Құрастырушылар

Д.М. Мергалиев, Ж.С. Абдалимова, З.Н. Смакова

Қолданылған әдебиеттер

  1. Абай Ибраһим Құнанбаев. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Алматы, 1957.
  2. Ақшолақов Т. Керекүлік Майра. Қазақ әдебиеті №10. 5 наурыз, 1996 ж.
  3. Алпамыс батыр хикаясы. Батырлар жыры. Алматы, 1963.
  4. Антология казахской поэзии. М., 1958. 181 с.
  5. Антология казахстанской баянной литературы. Ч. 3. Сост. З.Смакова, А.Гайсин, Д.Мергалиев. А., 2016.
  6. Аравин П.В. Даулеткерей и казахская музыка XIX века. М., 1983
  7. Аравин П.В. Степные созвездия. А., 1979.
  8. Атлас музыкальных инструментов народов СССР. М., 1963. С. 197.
  9. Асафьев Б. О казахской народной музыке // Музыкальная культура Казахстана. Алма-Ата, 1955.
  10. Әжікен С.С. Баян аспабында орындаушылық өнер тарихы: Оқу құралы. Атырау, 2017.
  11. Ән еркесі. Құрастырған Ш.Әбдібаев. Алматы: «Өнер», 1990.
  12. Баженов Л. Древние авторы о Средней Азии (VI век до н.э. – III век н.э.). Хрестоматия. Ташкент, 1940.
  13. Басаргин В.С. Воспоминания. Рукопись. А., 2000.
  14. Басурманов А.П. Баянное и аккордеонное искусство. Справочник. М., 2003.
  15. Бекенов У. Қүй табиғаты. Алматы, 1981.
  16. Беляев В. Очерки по истории музыки народов СССР. Вып. 1. М., 1962.
  17. Бердыбаев Р.С. Традиции акынов-импровизаторов. Проблемы современной тюркологии: Материалы II Всесоюзной тюркологической конференции 27-29 сентября 1976 г. Алма-Ата, 1980.
  18. Бес ғасыр жырлайды. Құрастырғандар: М.Байділдаевпен А.Мағауин. 2 т. Алматы: Жазушы, 1984.
  19. Большая советская энциклопедия. 3 изд. Москва, 1969.
  20. Британов Г. Ф. Русские народные инструменты в советской музыкальной культуре (историко-социологический анализ). Л., 1978.
  21. Бұғыбаева Қ. Адасқан жапырақ. А., 2011.
  22. Валиханов Ч.Ч. Избранные труды. М., 1986.
  23. Виноградов В. Киргизская народная музыка. Фрунзе, 1958. С. 71.
  24. Виноградов В.С. Музыка Советского Востока /М.: Сов. Композитор, 1963.
  25. Вызго Т.С. «Орта Азия музыка аспаптары» Музыкальные инструменты Средней Азии: Ист. очерки / Т.С.Вызго; Под науч. ред. Ф.М.Кароматова, Г.А.Пугаченковой. М., Музыка, 1980.
  26. Газарян С. В мире музыкальных инструментов. М.: «Просвещение», 1989.
  27. Гайсин Г.А. Гармоника и ее разновидности в музыкальной культуре Казахстана (к проблеме взаимодействия национальных культур). Автореферат диссертации на соискание ученой степени ученая степень кандидата искусствоведения. Л., 1986.
  28. Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. М., 1972.
  29. Гизатов Б. Казахский оркестр имени Курмангазы: Очерк творческого пути. А., 1994.
  30. Давыдов Н.А. Теоретические основы переложения для баяна инструментальных произведений. Киев, 1973.
  31. Джансеитова С.С. Казахская музыкальная терминология. Алматы, 1992.
  32. Древнетюркский словарь. Л.: Наука, 1969. 677 с.
  33. Елеманова С.А., Омарова Г.Н., Раимбергенова С.Ш., Щегебаев П.Ш. Казахская музыкальная литература. А., 1993.
  34. Ерзакович Б.Г. Взаимовлияние русской и казахской музыкальных культур / Б.Г. Ерзакович. А-А., 1981.
