Тақырып 4. САЯСИ РЕЖИМДЕР
Жоспар
1. Саяси режимнің ұғымдары мен белгілері
2. Саяси режимдердің міндеттері
3. Саяси режимдердің негізгі түрлері
1. Саяси режимнің ұғымдары мен белгілері
Саяси режим дегеніміз саяси билікті жүзеге асыратын әдіс пен тәсілдердің жиынтығы. Режим адам қауымдастығының көлемінде билікті ұйымдастыруға мүмкіншілік береді, арнайы әдістерді қолдана отырып оны нақты мақсаттарда құрылымдайды.
Егер «жүйе» жалпылайтын, аналитикалық, саяси ақиқатты ұғынуда концептуалдық ядро рөлін ойнайтын ұғым болып саналса, онда «режим» осы ақиқаттарды эмпиризмдік суреттеуге мүмкіндік береді.
Режимді басқару формасымен де теңдестіруге болмайды. Әлеуметтік пен саяси тұрақтылық міндеттерін шеше отырып, ол көлемді, макроәлеуметтік үрдістерді ұйымдастыруға ықпалын тигізеді. Режим бұнысымен маңыздылығы бойынша саяси жүйеге жақын, оның динамикалық аспектін ашады. Әр режим өзінің әрекетінде қалыптасқан экономикалық мүдделер мен мәдени құндылықтарға сүйенуге тырысады, ал оның әрекеті міндетті түрде осы жүйенің ішінде білінеді, ондағы бар байланыс пен қатынастарды бекітеді не әлсіретеді. Бұл мағынада кез келген режим мемлекет пен азаматтық қоғам арасында қалыптасып жатқан өзара қарым-қатынас мәселелерін шешеді. Атап айтқанда азаматтық қоғам құрылымында үкімет пен оппозиция қатынастары тамырланады, режим түрінің сипаты мен ерекшеліктерінде қайнар көзі болып танылады.
Режим тек динамизмді ғана қамтамасыз етпей, саяси жүйенің нақты тұрақтылығын да қамтамасыз етеді, олардың элементтерін, құрылымдық сипатын тәртіпке келтірілген әрекеттестікке әкеледі, олардың келісімі мен координациясын қамтамасыз етеді.
Бұл мәселе де сәтті шешіледі, егер әлеуметтік құрылымардың ұйымдастыруы мен даму ерекшеліктерін ескере отырып саяси – құқықтық механизмдер жасалса.
Мәселе тек қоғамға ана не мына легитимдік моделді (мысалы, президенттік немесе парламенттік) белгілеуде тұрған жоқ, оны ұйымдастырудағы бар әлеуметтік-тарихи басты негіздерді анықтап алуда болып тұр.
Кез келген режим бұл мағынада қоғам мен мемлекет арасындағы дауды шешу тәсілі ретінде қарастыруы мүмкін.
Нақты режимның билік құрылымдар жиынтығы билеуші тапқа оған жүктелген өкілеттікті жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Кейбір жағдайларда көп партиялық институттар мен дамыған азаматтық қоғам құрылымдары өмір сүре алады, басқа жағдайларда саяси шешімдерді режим түбегейлі басқа құрылым мен механизмдерге сүйене отырып қабылданады және жүзеге асады, қоғамдық мүддемен еш келіспестен.
Мұнда ескеретін жай, режимдер, элит зерттеушілердің әділ байқауымен, қоғамдағы бар саяси – құқықтық процедуралар шегінде қабылданатын шешімдер негізінде ғана емес. Саяси шешімдерді қабылдауда неформалды механизмдер біршама маңызға ие. Әр түрлі саяси құрылымдардың тәжірибесі көз жеткізгендей саясат жиі ірі финанстық, әскери және өнеркәсіптік орта өкілдерімен қалыптасатынын көрсетті: саяси ықпал ресурстарына иелер. Билік құрылымдарды сондықтан билікті жүзеге асыратын формалды-заңдық механизмдерімен теңдестірмеген жөн. Кез келген режим өзінің іс-әрекетінде мақасттарына жетуде мына не ана әдістерге жүгінеді. Режимдер бір-бірінен елеулі ерекшеленуі мүмкін, ол қойған мақсаттарына жетуде қандай әдістер (күш қолдану не күш қолданбау) қолданғанына байланысты болады. Билік жүргізу және жеке билік құрылымдар әдістерін өзара аралыстырмау маңызды болып келеді. Бұл бір емес екенін дәлелдейтін мысалы, авторитарлы режимдер қызметінің бай тәжірибесі. Жиі ұқсас репрессивті құрылымдармен саяси билікке ие болатындар, авторитарлы режимдер қойған мақсатына жетуде әрқашан күшке жүгіне бермейді. .
