ХХ ғасырдың 20-шы жылдары Қазақстанда көркем өнерпаздар орындаушыларына арналған гармонды жаппай меңгеруге бағытталған ыңғайлы жағдайлар жасалды. Төңкерістен кейінгі дүниежүзілік және азаматтық соғыстары кезіндегі ауыр кезеңде мұндай жаңашылдыққа алғашқы қадам бастаған Бүкіл Одақтық Ленин комсомолы жастар Одағы (ВЛКСМ) болды. «Таза» пролетарлық өнер қалыптастыру үшін түбегейлі ниеттенген «күрескерлер» жаңа идеяларды енгізуге кірісіп кетті. Қазақтың ұлттық аспаптары қуғынға ұшырай бастады. Бұл гармоникада орындаушылықты қолдау туралы Кеңес Одағының «Комсомольская правда» газетіне ұран тасталған уақыттан басталды.
Көптеген жігерлі тілшілер ілгері итермелеуші пролетарлық музыкалық аспап ретінде гармониканың пайдасы үшін, халық ұлттық аспаптарын толықтай ұмытуға шақырды. Осы мәселеге қатысты баспасөз беттерінде қомақты дискуссиялар, даулар пайда бола бастады. Ақындар, жазушылар мен зиялы қауым қазақ халқының орындаушылық өнерін қорғаушылар қатарынан орын алып жатты.
1926 ж. комсомол гармониканы дамытуға қатысты үстемдік жүргізе бастайды. Гармоника туралы жаңа тұрмыстың ұйытқысы, саналы ойын-сауық құралы мағынасындағы әңгімелер айтыла бастады. С.Богославский: «Біз гармониканы шеттете алмаймыз, оның үстіне оны скрипка, пианино және т.б. аспаптармен ығыстырып шығару мүмкін емес. Гармон симфониялық және камералық музыканың негіздерін өзінің репертуарымен құлату, ыдырату қаупін төндіріп отыр.
...Әрбір музыканы сүйетін, қадірлейтін қызметкер, кәсіби мамандар гармоникада, балалайка, гитарада ойнау арқылы шынайы өнерді халыққа қалай тарату туралы ойлануы тиіс».
1926 ж. «Комсомольская правда» газеті Мәскеу қалалық комсомол комитетімен бірлесе отырып, Мәскеу қаласында үздік гармонист атағына Бірінші конкурс ұйымдастырып, «гармониканың мәдени және ағартушылық мәні туралы»; оның танымал мәдени аспаптар (скрипка және т.б.) қатарынан орын алатын бұқаралық музыкалық аспап болып саналатыны туралы мақалалар жариялады.
Комсомолдың бастамашылық жасауымен 1926 ж. Дүниежүзілік гармонисттер конкурсы ұйымдастырылып, Мәскеу, Ленинград және Кеңес Одағының өзге де қалаларында өткізілді. М.М.Ипполитов-Иванов, Л.М.Цейтман, С.С.Богославский секілді ірі музыка қайраткерлері гармониканың халық ішіндегі үдемелі рөлін байқап, оның алатын орны мен мәні туралы өз пікірлерін білдіріп жатты [70].
Бірнеше ай өткен соң республикалық комсомол газеттерінің беттерінен орталық комсолмол органының шешімін өмірге енгізуге арналған төмендегідей шаралар жарық көре бастайды:
1. Комсомол ұйымдарының басшылығымен клубтар, орта білім беру мектептері жанынан гармоншылар үйірмелерін құру, үйірмелердің жетекшілеріне арналған дайындық курстарын ашу.
2. Гармоника дайындау жөніндегі кәсіпорын ашу, олардың бағасын арзандату шараларын алу, гармоникаға арналған әндер мен музыкалық шығармалар жазу.
3. Гармоникада ойнау насихатын арттыру үшін, баспасөз беттерінде осы жұмысқа қатысты барлық қиындықтар мен табыстар туралы мақалалар жарияланды. Гармоншыларды дайындауға арналған тәрбие жұмыстарында баспахана, кино, теледидар және радионың маусымдық шығарылымдары пайдаланылды.