  35. Ерзакович Б.Г. Народная музыка в Казахстане / Б.Г. Ерзакович. Алма-Ата: Жазушы, 1975.
  36. Жарасова А. Казахский фольклор и проблема самодеятельной песни. Традиционный фольклор в современной художественной жизни. Л., 1984.
  37. Жиенқұлова Ш. Өмірім менің – өнерім. Алматы, 1983.
  38. Жүсіпов Б. Жиделi - Байсын күйлерi. А.: Ғылым, 2000.
  39. Жұбанов А.Қ. «Замана бұлбұлдары». Алматы. 1966.
  40. Жұбанов А.Қ. «Ғасырлар пернесі». Алматы. 1975.
  41. Завьялов В.Р. Пути формирования баянного исполнительства и педагогики в условиях влияния развитых инструментальных культур. Л., 1981.
  42. Записки купца Жаркова. Библиотека для чтения. Т. 126. СПб. 1854. С. 231.
  43. Затаевич А. 500 казахских песен и кюев. Алма-Ата, 1931.
  44. Затаевич А. 1000 казахского народа (песни и кюи). Изд. 2-е. 1963.
  45. Иванин М.И. Внутренняя или Букеевская киргизская орда. Эпоха, 1864, №12.
  46. Измайлова Л., Мұхамбетова А. Зрелость таланта. В кн.: Композиторы Казахстана. Вып. 2. Онер, 1982. Стр. 112.
  47. Исмаилов Е. Акыны. Алма-Ата, 1957.
  48. История казахской музыки. Ғылым, 2000 г. 1-2 томдар.
  49. История Казахстана с древнейших времен до наших дней (очерк). Алматы: Дәуір, 1993. 416 с.
  50. История музыки Средней Азии и Казахстана. М.: Музыка, 1995. 357 с.
  51. История Советского драматического театра в 6 томах. М.: Наука, 1966. Т. 2.
  52. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: «Аруна Ltd» 2010.
  53. Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: «Аруна Ltd» ЖШС, 2005.
  54. Қазақ поэзиясының антологиясы. Алматы, 1993.
  55. Казахская Национальная Академия Музыки. Ред.-сост. Джумакова У.Р., Бакаева И.А., Мылтыкбаева М.Ш. Астана, 2001.
  56. Карагандинское музыкальное училище имени Таттимбета. Караганда, 1989.
  57. Композиторы Казахстана. Вып. 2. Алматы, 1982.
  58. Короглы X. Взаимосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана. 1983.
  59. Қазақ халқының дәстүрлі музыкасы. Сост. Т.Жұмалиева, Д.Ахметбекова, Б.Ысқақов, Ә.Қарамендина, З.Қоспақов. Алматы, 2005.
  60. Қауғабаев О. Көне мұра күмбірі. Лениншіл жас, 1981.
  61. Кетегенова Н.С. Композиторы и музыковеды Казахстана. Справочник. Алматы, 1973.
  62. Композиторы и музыковеды Казахстана. Справочник. Алматы, 1983.
  63. Қожырұлы Б. Қазақ елінің атақты музыка өнерпаздары (антология). Алматы, 2010.
  64. Қоспақов З. Әнші тағдыры. Алматы, 1971
  65. Лафарг П. Очерки по истории культуры. 1926.
  66. Максимов Е.И. Ансамбли и оркестры гармоник. 2 изд., доп. И перераб. М., 1979.
  67. Максимов Е.И. Гармоника в культурно-просветительской работе как важное средство воспитания трудящихся. М., 1972.
  68. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л., 1951.
  69. Маргулан А.Х. О носителях древней поэтической культуры казахского народа/ Ауэзов М.О. Сб. статей к его 60-летию. Алма-Ата, 1959.
  70. Мирек А.М. Гармоника. Прошлое и настоящее. М., 1994.
  71. Мирек А.М. Из истории аккордеона и баяна [Текст] / А.М. Мирек. М.: Музыка, 1967.
  72. Мирек А.М. Справочник по гармоникам. М., 1968.
  73. Момынұлы П. Қазақ музыкасың қысқаша тарихы. 2 том. Алматы-Шымкент, 2002.