Мәжбірлеу емес, көндіру әдісін қолдану тиімділеу болған жағдайда, өз табиғатында репрессивті режим, күтпеген жағдайда оған тән емес икемділік пен ымыраға келу мүмкіндігін көрсетеді. Сондықтан ескеру керек, режим арнайы билік құрылымдарға ғана ие емес (оған саяси жүйе де ие), сонымен қатар оны жүзеге асыратын ерекше әдістерге де ие.
Режим саяси жүйемен салыстырғанда, өзінің жеке уақытша сипаттарға ие. Анығырақ бұл белгі режим анықтамасында көрсетілген, оны американдық саясаттанушылар Дж. Барнс, М. Картер және М. Скидмор берген: «Режим дегеніміз саяси билік әрекетінің ерекше кезеңі, саяси жүйе шеңберінде жүзеге асатын». Сол бір саяси жүйе тарихи жағдайларға байланысты әр түрлі режимдерде қызмет ете береді.
2. Саяси режимдердің міндеттері
Әр режим биліктің мүддесін тікелей көрсететін болғандықтан, өзінің өмір сүруі үшін барынша кең қолдауды қамтамасыз етуді негізгі мақсат етеді. Бұнысы өз алдына биліктің «өзін-өзі сақтау инстинкті» деуге болады, оған тән имманенттік консерватизм, қоғамдық құрылымдарда болуға мүмкін терең өзгерістер алдындағы қорқыныш. Бұл өзгерістерді билік институттары салыстырмалы түрде сирек бастайды, егер ондай болып жатса, ол қатал қажеттілік шамасында ғана және билеуші режимнің жағдайын тұрақтандырудағы жолды іздеу барысында болады. Осыған байланысты келесі пікір таралған, билік өзінің ықпалын сақтаудан немесе нығайтудан басқа мақсат қумайды және қууы да мүмкін емес. Биліктің қоғамдық мақсаттары үшін, азаматтар игілігі мен елдің дамуы үшін жасағандары, өзін растату мақсатында, билік ретінде өзін бекіту мен сақтау үшін жасалады. Бұл мақсатқа жету үшін саяси режим екі негізгі мақсатты орындайды:
Біріншісі – әлеуметтік-экономикалық дамуды қамтамасыз ету. Егер билік режимі кейбір себептер бойынша өзіне бұған есеп бере алмаса және жетуі жеткен әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге кедергі болса, онда мұндай жағдайдың нәтижесі саяси аренадан билеуші үкіметті алып тастау болып келеді;
Екіншісі – легитимділік билікті қамтамасыз ету (сонымен қатар халықаралық аренадан қолдау іздеу). Кез келген билік нақты әлеуметтік дағдыланған нормалар мен жалпы өмір сүру тәртіптер шеңберінде әрекеттенеді және де өз әрекеттерінде осы нормаларға сүйенеді. Егер көпшілік қауым бұл нормаларды мойындаса және құндылық ретінде қабылдаса, онда билік жүргізіп жатқан режим мықты негізге ие екендігіне сенімді бола алады (легитимділікке ие).
Жоғарыда аталған міндеттер шешіліп отырғанша, саяси режим өмір сүреді. Міндеттердің біреуін болмасын шешу қажеттілігін елемеген кезде немесе тиімді шешпесе, онда саяси режим тұрақты емес болады (шешілмеген міндеттер көбейгенде саяси режимнің тұрақтылық деңгейі төмендейді). Міндеттердің барлығын елемеген кезде және тиімді шешпесе саяси режим құрыйды және басқамен алмастырылады. Саяси режимнің негізгі мақсаты ұстанған жолды сақтау болып келеді, сондықтан өзінің эволюциясында ең жауапты кезеңдерінде реформа мен қалыптасқан билікті сақтау арасында таңдауға мәжбүр. Сондықтан биліктің әрекеттену алгоритмі келесідей болып келеді. Бірінші міндет таңдалады – тұрақтылық немесе реформалар – бұл шешімдер, таңдауды жүзеге асыратындардың пікірі бойынша, режимге тіршілік көзін қамтамасыз етеді. Содан кейін режимнің қарауында бар ресурстар мен қаражаттар ойластырылып таразыға салынады, олар ресурстарды жұмылдыруға көмктеседі. Нәтижесінде нақты стратегия пайда болады, режим алдында тұрған мәселелерді шешу механизмі туындайды.
3. Саяси режимдердің негізгі түрлері
Режимдердің қабылданған классификациясы оларды демократиялық, авторитарлық және тоталитарлық бөлу болып келеді (1 сурет).
