Эволюцияның синтездік теориясы мен трансгеноздың байланысы туралы қандай болжамдар жасауға болады? Табиғи ортаның ластануы мен жойылуының, сондай-ақ демографиялық «жарылыстың» өсіп келе жатқан ауқымы аясында генетикалық түрлендірілген өсімдіктер мен жануарлардың кең таралуына қандай зардаптар әкеледі? Осы және басқа сұрақтарға жауаптарды қайдан және қалай іздеу керек? Адамның табиғатты өзгертетін іс-әрекетінде генетикалық инженерияны қолдану қаупінің дәрежесі оның білім деңгейіне ғана емес, сонымен бірге Табиғатпен қарым-қатынасын үйлестірудің маңызды қажеттілігін түсінуге пропорционалды екені анық. Қазіргі уақытта ГТО қолдану қаупін бағалаудағы негізгі пікірталас ақырғы өнімге бағытталған, ал генетикалық инженерияның ықтимал эволюциялық салдары назардан тыс қалады.

Көптеген миллиондаған басқа биологиялық түрлерден ерекшеленетін Homo sapiens маңызды ерекшелігі – бұл шектеулі өмір сүру кеңістігінде адам популяциясының тығыздығының жоғарылауымен, оның санының өсуі жеделдетілген қарқынмен жалғасады. Басқаша айтқанда, адам «өлшеусіз түр» болып табылады, яғни оның популяциясының саны өзін-өзі реттеу заңдарына бағынбайды. Homo sapiens тағы бір ерекшелігі – оның абиотикалық және биотикалық ортаны түрлендірудегі ерекше қабілеті.

Генетикалық инженерия (тұқым қуалаушылықты өз еркімен басқару)  мүмкіндіктерінің ашылуымен адамзат Жер бетінде әлі болмаған және даму заңдылықтары ешкімге белгісіз осындай тірі әлемді құру мүмкіндігіне жақындады. Алайда, адам биосфераға әсерін арттыра отырып, эволюция заңдары мен жаңа технологияларға ғана емес, сонымен қатар саналылық пен ұстамдылыққа негізделген басқа стратегиялық мақсаттар мен «өмір сапасының» жаңа өлшемдеріне сүйенуі керек. Тірі материяның белгілі бір заңдарға сәйкес дамуы (олардың көпшілігі бізге әлі белгісіз), тірі организмдердің тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік заңдарының өзгеруіне адамның араласу қаупін мүлдем төмендетпейді.

Сонымен қатар, генетикалық инженерия Homo sapiens қалауына (және кейде қисынсыз тілектеріне) сәйкес жаңа генотиптердің «экологиялық мамандану» процестерін елемей, «шекарасыз будандастыру» жүргізеді, бұл сөзсіз биосферада қалыптасқан сукцессиялық процестерінің барысын өзгерте алады. Өсімдіктердің, жануарлардың, микробтардың және вирустардың белгілі бір түрлерінің бақылаусыз таралуының салдарының мысалдары өте көп және мәлім. Сонымен қатар, бұл апатты жағдайлардың барлығын «сынауықта алынған құбыжықтар» емес, ұзақ эволюциямен дәлелденген организмдер (балдырлар, микроорганизмдер, вирустар, гүлді өсімдіктер, жануарлар және т. б.) тудырды.

Биосфераның биологиялық әртүрлілігі оның экологиялық тепе-теңдігінің негізінде жатыр, бұл өз кезегінде тіршілікті қамтамасыз етудің және Homo sapiens-тің өзінің негізгі факторы болып табылады. Қазірдің өзінде 5 мың мәденилендірілген өсімдік түрлерінің ішінен адам қазіргі уақытта өзінің азық-түлік қажеттіліктерінің 90 %-ын қанағаттандыру үшін тек 20-сын пайдаланады, оның 14-і тек екі тұқымдасқа жатады, бұл генетикалық түрлендірілген өсімдіктері мен сұрыптарының кең таралуы кезінде агроэкожүйелердің биологиялық және генетикалық әртүрлілігінің айтарлықтай төмендеуінің нақты қаупін көрсетеді. Дәстүрлі селекция әдістерімен жасалған генетикалық ұқсас сұрыптар мен будандарды жаппай өсіріп-өндіру нәтижесінде, ХХ ғасырда дүние жүзіндегі ауыл шаруашылықтарды гельминтоспориоз, өсімдік таты, фомопсис және т. б. эпифитотиялары теңселдірді.

