ТМ сотталғандар арасындағы әр-бір топтардың, ұжымдардың құралуы олардың қарым-қатынасына, мінез құлықтарына, өздерінің жіктелуі бойынша әр сатыдағы сотталғандардың психологиялық ерекшеліктеріне тікелей байланысты болады.

Ұжым – қоғамдық және жеке мүдделер бірлігімен тұлға аралық қатынасқа келген адамдар бірлестігі.

ТМ ұжым - бостандығы шектелген адамдардың ресми немесе бейресми микро (шағын), макро ортасының құрамы, ол сотталғандардың әлеуметтік алатын орнымен, тағдырдың ұқсастығына байланысты болады, мысалы :

- бас бостандығынан айыру жағдайында сотталғандардың бір қалыпты қарым – қатынасы;

- еңбек ұжымы;

- бос уақытың өткізу ұйымдары;

- достары, жерлестері;

- ресми құрылған ұжымдар (жасақ, бригада)

- бейтесми құрылған ұжымдар (әр-бір топтан жйналып, құралған топ)

Сотталғандардың микро ортасында адамгершілік нормалардың бағыттарына қарай әр-түрлі көз қарастар болуы мүмкін, оларды бөліп қарастыратын болсақ, ол : жағымсыз, жағымды, атап айтқанда ұжымның жағымды ықпалы : бір-бірін қолдауы, қамқорлық жасау, көмек көрсету.

Ал жағымсызы, ол: бір-біріне сенімсіздік, алдау, арамдық, айдап салу және т.б.

ТМ сотталғандардың микро ортасының әлеуметтік – психологиялық ерекшеліктері және ұжымға кері әсер ететін себептер:

1) айналасына қарым – қатынастың шектелуі немесе тұйықталуы;

2) пенитенциарлық мекеменің тіршілік әрекетінің барлық саласында, сотталғандардың жаппай және үнемі қарым – қатынас процессі;

3) жүйке жүйесінің әлсіреуі, ақпараттық таусылу;

4) субмәдениетті ұстанатын кіші топтардың әсері;

5) жағымсыз нормалар, әдет – ғұрыптармен салт-дәстүрлердің әсері;

6) адамгершіліксіз қағидалармен өзін және басқаларды бағалауы;

7) кіші топтың ішінде және олардың арасында төмендегілердің, жоғарлғыларға бағыну тәртібі, бейресми бөлімдерге бөлінуі;

8) криминогенды қарым – қатынасы, қылмысты мақсаттары мен әрекеттерін жүзеге асыру;

9) психалогилық тұрғыдан ауытқып кету;

10) әлеуметтік – психологиялық тұрғыдан сыйыспаушылық;

11) сотталғандардың әлеуметтік қауымдығын зорлықпен құру тәсілі.

Ресми ұйымдар адамның барлық қызығушылығын, барлық әлеуметтік айналасын қамти алмайды. Ол тек іске қатынасы бар адамның функцияларының және ортасының әлементтерін бір жерге біріктіреді.

Әр адам ресми немесе бейресми ұйымдарға кіргенде өзінің өткен тәжірибесі, білімі және қолданған сеп-түрткілерін қолданады.

Бас бостандығынан айыру орындарында бейресми ұйымдарда қажеттілік басымды болады.

Әр сотталғанда саналы түрде ерікті немесе еріксіз түрде өз алдында сұрақ туындайды, мысалы: өзінің «мен» деген құндылығын қалай сақтасам екен, иерархиялық құрылым бойынша төменгі сатыға түсіп кетпеуін, жалпы өз құндылықтарын сақтап қалу қалпын ойлайды.

А.П.Чехов және В.Дорошевич сахалинде айдауда болған адамдардың тұрмысын және әдет-ғүрыптарын зертегенде, олардың өзімен-өзі ішкі ұйымдары таңқалдырды, бұл жөнінде әкімшілік жақсы біліді және бұл жағдайды өз мүдесі үшін пайдаланды. Бостандығынан айыру орындарында сотталғандар қамаудағы қиын жағдайдың әлсірету амалын іздеп өздерін жақсы ұстау үшін қауымда амалсыз өзінің ролін табумен болды. Олардың көбісі былайдеп санайды, яғни өзінің «мен» деген құндылығын сақтауға болады, егер оны «біз» сияқты құндылықпен байланыстырса. Олар өз қауымдығында беделді орын алу үшін күреседі, сондықтан ресми ұйымдарын бас бостандығынан айыру орндарында әрдайым бейресми толықтырады.