Режимдер өзара билікті жүзеге асыру механизмімен ерекшеленеді. Антидемократиялық (авторитарлық пен тоталитарлық) көбірек немесе азырақ қатал ортақтандырылған билік пен бақылау жүйелердің болуын болжайды, басқарушы мен басқарылатындардың арасындағы кері байланыстың әлсідігімен ерекшеленеді. Демократия бұл жүйе, нақты өзара алмасу мен тұлғалардың уақытылы ауысуы негізінде «төменнен» жасалған, қоғамды басқаруды жүзеге асыратындар. Демократиялық режим кез келген қоғамдық салаларды (экономикалық, саяси, әлеуметтік) бақылауды тек заң негізінде ғана істей алады.
Тоталитарлық саяси режим – бұл абсолюттік билік режимі, өзінің басқару мен еріксіз реттеу көлемінде олардың барлық әрекеттерін қосқанда, ол азаматтар өміріне шексіз түрде араласады.
Тоталитарлық режим белгілері:
1) Жалғыз көпшілік партияның болуы харизматикалық басшысымен, сонымен қатар партиялық және мемлекеттік құрылымдардың нақты қосылуы. Бұл өз алдына «партия-мемлекет», онда билік иерархиясының алғашқы орынында орталық партия аппараты тұрады, ал мемлекет партия бағдарламасын жүзеге асыратын тәсілі ретінде шығады;
2) билікті монополизациялау мен ортақтыландыру, қашанда да «партия-мемлекетке» деген қатысты бағыну мен адалдық саяси құндылықтары адам әрекеттеріндегі мотивация мен баға беруде моральдық, діни, эстетикалық құндылыққа қарағанда басты болып келгенде, бұл режим шебінде саяси мен саяси емес өмір салалар арасында шекара болмай қалады. Азаматтардың барлық тіршілік әрекеті, жеке өмірі қатал түрде регламенттеледі. Барлық деңгейде билік органдарын қалыптастыру жасырын каналдары арқылы бюрократтық жолмен жүзеге асады;
3) ресми идеологияның бір биліктілігі, көпшілікті және мақсатты иделогиялық әрекеттер әсерімен (БАӘ, оқыту, насихат) қоғамға жалғыз дұрыс, ақиқатты ойлау әдісі ретінде мәжбүрлеп көндіреді. Жеке емес ұжымдық құндылықтарға (мемлекет, нәсіл, ұлт, тап, рулық қауым) сүйеу жасайды. Қоғамдағы рухани ахуалығының ерекшелігі басқаша ойлауға бірбейткелік төзбеушілікпен қарайды;
4) террор басымдылығы, полицей мемлекетінің режимі, негізгі қағида ретінде үстемдік қағида «билік нұсқағаны ғана рұқсат» билейді.
Тоталитарлық режимге коммунисттік пен фашисттік режимдер жатады.
Авторитарлық режим – бұл демократиялық емес мемлекеттік құрылым, жеке тұлға немесе бір топ адамдардың билігімен сипатталады, диктаторлық билік жасау әдістерімен.
Авторитарлық режимнің белгілері:
1) Шексіз, азаматтарға бақылаусыз сипаттағы билік, ол бір адам немесе бір топ адамдардың қолында шұғырланады. Бұл тиран, әскери хунта, монарх және т.б.;
2) Террорды болдырмау. Авторитарлық режим көпшілікті репрессияға жүгінбеуі де мүмкін және кең қауымды халық арасында танымал болуы да мүмкін. Бірақ негізінде ол азаматтарға қатысты кез келген әректтерді жүзеге асыруға өзіне ерік береді, оларды бағындыруға мәжбірлеу үшін;
3) Билік пен саясатты монополизациялау, саяси оппозицияны, ресми тәуелсіз саяси әрекетті болдырмау. Бұл жағдай санаулы партиялардың, кәсіпорындардың және де басқа ұйымдардың өмір сүруін жоққа шығармайды, бірақ билік олардың әрекетін қатал түрде шектеп қадағалап отырады;
4) Басқарушы кадрларды бәсекестік күрестің сайлау негізінде емес кооптация жолымен толықтыру арқылы жүзеге асады; конституциялық механизмнің сабақтастығы мен билікті беру болмауы. Биліктің ауысуы жиі әскери күшті қолдану арқылы болады;
5) Қоғам үстінен тотальды бақылаудын бас тарту, саяси емес салаларға араласпау немесе шектеулі араласу, ең алдымен экономикаға. Билік алдыңғы қатарда жеке қауіпсіздікті қамтамасыз ету сұрақтарымен, қоғамдық тәртіппен, қорғаныс пен сартқы саясатпен айналысады, бірақ ол экономикалық даму стратегиясына ықпал ете алады, белсенді түрде әлеуметтік саясатты жүргізе алады, сонымен бірге нарықтық өзін өзі реттеу механизмдерін бұзбайды.
