік кезең – бұл өмір жолын таңдау, таңдаған мамандығымен жұмыс істеу (іздеу), университетте оқып, отбасын құру, ер жігіт үшін – әскерде қызмет ету.
Дамудың әлеуметтік жағдайы, бірінші кезекте, жоғары мектеп оқушысы тәуелсіз өмірге енудің алдында тұрғанымен сипатталады.Ол еңбек жолын таңдап, өмірдегі өзінің жолын анықтауға тура келеді (бұл үдерістер өзгермелі). Осыған байланысты, оның жоғары мектеп жасындағы оқушысына деген талаптар өзегереді: ол жұмысқа, отбасылық өмірге, азаматтық міндеттерді орындауға дайын болуы керек (И. С. Кон).
В. И. Слободчикованың көзқарасы бойынша жасөспірімдік кезең – даралық сатысының соңғы кезеңі. «Жасөспірімдердің негізгі жаңа түйіндері – бұл өзін-өзі көрсету, жеке өмірді іске асыру, өмірлік жоспарлардың пайда болуы, өзін-өзі анықтауға дайындық, өз өмірінің саналы құрылысын орнату, өмірдің түрлі салаларына біртіндеп енуі» [9, 311 бет].
Жеке және кәсіптік өзін-өзі анықтау - бұл жасөсіпірімдердің ерекшелігі. Кəсіп таңдау əртүрлі мотивациялық үрдістерді бағындыру жүйесімен ұйымдастырылады (Л. И. Божович).
Жетекші қызмет – оқу-кәсібилік. Болашаққа қатысты мотивтер оқу іс-әрекетін ынталандырады. Зерттеу пәндеріне жақсы таңдау жасалады. Танымдық қызметтің басты мақсаты – бұл мамандықты игеру.
Жасөсіпірімдік кезеңде ойлау жеке эмоционалдық сипатқа ие болады. Теориялық және дүниетанымдық мәселелерге деген құмарлық пайда болады. Эмоционалдық өзінің жеке қабілеттеріне, мүмкіндіктерін және жеке қасиеттеріне қатысты көрінеді. Интеллектуалды даму жалпылама ниетпен, нақты фактілерге негізделген үлгілер мен принциптерді іздеуде көрініс табады. Назарлардың шоғырлануы, есте сақтау көлемі, білім беру материалдарының логикасы өсіп, дерексіз-логикалық ойлау қалыптасады. Күрделі мәселелерді өз бетінше түсіну қабілеті пайда болады. Эмоциялық саланың елеулі қайта құрылымдауы жүзеге асады. Тәуелсіздік, батылдық, өзін-зі сынау, екіжүздікті, қатыгездікті қабылдамау процестері жүреді.
Жасөспірімдік кезең – дүниетанымның қалыптасуындағы шешуші кезең. Е. Е. Сапогова айтуынша, дүниетаным, бұл білім мен тәжірибе жүйесі ғана емес, сонымен қатар шындықпен байланысты сенім жүйесі. Сондықтан, дүниетаным жастарда маңызды өмірлік мәселелерді шешумен байланысты.
Дүниетанымдық ізденіс адамның әлеуметтік бағыты, әлеуметтік қоғамның (әлеуметтік топ, ұлт және т.б.) бөлігі ретінде өзін-өзі ақпараттандыру, өзінің болашақ әлеуметтік жағдайын таңдау және жету жолдарын анықтауын қосады.
Барлық дүниетанымдық мәселелердің басты мақсаты - өмірдің мәні туралы мәселе («Мен не үшін өмір сүріп жатырмын?», «Қалай өмір сүру керек?»), жасөспірім жаһандық және әмбебап тұжырымдаманы («адамдарға қызмет ету», «пайда әкелу») іздейді. Оны соншалықты «Кім боламын?» деген сұраққа емес, «Қандай болуға болады?» деген сұраққа, сондай-ақ гуманистік құндылықтар (олар әлеуметтік қорғау жүйесінде жұмыс жасауға дайын), жеке өмірдің қоғамдық бағыты (нашақорлыққа қарсы күрес және т.б.), әлеуметтік қайырымдылық , қызмет көрсету идеясы қызықтырады [8, 357-358 бет].
Бұл жасқа рефлексия және өзін-өзі анализдеу тән.
Жасөспірімдік жас ерекше эмоционалдық қозу қабілетімен сипатталады (теңгерімсіздік, көңіл-күйдің кенеттен өзгеруі, қорқыныш және т.б.). Сондай-ақ, жасөспірім өсе келе, эмоционалды жағдайдың жақсаруы сипатталады.
Жасөспірімде эмоционалдылықтың дамуы адамның жеке-тұлғалық қасиеттерімен, өзін-өзі тануымен, өзін-өзі бағалаумен тығыз байланысты.
Тұрақты өзін-өзі тану мен «Мен» бейнесінің қалыптасуы жасөспірім жасының орталық психологиялық жаңа түйіні болып табылады.
Өзін-өзі тану жүйесі қалыптасады, ол дұрыс немесе жалған болып табылады, мінез-құлқына әсер ететін психологиялық шындық, белгілі бір тәжірибе қалыптастырады. Өзіндік сезім уақыт факторын қамтиды (жас адам болашақта өмір сүре бастайды).
Мұның барлығы жеке бақылауды, өзін-өзі басқаруды, интеллектуалды дамудың жаңа кезеңін, ішкі әлемді ашумен [8, 360 бет] нығайтумен байланысты.