Сотталғандардың ресми және бейресми ұйымдары кей уақытта қарама-қайшылық шиеленесу күйінде болады. Бостандығынан айыру орындарында олар жиі антиподты (мінез-құлқы қарама кайшы адамдар) болады. Осы жоғарыдағы қайшылықтың қарым-қатынасқа қаншалықты зардабы тиетіні осыдан-ақ белгілі. А.И.Гуровтың пікірі бойынша «міне неліктен сотталғандардың арасындағы өзін-өзі басқарудың қыйындығы туындайды, мүмкін бақылаудың тиімді жолдарын іздеп, өзін-өзі басқаруды қажетті қалыпты арнаға бағыттау керек шығар» дейді.

Сотталғандардың арасындағы ресми және бейресми құрылымы.

Түзеу мекемесінде криминалді жағдайларға әкелетін себептердің бірі, бұл теріс бағыттағы сотталғандардың іс - әрекеттерінің ТМ қызметкерлеріне жағымсыз қылықтарының пайда болуы, яғни олардың тең құқықты болмауы. Осы теріс бағыттағылардың қалыптасуы бірнеше сотты болғандардың болады.

Сотталғандардың теріс бағыттағы топтары көз-қарастары бір, бағалықтары және нормалары тең, қылықтары мен жалпы қызығулары және бағыттары бірдей, екі немесе одан да көп сотталғандар деп аталады.

Сотталғандардың кейбір қарсы көз – қарасты, қызығулары басқалары да болады. ТМ әлеуметтік – адамгершілік бағыт бағдарына байланысты қамаудағылар әр - түрлі топтарға бөлінеді, жағымды, жағымсыз, белгісіз (бейтарапты) бағыттағылар.

Теріс бағыттағы топтардың бағыттары барлық режимді калонияларда бар. Статистика бойынша олар жалпы шағын топтарда 35 % құрайды.

Негізгі теріс бағыттағы топтардың ерекшелену бағыттарына жататындар :

- жазаны өтеу режимін жүйелі түрде бұзуы;

- ТМ әкімшілігіне қарсы әрекет көрсету;

- ҚР ҚК және ҚР ҚАК қарсылық жасап, өздеріне ұнамды жағдай жасауға

тырысу;

ТМ теріс бағыттағылардың қалыптасуы мен құрылуы обьективті көрініс жасайды. Ол сотталғандардың арасында айқын көрініспен ерекшеленеді. Теріс бағыттағы топтардың қалыптасуы кез – келген қауымдағы адамдардың әлеуметтік – психологиялық табиғаты мен олардың қажеттіліктерінен басқа адамдармен қарым – қатынасынан туындайды.

Теріс бағытты топтағы сотталғандардың ерекшеленуі, негізгі қоғамдық мақсатты сезіну, айналадағы кепілдік әлементтерінің барлығын білу және өз – аралық көмек көрсету, әр түрлі бөлімдерге (“кастаға” бөліну, слой, топ, “своих” өздерінікі және “чужих” бөтендер) бөлінуі мен ерекшеленіп, теріс бағытты жүйе қатынасында түрлі дәрежені, өздерінің бөлінген құқықтарын және міндет, мақсаттарын ұстанатындар жатады.

Сотталғандардың негізгі қылмыстық мақсаттағы бағыттарының ерекшеліктері :

- басқа сотталғандарға қарағанда дүниеқорлық – зорлау қылмысы мен және

дүниеқорлықпен сотталғандар ;

- құмар (азарт) ойындарын “қызығушылықпен” ұйымдастырып ұтылғандарға қожалық ететіндер;

- “бостандықтан” жариялы хабарлар алу:

- ашық түрдегі хат алмасу;

- “ТМ” тыйым салынған заттарды әкелуді ұйымдастыру (спирт, есірткі, қару-жарақ т.б)

- ТМ жеке жұмыскерлерін қызметтік қатынасқа жатпайтын іске тарту, азғыру;

- ұйымдастырылған қылмыстық топқа кіргендерге, жеңілдік жағдайлар жасау, өз қатарларына тарту;

- қылмыстық топ әлемін ТМ құрылымына, әкімшілігіне әсер ету арқылы “өз адамдарын” мүдделерін кіргізу;

Сотталғандардың ортасындағы әлеуметтік-психологиялық құрылым ресми және бейресми құрылымен ерекшелінеді. Ресми құрылымы - бұл жарлыққа, бұйрықа тиісті сотталғандарды ресми түрінде бөлу нәтижесі (бригада, звено, сеқция, отряд т.б.). Ресми топтардың құрамы 50-120 адамнан аспайды, звено, бригада — 10-52 сотталған адамнан тұрады.

