Әлеуметтік-психологиялық үрдістін қатарына сотталғандардын бірлесуінің өсуі жатады. Сотталғандардын бірлесуінің үш деңгейін бөлуге болады: төменгі — шүғыл жағдайын аздау кем қиындататын; орташа- оның жағдайына елеулі ықпал етеді; жоғарғы- түзеу мекеменің әрекетін бүзу қабілетілігі.

Теріс сипатталатын сотталғандардын бірлестігінін төменгі деңгейі үшін кіші топтардын бар болуы тән, бірақта іс жүзінде топтар арасындағы бір бірімен байланыс, қарым-қатынас жок,. Теріс бағыт үстанатын сотталғандардын кішкентай топтарға бірігуі әрдайым шүғыл жағдайын қиындатуына әкелетін фактор болады. Жеке топтар қорқытып алушылықпен және ығыстырып шығарушылықпен айналасады. Топ ішіндегі бір бірімен қарым-қатынасы ынтымақтастықпен және тендікпен үнемі ерекшеленбейді.Оған қалған көпшіліктен қорғану үшін жеке адамдар кабылдану мүмкін.Аяғында олар өзінің қамқоршылардың ерік, тілегін орындаушы болады. Кейде топ ішінде тең қүқыктылық үшін және лидерлік үшін күресте қақтығыстар пайда болады.

Дегенмен теріс сипатталатын сотталғандардын бірлестігінің төмен жағдайнда жеке бас арасындағы және топ арасындағы қақтығыс шүғыл жағдайды қиындатса да , бірақ олар ситуативтік сипатта болады. Бүйрық ретінде кіші топтардын пайда болуына тиім салу нақты емес, өиткені бүл адамның әлеуметтік табиғатына қайшы болып шығады. Сондаяқ оларды қайта бағыттау және ыдырату жүмысын мақсатты түрде жүргізбеуге болмайды. Осымен байланысты ТМ қызметкерлері кіші топтарға лайықты әсер ету әдістерін және тәсілдерін пайдалана білу керек, үйымдастыру және психологиялық-педагогикалық жағдай жасау керек.

Бірлестіктін орташа деңгейне кіші топтардың едәуір үлкен қауымдықтарға бірлесуы тән. Сондаяқ екі-үш авторитеті топтар және олардың лидерлері бірлестіктін салмағы болады. Көбінесе сондай бірлестігі, жерлестік белгілері бойьшша пайда болады және оның лидердін фамилиясы немесе кличкасы бойынша аталуы мүмкін.

Әтап келген сайын әрбір топ сотталғандарды өз жағына белсенді тарта бастайды. Үлкен топтар ықпал өрісін бөлу үшін, тиым салынған затарды зонаға кіргізу каналдары үшін, өз адамдарын қадірлі орынға тағайндау үшін, басқа топтардын үстінен басым болу үшін күрес жүргізеді. Осындай жағдайда отрядта, бригада да әртүрлі топтардын өкілдерінің арасындағы, жеке бастар арасындағы жай қақтығыстар , топтар арасындағы қақтығыстар үшін кек алуына мүмкіндік сияқты сылтау болады. Егер топтар арасындағы қақтығыстарды шешуде әкімшілік жеке бас арасындағы қарым-қатынастын егжей-тегжейін толық білмесе , сотталғаның нақты қандай топтын күрамында болуын білмесе, онда олардын қолданатын шаралары кейде топтық эксцесстердің күшеюне әкелу мүмкін.

Сотталғандар бірлестігінің жоғары деңгейі мынамен сипатталады: көпшілік таныған лидердің бар болуы; үрылар зандарын орындауымен; оларды бүзған адамдарға катал жаза қолдану; басқа түзеу мекемелерде жазасын өтеп жүрген сотталғандардын әрекетін, стратегиясын үйлестіру, «сходы» орнатуға талаптанып көру, сотталғандардан «общака» материалдык жабдык, қаражат жинау.

Ақырғы уақыта белгіленген теріс сипатталатын сотталғандардын бірлестігінің деңгейінің өсу үрдісі бірнеше жағдалармен себепші болады. Біріншіден сотталғандардын толықтыру лимитін өсуімен байланысты, пенитенциарлық мекемелерінде сотталғандардын әрекетінің әлеуметтік бақылауының әлсіреумен байланысты, олар топ арасындағы субмәдениеті, төмендегілердің жоғарғыларына бағыну, бөліну сияқты жағымсыз әлеуметтік-психологиялық қүбылыстардын пайда болуына әкеледі. Екіншіден сонғы жылдары елде криминогендік шүғыл жағдайдын кенет шиеленісуі, сотталғандардын ортасына әсер етті. Үшіншіден сотталғандар бірлестігінің деңгейінің өсуі осындай нәтижесінде болды, 90-ші жылдары теріс бағыт үстанатын топтарымен, олардын әдет-ғүрыптарымен, дәстурлерімен қүрес іс жүзінде тоқтатылды. Төртіншіден бостандығынан айыру орындарында үылардын заңдарының қайта күшею.

Осы жағдайда алдын алу шаралары ресми емес өзара әреке етудін дамуына әртүрлі бақылау түрлерін үйымдастыруымен байланысты. Колония әкімшілігі жиі негізінде қатал жазалары жататын авторитарлы, директивті әсер етту әдістерін артық көреді. Бүл тойтарыс беру үшін бірігуіне акеледі, режимнің күшею негізсіз реттінде қабылдауына, сотталғандармен және мекеменің әкімшіліг арасындағы қарама қайшылықтын одан арғы шиеленесуіне әкеледі.