Гармоникаға қолдау көрсету туралы 1926 ж. «Жас қайрат» газетінің үндеуіне қатысты қазақстандық орталық комсомол газеттерінің беттерінде қызу пікірталастар болған. Біреулері, айталық ресейлік әріптестерінің сөзіне қарай, қазақ жастарын музыкаға тәрбиелеу үшін домбырашылар, сыбызғышылар, қобызшылар үйірмелерін құру керек десе, енді біреулері қазақ музыка мәдениетінде домбыраның рөліне аса мән бермей, келешек ұрпақты тәрбиелеу үшін дыбысы әлсіз домбыраның пайдасыз екендігін дәлелдеуге тырысты. Олар гармоника, мандолина, скрипкаға көбірек көңіл бөліп, домбыраның дыбысы төрден босағаға жетпейді, – деді. «...Шыңғырлаған таяқ пен қой шегінен көнерген тыр, тыр, тырдан басқа шығатын дыбыс жоқ», – деп баға берді. Тағы біреулерінің түсінігі бойынша «домбыра заманына сай келмейді. Дыбысталуы жағынан басқа аспаптардан қалыс қалады, сахнада пайдалануға өте қолайсыз деп жатты. Гармонда ойнауды үйренгендер одан әрі рояльді де еркін меңгереді. Жақсы сырнайшы ән-күйлерді ашық жуан дыбыспен орындайтын болады және ол тыңдаушыларын да қызықтыра алады», – деді.
Комсомол ұйымдары гармониканы өзінің басшылығына алу себебі, халық ішінде таптық күресті өршітпей, жастар арасына өз ықпалын жүргізу болатын. «Гармоника – комсомол қызметіне!», «Гармоника – кеңестік қоғам қызметіне!» ұрандары гармониканың дәрежесін социалистік қоғам құру кезіндегі көмекші құрал ретінде одан әрі шарықтата түсті. Комсомолдың ықпалымен болған бастамашылық гармоникада орындаушылықты тарату жұмыстарына одан әрі ынталандыра түсті. Сол уақыттан бастап кеңестік мемлекет пен Қазақстан халқының арасында жүргізілетін саяси, қоғамдық және мәдени-ағартушылық жұмыстар барысында гармоникаға үлкен көңіл бөлінді.
Осы кезеңде Ташкент, Верный, Семей, Орынбор қалаларында конкурстар, слеттер, музыкалық олимпиадалар ұйымдастырылып, оған әнші-гармоншылар, ақын-гармоншылар белсене қатысты. Клубтарда, оқу үйлерінде гармоншылар үйірмелері жұмыс жасады, сол ұжымдардың инструктор-жетекшілері бір орталықтан оқытылды. Осы секілді үйірмелерде гармоникада, баянда ойнауға үйретілді. Сол уақыттардан бастап әнші-гармоншылар тек халық ішінде өтетін мерекелердің ғана емес, түрлі қыдырыстар мен жәрмеңкелердің, жиналыстар мен ереуілдердің де қатысушыларына айналады.
Ашық аспан астында өтетін түрлі мерекелер кезінде дауысының өткір шығуына байланысты, өзге аспаптармен салыстырғанда гармониканың беделі арта түсті.
Сырнай халық аспабына айналды, алайда танымалдылығы мен таралуы жағынан домбырадан кейінгі орынды иеленді.
Жаңа қоғамның қалыптасуы кезеңінде, бірін-бірі толықтай жоққа шығаратын түрлі идеялар, нанымдар пайда бола бастады. Солардың қатарында «Жас қанат» республикалық орталық комсомол газетінің бетінен жарық көрген пікірлерді атауға болады [82]. Қазақ ұлттық аспаптарына қуғын-сүргін мемлекет деңгейіндегі масштабта жүргізілді. Сол уақыттағы Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық комитетінің бұрынғы екінші хатшысы бүкіл ұлттық, оның ішінде қазақ халық аспаптарына қарсы, жаңа социалистік өмірге қайшы келетін аспап ұғымымен ірі саяси науқанды бастайды. Қуанышқа орай, мындай сандырақ тенденция жүзеге аспай, музыкалық қоғам парасатты ойды басшылыққа алып және көне ұлттық мәдениетке қатысты келешек ұрпақ алдындағы жауапкершілікті сезініп, домбыра, қобыз және өзге де, оның ішінде қолданыстағы және қазақ халқының музыка мәдениетінің құрамында дамып келе жатқан ұлттық аспаптарды сақтап қалуды ақылмен шешті. Аталған аспаптарды музыка өмірінен мүлде алып тастауға ешқандай тарихи, болмаса объективті себеп табылмады.