Сотталғандардың 94-96 % бейресми топтардың мүшесі болады. Бейресми құрылым екі адам арасындағы қарым-катынас негізінде қалыптасады, қауымдық негізінде немесе басқа құндылықтардың, нормалардың, мүдденің, сондай-ақ ұнату немесе ұнатпау негізінде стихиялық түрде пайда болады. Жағымды, тұрақсыз (белгісіз), теріс бағытты ұстанатын топтарды бөледі. Тұрмыс қалпы жағымды шағын топтарды құрудың негізгі мақсаты, басқа топтардың (қауіп қаттерден) озбырлық жасауынан ұжымдық қорғануы, сақтануы болады.

Сондықтан жағымды және жағымсыз шағын топтардың арасындағы қарым-қатынас көбінесе қақтығысты сипат алады.

И.П.Башкатов теріс бағытты үстанатын келесі топтарды бөледі:

1) теріс бағыттағы белсенді ашық топқа режимді қасақана бұзушылар, ашық түрде әкімшілікке наразылық тудыратындар, белсенділерге ашулы адамдар кіреді.

2) теріс бағытты енжар (пассивті) ашық топтар, оның мүшелері әрдайым кез-келген бір нәрсеге наразылық білдірумен болады, олар енжарлы бұзақылар болып саналады. Олардың тәртіп бұзуы әсіресе сөз жүзіндеғана жүзеге асады да, олар режим бұзудың немесе құқық бұзудың қатысушылары болып саналады.

3) теріс бағытты жасырын топқа ерік-жігері жақсы, қылмыстық ортаның әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін білетін сотталғандар кіреді. Олар өздері режимді бұзбауға тырысады, бірақ басқаларды оған айдап салады.

Сотталғандардың бейресми шағын топтары төмендегі әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерден тұрады :

а) олар әкімшіліктің талабы мен қалауынан тыс, тәуелсіз құрылады. Топтың құрамына сотталғандар өз еркімен кіреді де өздерінің орнатылған нормалары мен ережелеріне еркімен бағынады;

б) шағын топтар өте ширық және құбылмалы болады, олардың арасында біреу кетсе, жаңадан келгендермен қайта жаңартылып отырады;

в) топта ақпараттық хабарлау жақсы дамыған;

г) топ мүшелердің арасында қарым-қатынас сырттай демократиялық болып көрінсе де, олардың өз-араларында иерархиялық құрылым мен қарым-қатынас маңызды рол атқарады;

д) топ мүшелері асханада бір дастарханда отырады бірігіп тамақтанады, сырттан келген посылка, тамақтарды ортақтасып жейді;

ж) кейбір топтар көбінесе адамгершілік пен шаруашылыққа қатысты ақпаратты бұрмалау отырады;

з) топта, топ мүшелерінің жазылмаған заңдары мен әдеп-ғұрып, салт-дәстүрлері қалыптасады;

е) топтар сыбайластық кағидалар бойынша әрекет етеді, әр-бір мүшенің қылығы жалпы топтын әрекетімен айқындалады.

Тәрбие жұмысында аса киындық туғызатындар әсіресе режим талаптарын қасақана бұзатын, біріккен топ мүшелері, олар : бұзақылыққа, қашуға, гомосексуализмге (лезбиянство), ішімдік ішуге, наша қабылдауға, сылтауратуға бейім тұратын адамдар.

Бейресми шағын топтардың құралу себептеріне жататындар : жерлестік; көз-қарастың ортақтығы, басқалардың ықпал етуі, кәсіби кызығушылықтары, жасы, жаза мерзімі, жаңадан келгендерге қатынасы және т.б. Бұрын бас бостандығынан айыру орындарында ұрылардың қалыптасқан топтарын, кейінгі уақытта бейресми бірлестіктер аустырды, олар - жерлестер және (семьялар) отбасылар. «Семьялардың» пайда болуының басты себебі-топқа бірігуге талаптана отырып, колонияда қалыпты орналасу, ТМ әкімшілігінен бірігіп қорғану.

«Семьялардың» негізгі құрылу белгілеріне жататындар : ішімдік қабылдау арқылы қажеттілігін қанағаттандыру, қандай да бір болымсыз, белгілерге байланысты режимді бұзуға ынталы болу, басқа сотталғандарға қатысты «күнәхарлардың» болуы, ұлттық белгілері, бостандықтағы таныстық, (асоциалды) әлеуметке қарсы салт-дәстүрлер мен нормалар, көз-қарастары мен сенімнің бірлігі және т.б.

«Семьялардың» тағы бір бөлігінің құрылуы : жөнсіздер, бейтараптылар, тартынғандар («ластевые», «козлы», «опущенные», «обиженные», құмар ойынынан ұтылып қарызын қайтармағандар, ұрылардың өміріне нұқсан келтіргендер, әкімшілікпен байланыс орнатқандар, «чушки»). Жөнсіз күйге бағытталған сотталғандар бейімделу процесінде бейресми топтарға бірігуге талпынады.