Қазірғы уақыта сотталғандардын ресми емес өзара әрекет ету жүйесін басқару бойынша нәтижелі бағдарлама жоқ. Бірақта пенитенциарлық мекемелердің тәрбие және үйымдастыру мақсатарын қайта қүру мүмкіндігінше, сотталғандарға авторитарлы әсер етту стилінен ізгілікті тым қарым-қатынасқа ауысуы, ресми емес қүрылымы жағымды өзгеріске үшырайды. Сотталғандар тым әлеуметтендірілген болады және әкімшіліке оппозициалы қатынасы кемірек болады. Бүл әсіресе қазірғы жағдайда маңызды, қашан саяси, үлтық, моралды-адамгершілік, әлеуметтік-мәдениеті және діни қарама-қйшылықтар күшеюде.

Бүзылу процесінің дамуына және шиеленісушіліке әкелетін, келесі типтік басқару стилдерін бөледі:

а) мадақтау және жазалау, шешім қабылдауды қалай болса солай еркінше қабылдау;

б) сотталғандардын топтық және жекелеу әрекетін бағалау критериялардын жоқ болуы;

в) әкімшілік әрекетінің қате пікірде болуы және тиянақсыздығы;

г) жазалау жүйесін және қоркытуды қолдануда көңіл аудару;

д) сотталғандардын жеке басында аутқып кетуін іздеу;

е) әлеуметтік-психологиялық келісімге жету әрекеті немесе жалпы бар жағдайды сақтау;

ж) жалпы қайта әлеуметтендіру мақсатына жетуде, мәселелерді шешуде сотталғандардын мүдесін және пікірін ескермеу.

Саратов обласында ІІБ психологиялык лабораториясында қарым-қатынасты теревдетуте және топ арасындағы шиеленусішлікті кемітуге бағытталған, практикалық нүсқалар жете дайындалды.

1. Тәрбие шараларын үйымдастыруда ресми емес топ мүшелерін, әсіресе түрме субмәдениетінде қарама-карсылық орын алатындарды көпшілік алдында талдауды және әлеуметтік салыстыру жағдайын қашкақтау дүрыс.

2. Нақты пенитенциарлық мекеменің жергілікті жағдайын еске ала отыра мақсатқа сайкес қайта әлеуметтендіру процесінде сотталғандардын жағымды белсенділігін бағалайтын, олардын әрекетін және қылықтарын обьективті қортындылауға мүмкіндік беретін көрсеткіш жүйесін жасау.

3. Топ мүшелерінің нәтижесінің жағымды жетістігі және оларды бағасы сотталғандардын өз күшімен тікелей байланысты болу керек. Сондай басқару стилі әлеуметтік әділетсіздікті болғызбайды және әкімшіліктін атағын көтереді.

4. өндірістік бригадаларды реттегенде және оларда бір бірімен жағымды карым-қатынасты дамытуда мақсатқа сайкес сотталғандардын әлеуметтік-демографиялық, үлтық және психологиялық мінезін еске алу керек. Бригадаға жасы бірдей және өткен криминалды үқсастығы адамдырды көсуға болмайды, өйткені бүл қарым-қатынастын түйықталуына, бірлесуіне әкелу мүмкін.

5. Сотталғандарды жүмыс орындарына реттегенде олардын әртүрлі топтарға жататындығын еске алу керек, бір жүмыс участігінде әртүрлі асоциалды бағыт үстанатын ресми емес қауымдықтарға кіретін адамдардын жиналуын болдырмау керек.Бригада ішінде ресми емес байланысты шектеу үшін оның саны 10-15 адамнаң аспау керек.

6. Бригадир, өзін өзі басқару органды басқарушы қызмет орнына кандидатарды тандағанда немесе тағайндағанда, олардын іскерлі
қасиетіне, конструктивті қатынастын психологиялық ептілігіне,
үйымдастыру қабілетіне көңіл аудару керек.

7. Маңызды мәселелерді бірігіп талдағанда әртүрлі орын алатын топ
мүшелерін белсенді тарту.

8. Мүмкіншілігіне қарай өмір әрекетін барлық салаларында статусы әртүрлі сотталғандар үшін бірдей жағдай жасау және бүзушылықты уақытымен ілтипатқа алу.

Ресми емес лидердін жеке басына келесі қасиетер тән: жоғары үйымдастыру қабілеті, ақыл ойдын дамуы, кең ой-өрісі, ынталылығы, әмоционалды түрақтылық, уйірлік, криминалды бай тәжірибесі, тапқырлығы, басқаларды түсіну ептілігі, өз өзіне сенімділігі, кара күші және т.б.

Оның әрекетінде әрдайым мотивациалық, ақыл ой және ерлік аспектілері бар. Қазірғы уқыта колонияларда және түрмелерде әртүрлі типті лидерлер жазасын өтейді: «ескілер» және «жана».

1) ескі лидерлер 40-50-ші жылдары болған әдет-ғүрыптарға және дәстурлерге сүйенеді;

2) жана лидерлер 70-ші жылдардын — бүл жас үрлаушылар, спекулянтар, цеховиктер және қылмыс әрекетке басқа көзқараспен қарайтын адамдар.

3) жана лидерлер 90-ші жылдардын - бүл «смотрящилер» немесе қылмысты қауымдыктарды ұйымдастырушылар.