  74. Момынұлы П. Қазақ музыкасың қысқаша тарихы. 3 том. Алматы-Шымкент, 2007.
  75. Мұстафин Б., Смақова З. Сырнай үйренудің бастапқы курсы. Алматы, 2003.
  76. Мұстафин Б., Смақова З. Сырнай үйрену мектебі. Алматы: «Білім», 2004.
  77. Нартай Бекежанов. Өсиет. Алматы, 1982.
  78. Новожилов В. Баян: Популярный очерк. М.: Музыка, 1988. Стр. 32.
  79. Орта Азия және Қазақстан музыкасының тарихы. М.: Музыка, 1995. 357 б.
  80. Очерки о композиторах Казахстана. Составитель А.С.Нусупова. Алматы, 2013.
  81. Ошлаков К.К. Школа игры на баяне. Алматы, 1959-1963.
  82. «Өркен» газеті, 10 бет. Алматы, 1990, 6 қазан.
  83. Портреты советских композиторов. Николай Чайкин. М.: «СК», 1986.
  84. Пугаченкова Г., Ремпель Л. Очерки искусства Средней Азии. М.,1982.
  85. Раимбергенов А., Аманова С. Күй қайнары. Алматы, 1990.
  86. Сарыбаев Б.Ш. Қазақ музыка аспаптары. Алматы: Жалын, 1978.
  87. Сапожников П.И. Қазақстанның ақын-сырнайшылар өнері туралы (Оңтүстік Қазақстан облысы материалдары бойынша). Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Көркемөнерден білім беру» сериясы, №1(46) 2016.
  88. Cейфуллин С. Тар жол тайғақ кешу. А.: «Жазушы», 1977.
  89. Смакова З.Н. Об ассимиляции гармоники в традиционную культуру Казахстана: в Материалах Международной научно-практической конференции, посвященной 100-летию со дня рождения П.В.Аравина. Алматы, 2008.
  90. Смакова З.Н. Об историко-культурных предпосылках появления гармоники в Казахстане. «Ғаламат ғұмыр – ғибраты ғасырларда»: в Материалах Международной научно-практической конференции, посвященной 100-летию со дня рождения А.К.Жубанова. Алматы, 2006.
  91. Смакова З.Н. Предисловие к Альбом баяниста. Вып. 2. Авторский нотный сборник З.Смаковой. Алматы, 2003.
  92. Смакова З.Н. Развитие казахстанской баянной школы на примере Казахской национальной консерватории имени Курмангазы: в Материалах Международной научно-практической конференции, посвященной 60-летию Казахской национальной консерватории имени Курмангазы. Алматы, 2005.
  93. Смакова З.Н. Роль гармоники в оркестровой и ансамблевой культуре Казахстана: в Материалах Международной научно-практической конференции «Традиционные музыкальные культуры народов Центральной Азии». Алматы, 2009.
  94. Смакова З.Н. Становление и развитие казахстанской баянной школы. «Высшая школа Казахстана», 1/2011. Алматы, 2011.
  95. Сницарева Т.М. Истоки и этапы становления музыкальной жизни современного села Казахстана /Т.М. Сницарева: дисс канд. искусствоведения: 17.00.02, 1985.
  96. Тарихи тұлғалар. Танымдық-көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. Алматы: «Алматы кітап» , 2009.
  97. Тулегенова Б. Живая песня. М., 1984.
  98. Турсунов Е.Д. Возникновение баксы, акынов и жырау. Алматы, 1999.
  99. Туякбаев Д., Смакова З. Пособие по аранжировке казахских кюев для баяна. А., 1999.
  100. Шейблер Т. Кабардинский фольклор. Советская музыка. 1956. № 6.
  101. Чабан В.А. Становление интонационального стиля искусства гармоники-баяна. Вильнюс, 1985.
  102. Черных И.П. История развития баяна в Павлодарской области. Дипломный реферат. А., 1977.