Сыбайластықпен әр-түрлі, әлеуметке қарсы субмәдениеттің атрибуттарын (ерекше белгілері) ұстанатын теріс бағытты шағын топты сотталғандар, өздерінің бірлігіне кірмейтін басқа топтардан және әкімшіліктен жасыруға тырысады. Арамтамақтықпен (паразит) өмір сүретін «семьяларға» жататындар : ауыр салық жинау арқасында өмір сүретін тонаушылар «семьялары» жатады. Егер «семья» мүшесі басқа «семья» мүшесіне карта ойынан ұтылып қалса, оның «семьясы» шығынын, қарызын қайтару керек.

«Семья» өзінің әр-бір мүшесі үшін («посемейника») толық жауап береді және қандай болсын жағдайда көмектеседі: өзінің қорғауына алады, ШИЗО, ПКТ-ға азық-түлік, тағам жіберіп тұрады, қарсы алады.

«Семьялар» ұлты және тұратын мекен жайы бойынша бірігуі мүмкін. Қарама-қарсы теріс әрекетке ниетенген сотталғандар теріс бағытты ұстанатын бейресми топтарға бірігеді, олар стихиялық түрде қалыптасады. Оларда бақылаудың негізгі түрі әдет-ғұрыптар, дәстүрлер, топтың пікірінде бекітілген нормалар яғни моральдық құралдар. Топтарда арнайы құрылған құрылымдар мен бір бірімен қарым-қатынасын реттейтін нормалар бар. Әдеттегі топтың мүдесін толық қолдайтын адам лидер болып табылады.

Теріс бағытты ұстанатын топқа кіретіндер : ұрылардың дәстүрлері мен заңдарын ұстанатындар; режим бұзуға ынтасы барлар, бұрын жазаны бірге өтегендер немесе қылмысқа бірге қатысқандар; қандай да бір көз-қараспен, сеніммен бірікендер немесе теріс мүделерінің ұқсастығымен біріккен сотталғандар кіреді.

Теріс бағыт ұстанатын шағын топтар тұрақтылығымен өзара бір-бірімен белсенді әрекет етеді. Олар белгісіз немесе жағымды бағыт ұстанатын топтарға кіретін сотталғандарға өз ықпалын таратуға тырысады, қақтығыстардың қайнар көзі болады. Өзінің қаумдастық мүшелеріне ішкі топ «кодексін» бұзғандарға қатал санкцялар колданады (қорқыту, соққыға жығу, қорлау, бопсаулау). Теріс бағыт ұстанатын шағын топтарға қарама-қарсы әрекет жеткіліксіз болса, онда олар сотталғандар ортасының барлығына өз ықпалын таратып, ушықтырады. Олардың арасында қылмысты топтар қалыптасады, олардың мүшелері мейрімсіздігімен, қаталдығымен ерекшеленеді.

Бостандығынан айыру жағдайында ұрылар топ мүшелерінің бөліну құрылымы келесі түрде көрінеді (топ мүшелерінің алатын орынын роліне қарай): «вор» («свояк»); «ворға» жақын адам; «фраерлердің» лидері өз тобымен; карта ойыншылардың лидері ( «игровых») өз тобымен; тәуелдікке түскен топтар; «общактің» казначейі және «общакті» сақтаушылар; «кустарлердің» лидері өз тобымен; шағын топ лидерлері; «спекулянтардың» лидері өз тобымен; «шнырь».

Ұрылар тобының әр мүшесі алатын орнына байланысты өз кызметін орындайды.

«Вор» («свояк») — топтың лидері, сотталғандардың арасында ұрылардың дәстүрлерін өмірге өткізеді және белсенді қолдайды. Ол сотталғанға өлім жазасын колдану мүмкін (орындаушылар- «фраерлар» тобы), «общакты» үлестіру мәселесін шешеді. Оның әрекеті өзі сияқты «ворлар» ғана талқылайды.

«Приближенный», «вордан» кейін екінші адам болады және кім қалай өмір сүреді, қандай көз-қарастрмен нұсқау етіп колданады екенін оған ақпарат жеткізіп тұрады. «Приближенный» «ворға» нұсқау беруге және ойға салуға құқығы жоқ. Өз әрекетімен ол «коронованияны» алуға тырысады.

«Фраерлардың» лидері және оның тобы — бұл теріс бағытты ұстанатын сотталғандар, өз әрекетімен батылдығын көрсетеді және «вордың» қандай болсын нұсқауын орындауға дайын.

