10.4 Дің жасушаларының өзін-өзі жаңартуы


Барлық дің жасушаларына тән екі қасиет бар:

- өзін-өзі жаңарту, яғни бөлінгеннен кейін өзгермейтін фенотипті сақтау мүмкіндігі (сараланусыз);

- потенциал (саралайтын потенциал) немесе мамандандырылған жасуша түрлері түрінде ұрпақ беру мүмкіндігі.

Өзін-өзі жаңарту. Денедегі дің жасушаларының популяциясын қолдайтын екі механизм бар:

1) екі түрлі жасуша пайда болатын асимметриялық бөліну (бір бағаналы жасуша және бір сараланған жасуша);

2) стохастикалық бөліну: кейбір бағаналы жасушалар екі мамандандырылған жасушаға бөлінеді, ал басқалары бөлінген кезде екі бағаналы жасуша береді.

Саралайтын потенциал. Вейгерс пен Вейсман жасуша линияларын жасау қабілетіне қарай жіктеді.

Саралайтын потенциал немесе дің жасушаларының потенциалы – бұл әртүрлі жасуша түрлерінің белгілі бір санын өндіру мүмкіндігі. Саралайтын потенциалға сәйкес дің жасушалары келесі топтарға бөлінеді:

1) Тотипотенттік дің жасушалары үш өлшемді байланысқан құрылымдар (ұлпалар, мүшелер, мүшелер жүйелері, организм) түрінде ұйымдастырылған эмбриондық және экстраэмбриондық ұлпалардың жасушаларына дифференциациялануы мүмкін. Мұндай жасушалар толыққанды тіршілік етуге икемді организмді тудыруы мүмкін. Оларға ұрықтанған жұмыртқа немесе зигота жатады. Зиготаның бөлінуінің алғашқы бірнеше циклінде пайда болған жасушалар көптеген биологиялық түрлерде де тотипотентті болады. Алайда, оларға, мысалы, зиготасы бірінші бөліну кезінде тотипотенттілігін жоғалтатын жұмыр құрттар кірмейді. Кейбір организмдерде сараланған жасушалар тотипотенттілікке ие болуы мүмкін. Сонымен, өсімдіктің кесілген бөлігін осы қасиеттің арқасында жаңа организмді өсіру үшін пайдалануға болады.

2) Плюрипотентті дің жасушалары тотипотенттіктердің ұрпақтары болып табылады және экстраэмбриондық ұлпаларды (мысалы, ұрықжолдасты) қоспағанда, барлық дерлік ұлпалар мен мүшелерді тудыруы мүмкін. Осы бағаналы жасушалардан үш ұрық жапырақшалары дамиды: эктодерма, мезодерма және эндодерма. 2015 жылы ғалымдар жасушаның жаңа түрін тапты – орындарға маманданған плюрипотентті дің жасушалары (region-selective pluripotent stem cells). Олар эмбрион денесінің бір немесе басқа аймағын дербес колонизациялайды, содан кейін олар әртүрлі ұлпалардың жасушаларына айналуы мүмкін.

3) Мультипотентті дің жасушалары әртүрлі ұлпалардың жасушаларын тудырады, бірақ олардың түрлерінің әртүрлілігі бір ұрық жапырақшасының шегімен шектеледі. Эктодерма жүйке жүйесін, сезім мүшелерін, ішек түтігінің алдыңғы және артқы бөліктерін, тері эпителийін тудырады. Мезодермадан шеміршек пен сүйек қаңқасы, қан тамырлары, бүйрек және бұлшықет қалыптасады. Биологиялық түрге байланысты эндодермадан тыныс алу мен ас қорытуға жауап беретін әртүрлі мүшелер түзіледі. Адамдарда – бұл ішектің шырышты қабаты, қуықтың уротелийі, сондай-ақ бауыр, ұйқы безі және өкпе.

4) Олигопотентті жасушалар қасиеттері бойынша ұқсас кейбір жасуша түрлеріне ғана дифференциациялануы мүмкін. Оларға, мысалы, қан түзілімі процесіне қатысатын лимфоидтық және миелоидтық қатардағы жасушалар жатады.

5) Унипотентті жасушалар (бластық жасушалар) – қатаң түрде бағаналы емес жасушалар болып табылатын жетілмеген жасушалар, себебі олар тек бір жасуша түрін шығара алады. Олар бірнеше рет өздігінен көбеюге қабілетті, бұл оларды белгілі бір типтегі жасушалардың ұзақ мерзімді көзі болып табылады және бағаналы емес жасушалардан ерекшелендіреді. Дегенмен, олардың өздігінен көбею қабілеті белгілі бір бөліну санымен шектеледі, бұл оларды шынайы бағаналы жасушалардан ерекшелендіреді. Жасушулардың белгілі түрлеріне сараланатын биологиялық жасушаларға, мысалы, қаңқа және бұлшықет ұлпаларының түзілуіне қатысатын миосателлитоциттердің кейбіреулері жатады.