Мазмұны

II. ҚАЗАҚСТАНДА ГАРМОНИКАНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ

Қазақ халқының музыкалық тұрмысына еніп кеткен, музыкалық аспаптардың тарихын толықтай зерттеу үшін, түркі тілдес халықтардың да аспаптарын жақсы білу қажет. Көрнекті қазақ музыка зерттеушісі, аспаптардың білгірі Б.Сарыбаевтың айтуынша, музыкада да тілдегі секілді екі фактор байқалады екен: бастапқы (төл, өзіне ғана тән) және екінші (басқа халықтардан келіп кірген) [60]. Даму барысында қоғамдық, экономикалық және мәдени қатынастардың әсерінен көршілес қоныстан- ған халықтардың бір-біріне ықпалы зор болған.

Тарихи және географиялық жағынан Орта Азия мен Қазақстан әрдайым Еуразияда ірі көркем мәдениетті тоғыстырушы негізгі торап болған. Бұл әрине, өнердің, оның ішінде музыка өнерінің дамуына зор ықпал етті.

Қазақстан халықтарының дәстүрлі музыкалық өнері түрлі ғасырлық тарихтан өте келе, бай ән-жыр және аспаптық мұралармен толығып, іріктелген. Оны белгілі ақын, жыршы, жырау, күйшілердің бірнеше ұрпағының шығармашылығынан да байқауға болады.

Түрлі музыкалық мәдениеттің ерекше жақтары ретінде пайда болатын, халықтардың тарихи тағдырлары бойынша әлдеқайда жақын болып келетін, кез келген ұлттық өнердің байырғы, өзіндік жалпы типологиялық келбетін ашу, бір процестің екі қыры болып табылады. Айталық, бай әрі өзіндік ерекшелігі бар музыкалық мұрамен түбегейлі байланыс, тарихи қалыптасқан заңдылықтармен арадағы синтез, кеңінен дамыған ұлтаралық байланыстар мен өзара алмасу көркем дамудың ұлттық стильдерді, орындаушылық шеберліктің өсуін жаңартушы бұлжымас факторға айналады. Адамзаттың өмірі мен көркемдік практикасы бізге түрлі халықтар арасындағы ұлттық мәдениет неғұрлым тығыз байланысты болған сайын, олар соншалықты шапшаң әрі баянды дамитынына, сөйтіп олардың өзі өмір сүріп отырған қоғамның, жалпы бүкіл адамзаттың рухани өміріне қосатын үлесі бар екеніне сендіре түседі.

Күн өткен сайын дүниежүзілік қауымдастықтың Шығыс мәдениетіне назары ауа түскендіктен, Орталық Азия мен Қазақстан мемлекеттерінің музыкалық мәдениеті «Шығыс-Батыс» мәселелерін шешу жолындағы алтын көпір болып келеді.

Қазақтың музыкалық аспаптарынан түркі және өзге де көршілес тұратын Азия (Қытай, Моңғолия, Қалмақ) халықтарының аспаптарына ұқсастықты көптеп кездестіруге болады. Қырғыз халық музыкасын зерттеуші танымал ғалым В.Виноградов халық музыкасын байланыстырушы негізгі органикалық тізбектердің Сібірге, Орталық Қазақстан мен Оңтүстік Сібірге, Алтайға қарай созылып жатқанын мәлімдейді. Одан әрі ол «қырғыздың да, қазақтың да музыкасы, бір кездері бір діңгектен шыққан екі өскінге ұқсас болып келетіні туралы да» айтқан [23].