Карташылардың лидері өзінің тобымен «под интерес» ойынмен айналасады. Карта ойнына ерекше ептілігімен лидерліке ұсынылады. Ұтып алған қаражаттың жартсы бөлігі «общака» беріледі. Әр-түрлі себептер бойынша тәуелділікке түскен адмдар, жалған адам реттінде қолданады.

Алдын алу шараларын өткізу үшін бейресми шағын топтың психологиясын төмендегі әлеуметтік-психологиялық талдау схемасы бойынша зерттеп білу қажет:

- топтың бағытын және асоциалдылық жұқтыру дәрежесін, топ әрекетінің мақсаты мен мотивтерін;

- топ мүшелерінің ынтасын және көз-қарастарын, қызығушылығы мен
қажеттіліктерін;

- топтың кәсіби құрамын, санын, жастың кұрылымын, өсу бағыттын;

- топтың пайда болу ерекшеліктерін, оның калыптасу жағдайын және себептерін, кіші топтың қызметіне және пайда болуына ықпал ететін факторларды;

- топтың бірігуін, топ ішіндегі сыбайласты және кақтығыстың пайда болуын;

- лидерліктің ерекшеліктері, топтың ұйымдастырылу дәрежесін;

- топтағы ұстанымды және рольдерді, жеке бас арасындағы қарым-қатынасты және достық байланысты;

- топтағы жағымсыз әдет-ғұрыптарды, топтық пікірлерді, өз-ара қарым- қатынаста жағымсыз ықпал ететін факторларды.

Асоциалды бағытты ұстанатын шағын топтың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктеріне байланысты қайта бағыттау және бөлектеп жіберу бойынша жұмысы бір неше шаралардан тұрады: ескерту, кесіп тастау, және ыдырату.

- Ескерту бұл асоциалды бағытты ұстанатын бейресми шағын топтың пайда болуына алдын алу ескерту шараларын қолануға бағытталған. Олардың мақсаты : осындай бірлестіктердің пайда болуына себепті жағдайларын және себептерін анықтау және жою.

- Кесіп тастау шаралардың мақсаты сондай топтардың қызметін болдырмайтын жағдай жасауда тұр. Асоциалды бағытты ұстанатын бейресми шағын топтарды бөлектеп жіберуге және қайта бағыттауға бағыталған шаралары, келесі әсер ету бағыттын қамтиды:

- топ мүшелерімен жеке-тәрбие жұмысын жұргізу және жаңа жолдастарды тандауда ұсыныс;

- үйлестіру әдісі яғни топқа жоғары тұрақтылығы және жағымды бағыты бар жаңа мүшелерді еңгізу;

- лидерді жағымды мақсатқа қайта бағыттау, содан кейін ол арқылы бүкіл топтың бағытын өзгерту;

- лидерге психологиялық әсер ету, қамау, шектеу;

- топ құндылықтарын қайта тәрбиелеу, кызықты істі іздеу;

- теріс бағыт ұстанатын кіші топтарға қарсы қоғамдық пікірді белсендету.
Теріс бағыт үстанатын кіші топ пен алдын алу жүмыстын нәтижесінің басты жағдайы - әлеуметтік-психологиялық қүбылыстарды білу және әртүрлі кесіп тастау және аддын алу әдістерін қолдану.

Түзеу мекемелерде сотталғандардын бірлестігі.

Әлеуметтік-психологиялық үрдістің қатарына сотталғандардың бірлесуінің өсуі жатады. Сотталғандардын бірлесуінің үш деңгейін бөлуге болады: төменгі — шұғыл жағдайын аздау кем қиындататын; орташа - оның жағдайына елеулі ықпал етеді; жоғарғы- түзеу мекеменің әрекетін бүзу қабілетілігі.

Теріс сипатталатын сотталғандардын бірлестігінін төменгі деңгейі үшін кіші топтардын бар болуы тән, бірақта іс жүзінде топтар арасындағы бір-бірімен байланыс, қарым-қатынас жок,. Теріс бағыт үстанатын сотталғандардын кішкентай топтарға бірігуі әрдайым шүғыл жағдайын қиындатуына әкелетін фактор болады. Жеке топтар қорқытып алушылықпен және ығыстырып шығарушылықпен айналасады. Топ ішіндегі бір бірімен қарым-қатынасы ынтымақтастықпен және тендікпен үнемі ерекшеленбейді.Оған қалған көпшіліктен қорғану үшін жеке адамдар кабылдану мүмкін.Аяғында олар өзінің қамқоршылардың ерік, тілегін орындаушы болады. Кейде топ ішінде тең қүқыктылық үшін және лидерлік үшін күресте қақтығыстар пайда болады.