Осындай әбден мезі қылған мәселені біз ушықтыру, болмаса біреулердің пікірлерін қақтығыстыру үшін емес, сол замандағы музыка өмірінде артықшылықтың Қазақстан өмірі мен мәдениетінде кейіннен келген гармоника мен баянға берілгенін мысалмен дәлелдеу үшін қарастырып отырмыз.
Баспасөз беттерінде пайда болған жасанды дебаттардың көбейгеніне қарамастан, халық өз тіршілігімен өмір сүруді, ата-бабадан қалған мұра – ұлттық аспаптарда ойнауды жалғастыра берді. Домбыра, қобыз және гармон халық өмірімен біте қайнасып кетті.
Торғай облысының тумасы қызыл командир Ә.Жангелдиннің керуенінде көркемөнерпаздар үйірмесі құрылып, оның құрамында гармоншылар да болды. Аталған үйірмеге қатысушылар қатарынан кейіннен қазақ сахнасының әйгілі әртістері шыққан.
1928 жылдан бастап республикада халық орындаушыларының облыстық слеті жүйелі өткізіле бастайды. ХХ ғасырдың 30-шы жылдары радиокомитеттер құрылып, оған халық өнерінің қас шеберлері шақыртылатын болған. Танымал қазақ әншілері гармоншылардың сүйемелдеуімен тікелей эфирден өнер көрсетеді. Өнердің жалпылама қарқын алып дамуына қозғау салған 1934 ж. Алматы қаласында өткен І Бүкілқазақстандық халық өнері қайраткерлерінің слеті болды. Сол 1934 ж. домбыра үйірмесінен керемет қазақ халық аспаптар оркестрі құрылып, кейін оны Құрманғазы атындағы Академиялық халық аспаптар оркестріне айналдырған А.Қ.Жұбанов қазақ аспаптарына қатысты дауды біржолата тоқтатты.
1933 ж. Ахмет Қуанұлы Жұбанов Алматы музыка-драма техникумының жанынан ғылыми-зерттеу кабинеті мен музыка-эксперименттік шеберханасын ашады. Шебер – кәсіби мамандар, композиторлар мен орындаушылардың жүргізген зерттеу жұмыстары мен шығармашылық еңбегінің нәтижесінде дайындалған материалдардың формасы, көлемі жасалып, жылжымалы перненің орнына бекітілген пернелер белгіленіп, қолдан жасалған шектердің орнына фабрикалардан шыққан кетгуттар тартылады. Акустика заңына сәйкес домбыра құрылысының жаңартылуы, оның таза және анық, қатты дыбысталуына мүмкіндік берді. Диапазоны кеңіп, халық әндері мен әлемдік классикалық әндерді орындау келешегі ашыла түсті. А.Қ.Жұбановтың, кейін осы бағытта үлкен жұмыс атқарған Ш.С.Қажығалиевтың арқаларында қазақ домбырасы көркем, техникалық, динамикалық және әдемі дыбыс шығару үлкен потенциалы бар, концерттік аспапқа айналды.
Қалай болғанда да, жалпы алғанда, Қазақстанның жаңа өмірін қалыптастыру кезеңінде гармониканың атқарған насихат-ағартушылық қызметі өте зор. Сол кездегі гармоншылар үйірмесі мүшелерінің қатарынан ірі музыканттар мен республика мен Одақ көлемінде танымал болған өнер қайраткерлері өсіп шықты.