7.1 Клондау түсінігі мен мәні


Κλwn грекше сөзі жас өркен, өскін дегенді білдіреді. Қазір клондары деп жыныссыз көбею арқылы алынған және толығымен бірдей генотиптері бар жануарлар немесе өсімдіктер дараларын айтады. Клондар өсімдіктер арасында өте кең таралған – вегетативті жолмен көбейетін мәдени өсімдіктердің барлық сорттары (картоп, жеміс-жидек өсімдіктері, гладиолустар, қызғалдақтар және т. б.) клондар болып табылады. Қазіргі уақытта әзірленген микроклоналды көбею техникасы қысқа уақыт ішінде табиғи жағдайда вегетативті түрде көбеймейтін өсімдіктердің генетикалық жағынан бірдей үлгілерін алуға мүмкіндік береді.

Жануарларда көбеюдің бұл түрі әлдеқайда аз таралған. Дегенмен, бір организмді екі немесе тіпті бірнеше бөлікке бөлу арқылы көбейетін көп жасушалы жануарлардың 10 астам түрі белгілі (аутофрагментация) және олар толыққанды организмдерге айналады. Бұл жаңа организмдер де клондар болып табылады. Дене жасушаларының бір бөлігін оқшаулау және олардан толыққанды жеке дарақты дамыту арқылы пайда болатын табиғи клондар губкалар немесе гидралар сияқты қарапайым жануарларға ғана тән емес. Тіпті теңіз жұлдыздары мен құрттар сияқты жоғары ұйымдасқан жануарлар да бөліну арқылы көбейе алады. Бірақ омыртқалылар немесе жәндіктер мұндай қабілеттен айырылған. Дегенмен, табиғи түрде пайда болған клондар тіпті сүтқоректілерде де кездеседі.

Табиғи клондар бір ұрықтанған жұмыртқадан шыққан дара зиготалы егіздер деп аталады. Бұл бөлшектенудің алғашқы кезеңдерінде ұрық жеке бластомерлерге бөлінгенде және әр бластомерден тәуелсіз организм дамыған кезде пайда болады. Мысалы, американдық тоғыз жолақты кіреукей (Dasypus novemcinctus) әрқашан төрт дара зиготалы егіз болып туылады. Төрт бластомер сатысында ұрықтың тәуелсіз ұрықтарға бөлінуі – бұл сүтқоректілер үшін қалыпты жағдай.

Мұндай егіздер бір организмнің оқшауланған бөліктері болып табылады және бірдей генотипке ие, яғни олар клондар болып табылады.

Адамдардағы дара зиготалы (немесе ұқсас) егіздер де клондар болып табылады. Адамда туылған дара зиготалы егіздердің ең көп белгілі саны – бес. Адамда егіздердің туылу ықтималдығы аз болып келеді, Еуропа мен Солтүстік Американың ақ нәсілді халқының арасында бұл орташа есеппен алғанда 1 %-ды құрайды. Жапонияда егіздер сирек туылады. Африкалық йоруба тайпасында егіздердің жиілігі барлық туылғандардың 4,5 %-ын құрайды, ал Бразилияның кейбір аудандарында 10 %-ға дейін, бірақ олардың аз ғана бөлігі дара зиготалы болып табылады. Егіздердің туылуына генетикалық бейімділігі бар отбасылар бар, бірақ олар – тек қос зиготалы егіздер.

Бұл қос зиготалы егіздердің пайда болу себебі екі тәуелсіз сперматозоидпен ұрықтанған екі аналық безден екі жұмыртқаның бір уақытта шығуы болып табылады.

Бір мезгілде овуляция генетикалық сипатта болуы мүмкін гормондық жүйенің белгілі бір бұзылуына байланысты. Адамда ұрықтың бөлінуінің және дара зиготалы егіздердің пайда болуы жүретін себебі белгісіз. Бұл құбылыстың жиілігі адамның барлық популяцияларында шамамен 0,3 %-ды құрайды.

Белгісіз себептермен ұрықтың соңына дейін бөлінбеуі өте сирек кездеседі. Содан кейін сиам егіздері деп аталатын жабысқан (дәлірек айтсақ, бөлінбеген) егіздер туылады. Барлық ұқсас егіздердің төрттен бір бөлігі «айналық» болып табылады, мысалы, егіздердің бірі солақай, екіншісі оңқай болады, біреуінде бастың жоғарғы жағындағы шаш сағат тілімен бұралған, екіншісінде қарсы, біреуінде жүрек сол жақта, ал бауыры оң жақта орналасқан, бірақ екіншісінде керісінше болады. Ғалымдар егіздердің «айналығы» дамудың жеткілікті кеш сатысында ұрықтың бөлінуінің салдары деп санады.

Осылайша, жануарлар мен адам клондары қалыпты табиғи құбылыс болып табылады. Бұл факт адамның клондауына байланысты кейбір сұрақтарға бірден жауап беруге мүмкіндік береді: клондар қалыпты, толыққанды адамдар, олар барлық басқа адамдардан тек генетикалық егіздерімен ерекшеленеді. Олар бірдей генотиптері болғанымен, тәуелсіз, дербес организмдер болып табылады. Сондықтан клондау арқылы өлместікке жетудің кез-келген үміті мүлдем негізсіз болады. Сол себепті клондар өздерінің «генетикалық түпнұсқасы» жасаған әрекеттері үшін жауап бере алмайды.