Дегенмен теріс сипатталатын сотталғандардын бірлестігінің төмен жағдайнда жеке бас арасындағы және топ арасындағы қақтығыс шүғыл жағдайды қиындатса да , бірақ олар ситуативтік сипатта болады. Бүйрық ретінде кіші топтардын пайда болуына тиім салу нақты емес, өиткені бүл адамның әлеуметтік табиғатына қайшы болып шығады. Сондаяқ оларды қайта бағыттау және ыдырату жүмысын мақсатты түрде жүргізбеуге болмайды. Осымен байланысты ТМ қызметкерлері кіші топтарға лайықты әсер ету әдістерін және тәсілдерін пайдалана білу керек, үйымдастыру және психологиялық-педагогикалық жағдай жасау керек.

Бірлестіктін орташа деңгейне кіші топтардың едәуір үлкен қауымдықтарға бірлесуы тән. Сондаяқ екі-үш авторитеті топтар және олардың лидерлері бірлестіктін салмағы болады. Көбінесе сондай бірлестігі, жерлестік белгілері бойьнша пайда болады және оның лидердін фамилиясы немесе кличкасы бойынша аталуы мүмкін.

Әтап келген сайын әрбір топ сотталғандарды өз жағына белсенді тарта бастайды. Үлкен топтар ықпал өрісін бөлу үшін, тиым салынған затарды зонаға кіргізу каналдары үшін, өз адамдарын қадірлі орынға тағайндау үшін, басқа топтардын үстінен басым болу үшін күрес жүргізеді. Осындай жағдайда отрядта, бригада да әртүрлі топтардын өкілдерінің арасындағы, жеке бастар арасындағы жай қақтығыстар , топтар арасындағы қақтығыстар үшін кек алуына мүмкіндік сияқты сылтау болады. Егер топтар арасындағы қақтығыстарды шешуде әкімшілік жеке бас арасындағы қарым-қатынастын егжей-тегжейін толық білмесе , сотталғаның нақты қандай топтын күрамында болуын білмесе, онда олардын қолданатын шаралары кейде топтық эксцесстердің күшеюне әкелу мүмкін.

Сотталғандар бірлестігінің жоғары деңгейі мынамен сипатталады: көпшілік таныған лидердің бар болуы; үрылар зандарын орындауымен; оларды бүзған адамдарға катал жаза қолдану; басқа түзеу мекемелерде жазасын өтеп жүрген сотталғандардын әрекетін, стратегиясын үйлестіру, «сходы» орнатуға талаптанып көру, сотталғандардан «общака» материалдык жабдык, қаражат жинау.

Ақырғы уақыта белгіленген теріс сипатталатын сотталғандардын бірлестігінің деңгейінің өсу үрдісі бірнеше жағдалармен себепші болады. Біріншіден сотталғандардын толықтыру лимитін өсуімен байланысты, пенитенциарлық мекемелерінде сотталғандардын әрекетінің әлеуметтік бақылауының әлсіреумен байланысты, олар топ арасындағы субмәдениеті, төмендегілердің жоғарғыларына бағыну, бөліну сияқты жағымсыз әлеуметтік-психологиялық қүбылыстардын пайда болуына әкеледі. Екіншіден сонғы жылдары елде криминогендік шүғыл жағдайдын кенет шиеленісуі, сотталғандардын ортасына әсер етті. Үшіншіден сотталғандар бірлестігінің деңгейінің өсуі осындай нәтижесінде болды, 90-ші жылдары теріс бағыт үстанатын топтарымен, олардын әдет-ғүрыптарымен, дәстурлерімен қүрес іс жүзінде тоқтатылды. Төртіншіден бостандығынан айыру орындарында ұрылардың заңдарының қайта күшейуі.

Осы жағдайда алдын алу шаралары ресми емес өзара әреке етудін дамуына әртүрлі бақылау түрлерін үйымдастыруымен байланысты. Колония әкімшілігі жиі негізінде қатал жазалары жататын авторитарлы, директивті әсер етту әдістерін артық көреді. Бүл тойтарыс беру үшін бірігуіне акеледі, режимнің күшею негізсіз реттінде қабылдауына, сотталғандармен және мекеменің әкімшіліг арасындағы қарама қайшылықтын одан арғы шиеленесуіне әкеледі.