Көне құл иеленушілік заманнан бүгінгі күнге дейінгі, Қазақстанның музыка мәдениетінің даму және қалыптасу тарихы көршілес орналасқан Орта Азия облыстарымен, шығысында Қытай, Моңғолиямен, солтүстігінде Сібірмен, кейіннен солтүстігінде Ресеймен тығыз байланыста сипатталады. Қазақстанда көшпенді мал шаруашылығымен айналысқан көшпенді халықтың (еліміздің бүкіл территориясы бойынша көнеде Дешті Қыпшақ атанған) мәдениетімен қатар, мәдениеттің ерекше түрі – отырықшылық өркениеті де дами түсті. (еліміздің оңтүстігінде орналасқан көне қалалар Отырар, Сығанақ, Баласағұн, Тараз, Шаш (қазіргі Ташкент), Яссы (қазіргі Түркістан), Созақ және тағы басқалар) [49]. Жалпы алғанда, отырықшылық-жер шаруашылығы алқабының тұрғындары мен көшпелі халық арасындағы қарым-қатынас пен өзара әрекет Орта Азия мен Қазақстанның тарихи дамуы барысындағы маңызды ерекшеліктердің бірі болып табылып, сол арқылы музыка өнерінің өзіндік ерекшелігі бар екі түрінің даму жолы анықталады. Сондықтан бір-біріне ұқсас болып келетін музыка аспаптары сол аймақты мекендеген барлық ұлт өкілдерінде қазақтарда, өзбек, түркімен, қырғыздар мен тәжіктерде кездеседі. «Аспаптар дәстүрінің тұрақтылығы кедергі келтірмейді, қайта керісінше, көптеген өзге де мәдениеттермен кеңінен байланысу үшін негіз бола алады». Осыған орай, Т.Вызго «Орта Азия музыка аспаптары» атты еңбегінде «Шығыстың ежелгі өркениетінің жетістіктерін меңгере отырып, Орта Азия (және Қазақстан) үнемі қабылдаушы ел болып қала бермей, кейбір музыкалық аспаптарға қатысты беруші ел де бола білген» [25]. Арфа, лютня, флейта секілді аспаптар ұзақ эволюциялық жолдан өткен.

Осындай кеңінен жайылып жатқан аймақты мекен еткен көшпенді халықтың өткен заманнан бері өзіндік айрықша реңге ие, музыка өнері болатын. Оның әрине, отырықшы-жер шаруашылығымен айналысатын халықтың дәстүрімен өте тығыз байланысты болғаны сөзсіз. Музыка көшпенділердің тұрақты серігі болған. Дәл сол арқылы ол өз ойын, үмітін, үрейін, арманын, өзінің ішкі жан күйзелісі мен сезімін, ынтазарлығын білдірген.

Ежелгі молалар мен қорғандарды қазу барысында археологтар қарапайым музыка аспаптарын да тапқан. Олар: қоңырау мен сылдырмақ, үрмелі және ішекті аспаптар. Жалпы VII – VIII ғасырлар шегіндегі ұзаққа созылған музыка мәдениеті мен мәдени өмірдің даму кезеңі түркілік аймақтың автохтон халқының ортасына етене сіңе бастауымен сипатталады. Дәл осы тұста Б.Гафуровтың тарихи еңбегінен үзінді келтіруге әбден болады [28, 223 б.] «Тұрмыстың әр қырына түркінің ықпалы өте зор болды: сол заманға тән өнер шығармаларында түркілер жиі суреттелген. Түркі халқының поэзиясы мен эпосы, орта азия халықтарының әдебиеті бір-біріне өзара әсер етіп отырған. Орта Азияға келген түркілер орта азия халықтарының жалпы жетістігі болып табылатын мәдени қорды қалыптастырушы байырғы тұрғындар ретінде, діни өмірге және мәдени құндылықтарды қалыптастыруға етене араласқан. Орта Азияның иран тілдес және түркі тілдес халықтарының дәстүрлері, нанымы, салты басталып қана қоймай, синтезге айналуы (оның ішінде Қазақстанның оңтүстігі).

Жалпы музыка аспаптары туралы мағлұматтар берілген дереккөздердің бірнеше түрін айтуға болады.

Олар: 1. материалдық мәдениет ескерткіштері – музыкалық тақырыптармен байланысты археологиялық материалдар: бейнелеу өнерінің шығармалары – фрескалар, қабырғадағы көркем сурет, шағын формадағы мүсіндер (Отырар сазсырнайы) және т.б. Осы секілді заттар Орталық Азияның үлкен территориясынан өте көп табылған (Самарқанд, Турфан, Отырар, Яссы, Топраққала, Пянджикенд қалаларынан және басқалар) [48].