Генетикалық инженерия микро немесе макроэволюция факторы бола ма? Микроэволюция процесінде түрлерден жоғары емес белгілер пайда болатыны белгілі, ал генетикалық инженерия түрлердің таксономиялық тұрғысынан ең алыс туыстық белгілері бар өсімдік формаларын жасауға мүмкіндік береді. Демек, әртүрлі өсімдіктер дүниесіне жататын түрлердің репродуктивті оқшаулануын жеңе отырып, трансгеноз, шын мәнінде, эксперимент бола отырып, макроэволюциялық процесті қамтамасыз етеді. Осылайша, біз тек форманы қалыптастыру процесін басқару туралы емес, оның ішінде соңғы 10 мың жыл ішінде атаусыз және әйгілі өсімдік селекционерлері жасаған жабайы түрлермен будандастыру арқылы ғана емес, сонымен қатар «шекарасыз будандастыру» тән ерекшелігі болып табылатын түр түзілу процесін басқару туралы айтып отырмыз. Бұл өз кезегінде трансгеноздың адамның тікелей араласуы тек селекцияға ғана емес, эволюцияға да қатысты емес екенін білдіреді.

Сонымен қатар, маңызды эволюциялық көріністердің бірі – жоғары сатыдағы организмдердегі морфогенез бен бейімделу реакцияларының бірігуінің жоғары деңгейі. Нәтижесінде, соңғыларының өзгергіштігі, әсіресе мейоздық рекомбинация процесінде, кездейсоқ емес болып саналады. Демек, табиғи эволюция процесінде жоғары сатыдағы эукариоттар кез-келген өзгеріске қабілетті емес және олардың генетикалық тұрақтылығы (status quo) көптеген механизмдермен қамтамасыз етіледі (репродуктивті оқшаулану, эпигенез, табиғи сұрыпталу процесінде жойылуы және  т. б.). Табиғатта сансыз формалардың арасында көптеген мысалдар мен бейімделмеушіліктер, соның ішінде деформациялар (бейтарап, мағынасыз және зиянды белгілер) бар екені даусыз. Алайда, бұл өзін-өзі реттеу мен өзін-өзі дамытуды қоса алғанда, бейімделу процестері мен механизмдерін күшейтуді қоса алғанда, тірі әлемнің реттелуінің жалпы көрінісін өзгертпейді.

Трансгеноздың пайда болуымен түрлердің гендік қоры жабық жүйеден ашық ақпараттық жүйеге айналады, ал дивергентті эволюция конвергентті болады.

Осылайша, трансгенозды кеңінен қолданған кезде эволюциялық жағдай түбегейлі өзгереді деп болжауға болады: тарихи мәдени түрлер мен өсімдіктердің жабайы туыстары болып табылатын ақпараттық жабық жүйелер Жердің барлық тірі организмдерімен тікелей генетикалық ақпарат алмасуға ашық болады. Биосферадағы эволюциялық процестің жылдамдығы мен бағыты ГТО санының көшкін тәрізді өсуінің әсерінен айтарлықтай өзгеруі мүмкін. Бұл жағдайда биосферадағы болжанбайтын сукцессиялар трансгендік организмдердің қоршаған ортаны қалыптастыру мүмкіндіктерін жүзеге асыру нәтижесінде пайда болуы мүмкін. Биоценотикалық қатынастардың көптеген нұсқалары, соның ішінде консорциялардың қалыптасуы эволюциялық түрде сыналғанын ескеріңіз. Сонымен қатар, ГТО кең таралған кезде ақпараттық ортаның немесе оның құрамдас бөліктерінің өзгеруі экзометаболиттердің құрылымына, биогеохимиялық циклдарға, қоректік тізбектерге, биосинтез процестеріне, биогеоценоз популяцияларының динамикасы мен генетикалық құрылымына және т. б. әсер етуі мүмкін.