Қазірғы уақыта сотталғандардын ресми емес өзара әрекет ету жүйесін басқару бойынша нәтижелі бағдарлама жоқ. Бірақта пенитенциарлық мекемелердің тәрбие және үйымдастыру мақсатарын қайта қүру мүмкіндігінше, сотталғандарға авторитарлы әсер етту стилінен ізгілікті тым қарым-қатынасқа ауысуы, ресми емес қүрылымы жағымды өзгеріске үшырайды. Сотталғандар тым әлеуметтендірілген болады және әкімшіліке оппозициалы қатынасы кемірек болады. Бүл әсіресе қазірғы жағдайда маңызды, қашан саяси, үлтық, моралды-адамгершілік, әлеуметтік-мәдениеті және діни қарама-қйшылықтар күшеюде.

Бұзылу процессінің дамуына және шиеленісушіліке әкелетін, келесі типтік басқару стилдерін бөледі:

а) мадақтау және жазалау, шешім қабылдауды қалай болса солай еркінше қабылдау;

б) сотталғандардын топтық және жекелеу әрекетін бағалау критериялардын жоқ болуы;

в) әкімшілік әрекетінің қате пікірде болуы және тиянақсыздығы;

г) жазалау жүйесін және қоркытуды қолдануда көңіл аудару;

д) сотталғандардын жеке басында аутқып кетуін іздеу;

е) әлеуметтік-психологиялық келісімге жету әрекеті немесе жалпы бар жағдайды сақтау;

ж) жалпы қайта әлеуметтендіру мақсатына жетуде, мәселелерді шешуде сотталғандардын мүдесін және пікірін ескермеу.

Саратов обласында ІІБ психологиялык лабораториясында қарым-қатынасты теревдетуте және топ арасындағы шиеленусішлікті кемітуге бағытталған, практикалық нүсқалар жете дайындалды.

Тәрбие шараларын үйымдастыруда ресми емес топ мүшелерін , әсіресе түрме субмәдениетінде қарама-карсылық орын алатындарды көпшілік алдында талдауды және әлеуметтік салыстыру жағдайын қашкақтау дұрыс.

Нақты пенитенциарлық мекеменің жергілікті жағдайын еске ала отыра мақсатқа сайкес қайта әлеуметтендіру процесінде сотталғандардын жағымды белсенділігін бағалайтын, олардын әрекетін және қылықтарын
обьективті қортындылауға мүмкіндік беретін көрсеткіш жүйесін жасау.

Топ мүшелерінің нәтижесінің жағымды жетістігі және оларды бағасы
сотталғандардын өз күшімен тікелей байланысты болу керек. Сондай
басқару стилі әлеуметтік әділетсіздікті болғызбайды және әкімшіліктін
атағын көтереді.

Өндірістік бригадаларды реттегенде және оларда бір бірімен жағымды карым-қатынасты дамытуда мақсатқа сайкес сотталғандардын әлеуметтік-демографиялық, үлтық және психологиялық мінезін еске алу керек.

Бригадаға жасы бірдей және өткен криминалды үқсастығы
адамдырды көсуға болмайды, өйткені бүл қарым-қатынастын
түйықталуына, бірлесуіне әкелу мүмкін.

Сотталғандарды жүмыс орындарына реттегенде олардын әртүрлі топтарға жататындығын еске алу керек, бір жүмыс участігінде әртүрлі асоциалды бағыт үстанатын ресми емес қауымдықтарға кіретін адамдардын жиналуын болдырмау керек.Бригада ішінде ресми емес байланысты шектеу үшін оның саны 10-15 адамнаң аспау керек.

Бригадир, өзін өзі басқару органды басқарушы қызмет орнына
кандидатарды тандағанда немесе тағайндағанда, олардын іскерлі
қасиетіне, конструктивті қатынастын психологиялық ептілігіне,
үйымдастыру қабілетіне көңіл аудару керек.

Маңызды мәселелерді бірігіп талдағанда әртүрлі орын алатын топ
мүшелерін белсенді тарту.

Мүмкіншілігіне қарай өмір әрекетін барлық салаларында статусы әртүрлі
сотталғандар үшін бірдей жағдай жасау және бүзушылықты уақытымен
ілтипатқа алу.

Басты практикалық қызметкерлер өз күштерін осындай топтарды талқандауға және қысым көрсетуге бағыттау емес, ал керсінше олардын пайда болуына және дамуына әкелетін жағдайлардын және себептердің көзін жою. Осымен байланысты ресми емес топ мүшелерінің қызметтерін, қүрылымын зерттеп білу қажет. Содан кейін теріс бағыты үстанатын аса қаупті топтардын лидерлерін психологиялык қамауға алу.

Кіші топтардағы лидерлік.