Өзінің ішкі әлемін ашып, оның ересектерден босатылуы - жастардың негізгі сатып алуы. Сыртқы әлем өзін өзі қабылдай бастайды. Өзін-өзі тану үрдісі бар және өздері туралы өздерінің білімдерін жүйелендіру, олардың сипаттарын, олардың сезімін, әрекеттерін, әрекетін түсіну қажеттілігі бар. Өзін-өзі тану мүмкіндігі бар, өзіндік мінез-құлқы бар. Ерікті реттеу күшейтілді. Өзін-өзі тануды қалайтындық көрінеді.
Өзінің сыртқы келбеті (әсіресе қыздар) өзін-өзі бағалауы жүзеге асады. Жастар өсудің, сыртқы көріністің басқа элементтерінің көрінісі сияқты өте үлкен немесе тым кішкентай нақты немесе болжалы артық салмақ белгілерін көреді.
Жастардың маңызды психологиялық сипаттамаларының бірі өзін-өзі бағалауы (қабылдау, өзін мақұлдау немесе қабылдамау, өзін қанағаттанбау). Идеал мен нақты «Мен» арасындағы айырмашылық бар.
Жас адамдар мен қыздар әлемін қабылдауда үлкен рөл атқаратын әлеуметтік кеңістікті ойнайды. Мұнда тірі қарым-қатынаста ересектердің өмірі мен қызметі белгілі. Отбасы өздерін тыныш және сенімді сезінетін орын болып қала береді. Өмірдің перспективалары, негізінен кәсіби, ата-аналармен талқыланады. Өмірлік жоспарлар балалармен және мұғалімдермен, сондай-ақ өздерінің пікірін білетін ересек таныстарымен талқылауға болады.
Құрбыларымен қарым-қатынас жасөспірімдердің жеке басын дамыту үшін маңызды. Құрбыларымен қарым-қатынас ақпараттың белгілі бір арнасы, тұлғааралық қарым-қатынастың ерекше түрі, сондай-ақ эмоционалды байланыс түрлерінің бірі болып табылады.
Өмірлік серіктесті іздеуге және пікірлестерді іздеуге, адамдармен ынтымақтастыққа деген қажеттілік артып, олардың әлеуметтік топтарымен байланыс күшейтіледі, белгілі бір адамдармен тығыз қарым-қатынас сезіледі.
Жастық достық бірегей, ол басқа қосымшалар арасында айрықша орын алады. Дегенмен, қазіргі кездегі тығыз қарым-қатынасқа деген қажеттілік дерлік нашар, оны қанағаттандыру өте қиын. Достыққа деген талап артып, оның критерийлері күрделене түседі. Жастар достықтың артықшылықты жасына айналады, ал орта мектептің оқушылары достықтың сирек кездесетінін ойлайды (И. Кулагин).
Достықтың эмоционалды кернеуі махаббаттың пайда болуымен азаяды. Жастық сүйіспеншілік достыққа қарағанда, достық қарым-қатынастың көп деңгейін қамтиды және достыққа жатады.
Жасөспірімдерде жыныстық жетілуімен бірге жүретін гормоналды түзету бар, бұл сексуалдық тәжірибенің өсуіне әкеледі. Көптеген жас адамдар үшін жыныстық жағымсыздықтың күрт ұлғаюы тән. Сексуалдық мінез-құлық пен жыныстық қатынасқа деген қызығушылықтың артуы байқалады. Белгілі бір жыныстың болуын білдіруге үлкен мән беріледі. Жыныстық идентификацияны дамыту сексуалдық рөлді жеке адамның психосоциальды процессі және оны қоғам ретінде мойындау болып табылады.
Жасөспірімдік кезеңі дағдарыстың болуымен сипатталады, оның мәні, алшақтықта, білім беру жүйесіндегі алшақтық және өсіп келе жатқан жүйе. Дағдарыс мектептің кезектілігінде және жаңа ересек өмірде туындайды.
В. И. Слободчиков және Е. И. Исаев жасөспірім дағдарысын (17–21 жас) өз өмірінің авторы болуымен, тәуелсіз өмірге енуімен байланыстырады.
Дағдарыс өмірдің жоспарларының бұзылуымен (университетке түсе алмағандығы), мамандықтың дұрыс таңдауын түсіне отырып, іс-әрекеттің шарттары мен мазмұны мен оның нақты бағыты туралы идеялардың алшақтықтарында көрінеді. Жасөспірімдердің дағдарысы кезінде жастар өмірдің мағынасының дағдарысына тап болады.
Дағдарысты шешудің отандық құралдарының болмауы жағымсыз құбылыстарды дамытуға әкеледі, мысалы, нашақорлық, алкоголизм.
Авторлар жастар дағдарысындағы теріс және жағымды аспектілерді қарастырады. Теріс сәттер өмір сүрудің басқа нысандарын жоғалтумен байланысты – басқа адамдармен қарым-қатынас, оқу әрекеттерінің түрлері мен түрлері, әдеттегі өмір жағдайлары және т.б. - өмірдің жаңа кезеңіне ену; позитивті – адамның жеке басының пайда болуының, азаматтық жауапкершілікті қалыптастырудың, саналы және мақсатты өзін-өзі танудың жаңа мүмкіндіктері бар.
Жасөспірім кезеңінде мамандықтың меңгеруі, отбасының құрылуы, өзіндік стиль мен өмірдегі орнының табуы жүзеге асырылады.