Осыған орай авторитарлық режимді шектелген плюрализммен басқару әдісі деп атайды.
Авторитарлық режимді қатал авторитарлы, біркелкі және либералды етіп бөлуге болады. Сонымен бірге келесі түрлерін белгілейді, популисттік авторитаризм, теңестірілген бағыттағы көпшілікке сүйенеді, және де ұлттық-патриоттық, мұнда ұлттық идеяны билікте тұрғандар тоталитарлық немесе демократиялық қоғам және т.б. құру үшін қолданылады.
Авторитарлық режим санына кіргізеді:
• абсолюттік және дуалисттік монархиялар;
• әскери диктатуралар немесе әскери басқарудағы режимдер;
• теократияны;
• жеке тирания.
Демократиялық режим – бұл режим, өзін еркін көрсете алатын көпшілікпен жүзеге асатын билік. Демократия грек тілінен аударылғанда «халық билігі» немесе «халық үкіметі» дегенді білдіреді.
Демократиялық режимнің негізігі белгілері:
1) халық егеменділігі, мұнда биліктің алғашқы иесі халық. Әр билік халықтан және оны таңдайтын да халық. Бұл қағида бойынша халық тікелей саяси шешімдерді қабылдай алмайды, мысалы, референдумда сияқты. Оның ойынша, мемлекеттік билікке ие болғандардың бәрі өз қызметтерін халықтың арқасында алды дейді, яғни сайлау жолымен (мысалы, парламент депутаттары немесе президент) немесе халық таңдаған өкілдер арқылы (мысалы, құрылған және парламентке бағынатын үкімет);
2) үкімет өкілдерін еркін сайлау, кем дегенде үш шарттың болуын талап етеді: білім беру мен саяси партиялардың қызмет ету еркіндігінің нәтижесі ретінде кандидатураларды еркін ұсыну; сайлау құқығының бостандығы, яғни жалпы және тең сайлау құқығы; дауыс беру бостандығы, яғни құпия дауыс беру. Бұған қосуға болады, ақпарат алуда барлығы тең болады және сайлау кампаниясы кезінде насихат жүргізу мүмкіндігіне барлығы ие;
3) азшылықтағылар көпшіліктерге бағынады егер қатал түрде азшылықтағылардың құқығы сақталса. Демократия кезінде басты және табиғи көпшіліктің міндеті – оппозицияны құрметтеу, оның еркін сынауға құқығы және жаңа сайлау нәтижесі бойынша билікте болған көпшілікті ауыстыру құқығы бар;
4) билікті бөлісу қағидасын жүзеге асыру. Биліктің үш бұтағы – заң шығарушы, орындаушы және соттық – тежеу мен қарама-қарсы жүйе шебінде өкілеттілікке ие, олар демократиялық емес, азаматтардың мүддесіне қайшы келетін басқа бұтақтың әрекеттеріне блокада қоюға мүмкін. Билікте монополияның болмауы және барлық саяси институттарының плюралисттік сипаты – демократияның қажетті шарты;
5) өмірдің барлық салаларында конституционализм мен заңның үстінен қараушылығы. Заң алдында бәрі тең. Демократияның құқықтық қағидасы: «Заң неге тыйм салмаса,-сол рұқсат».
Демократиялық режимдерге қатысты:
- президенттік республикалар;
- парламенттік республикалар;
- парламенттік монархиялар.
Бақылау сұрақтары
1. Саяси режимге анықтама беріңіз және саяси жүйемен оның ара қатынасын белгілеңіз.
2. Саяси режимнің мақсаттары мен міндеттері қандай?
3. Тоталитарлық саяси режимнің ұғымы мен белгілерін ашыңыз.
4. Авторитарлық саяси режимнің ұғымы мен белгілерін ашыңыз.
5. Демократиялық саяси режимнің ұғымы мен белгілерін ашыңыз.
Талқылауға арналған сұрақтар
1. Саяси көшбасшы өз елінің қоғамдағы саяси жүйесін өзгерте ала ма (яғни түбегейлі өзгерту)? Өз елінде ол саяси режимді ауыстыра ала ма? Өз көзқарасыңызды дәлелдеңіз.
2. Қазақстан Республикасына саяси режимнің қай түрі тән. Белгілер бойынша талдау жасаңыз, сипаттаңыз.