Лидер - бұл топ мүшесі, бірлескен ұжым әрекетін ұйымдастыруын қамтамасыз ету үшін, айқын, арнайы және ереже реттінде маңызды жағдайда спонтанды бейресми басқарушының роліне ұсынылады. Лидерлер («авторитетер») өз билігін күш арқылы бекітпейді, керсінше көпшілікте сыйлы болады. Сотталғандарға лидердін тәуелсіздігі, өзін қорғай білу ептілігі, өз көзқарасын корғауда батылдығы, айыру алдында корқудын жоқтығы тартымды.

Ресми емес лидерлердін әрекетінде басты себеп өз өзін көрсету болады. Мысалы, режимі қатал колонияда бірнешірет сотталғандар үзак мерзімге бостандығынан айырылғандар жазасын өтейді, ресми емес лидерлер орташа алғанда басқа топтардын өкілдеріне карағанда жастау. Нейтралды позицияны устанатын адамдардын жасы олардан үлкендеу. Әрине жастын қауіп катерлі іске баруға күш қуаты, батылдығы жетеді.Бірақ ең бастысы мынада түр, жастарға өздерінің ерекшеліктеріне карай өзі сияқты ортада кереете білу манызды.

Ресми емес лидерлердін әрекетінің пайдақорлы емес себептеріне қарамастан, қандай болсын әрекет орнын толтыруды талап етеді екенің мүтпау керек.

Лидерлер өздеріне ләзде көңіл аударады: олар баскалардан қарағанда күшті киінген, солайша сыртқы түрі статустын көрсеткіші болып табылады. Оларда басқада жеңілдіктер бар, мысалы, олар жеңіл жүмысты істейді немесе тіпті жүмыс істемейді. Қазырғы уақыта сотталғандардын еңбек белсенділігінің төмендеуімен байланысты олар жүмыс істейтіндерден дивидентер алып отырады.

Сотталған авторитетердін бәрі емес лидер-үйымдастырушының ролін алуға талпынбайды. Олар мынаны түсінеді олар колония әкімшілігінің зейін назарында отыр және олардын азғана белсенділігі камауға алу үшін сылтау болу мүмкін. Сондаяқ олар өздеріне есеп береді, зонада олардан басқа авторитетер бар, сондықтан лидерлік үшін күрес қауіпты. Бірақ егер келген сотталған расында да қылмыстық айналада мойындалған жеке бас болса, онда олмен әрдайым есептеседі, оны колонияда болып түратын барлық оқиғалар жөнінде хабарлап түрады, оның келісімі бойынша қүқықа қарсы әрекетер жасалады.

Ереже бойынша ТМ әкімшілігі лидердін нәзікті жақтарын және жақсы жағын зертеп білгісі келеді, олмен психологиялық байланыс орнатқысы келеді, қарым қатынасқа тартқысы келеді, сотталғандардын негізгі көпшілігіне ықпал ету үшін оның атағын пайдаланады. Тәжірибе мынаны көрсетеді, егер сондай сотталғандр қызметкерлермен байланысқа түсе, тек жоғары қызмет орнын алатындармен.

Ресми емес лидердін жеке басына келесі қасиетер тән: жоғары үйымдастыру қабілеті, ақыл ойдын дамуы, кең ой-өрісі, ынталылығы, әмоционалды түрақтылық, уйірлік, криминалды бай тәжірибесі, тапқырлығы, басқаларды түсіну ептілігі, өз өзіне сенімділігі, кара күші және т.б.

Оның әрекетінде әрдайым мотивациалық, ақыл ой және ерлік аспектілері бар. Қазірғы уқыта колонияларда және түрмелерде әртүрлі типті лидерлер жазасын өтейді: «ескілер» және «жана».

- ескі лидерлер 40-50-ші жылдары болған әдет-ғүрыптарға және дәстурлерге сүйенеді;

- жана лидерлер 70-ші жылдардын — бүл жас үрлаушылар, спекулянтар, цеховиктер және қылмыс әрекетке басқа көзқараспен қарайтын адамдар.

Жазаны өтеп жүрген сотталғандар ортасының құрылымы, өзіне келесі әлементтерді қосады: 1) жалпы әлеуметтік ортаның әлементтері (сотталғандарға) жаппай ақпарат құралдардың ықпалы); 2) түзеу мекеменің қызметкерлер ұжымы; 3) тұрмыстық, өндірістік және климаты жағрапиялық жағдайы; 4) сотталғандардың ресми емес бірлестіктері (бригадалар, отрядтар); 5) сотталғандардың микро ортасынан әлеуметтік – психологиялық құбылыстар.

Бақылау сұрақтары

1. ұжым дегеніміз не ?

2. психологиялық климат дегеніміз не ?

3. психологиялық құбылыстың белгілері ?

4. иерархиялық құрылым дегеніміз не ?

5. бейресми топтарға кімдер жатады ?

6. ресми топтардың құрылу себептері ?