5.5 Селекция мен генетикалық инженериядағы эволюциялық тәсілдер


Мәдени өсімдіктер ұзақ, әрі соңғы онжылдықтарда жоғары өнімділікке арналған біржақты селекцияның нәтижесінде  S-стратегтерге (абиотикалық және биотикалық ортаның қолайсыз және экстремалды жағдайларына шыдай алатын фитоценоздық және экотиптік патиенттерге) ғана емес, сонымен қатар бәсекеге қабілеттілігі жоғары К-стратегтерге (виоленттерге) тән көптеген негізгі және бейімделгіш экологиялық-фитоценоздық қасиеттерін ішінара, кейде толығымен жоғалтты. Агрофитоценоздардағы тіршілік ету түрі бойынша өсімдіктердің өсірілген түрлері көбінесе R-стратегтерінің биоценотикалық түріне, яғни бәсекелестік болмаған кезде және ресурстар болған кезде түрлер санының күрт артуына немесе көбеюіне қабілетті жалған эксплеренттерге жатады. Осыған байланысты трансгеноздың мүмкіндіктерін пайдаланатын өсімдіктер селекциясының бейімделген жүйесіндегі эволюциялық тәсілдер ерекше назар аударуға тұрарлық.

Сыртқы ортаның қолайсыз және экстремалды жағдайында метаболизмдік процестер, соның ішінде мейоздағы ферментативті реакциялардың қалыпты жүруі бұзылады. Сонымен қатар, түрдің генетикалық жүйесінің status quo күйін қамтамасыз ететін ақпаратқа қарсы жүйелер әлсірейді: қалпына келу тежеледі, конъюгация мен кроссинговердің гомологтылығы бұзылады, патогендермен зақымдалуына төзімділік төмендейді және т. б.

Табиғи популяциялардан мәдени флора мен фауна түрлерін бөлуі, олар үшін жалпы эволюциялық анықталған генетикалық өзгергіштік заңдарына сәйкес жүрді. Сонымен қатар, жоғарыда айтылғандай, табиғи түраралық будандастыру нәтижесінде табиғатта пайда болған мыңдаған будандар сипатталған. Мәдениетке белгілі бір түрлерді енгізе отырып, адам табиғатқа еліктеді немесе өзі жасаған «доместикация синдромын» қолданды (жүгері, тары және басқа дақылдардағы бір хромосомадағы шаруашылыққа құнды белгілердің үйлесуі), бұл мәдени өсімдіктердің жабайы туыстарының өздігінен жойылуына әкелмегені белгілі. Сондықтан, ГТ-дақылдарын ақылға қонымды пайдалану арқылы биологиялық әртүрлілікке негізделген биосфераның экологиялық тепе-теңдігін сақтауға болады.

Сонымен қатар, ГТ-өсімдіктерінің кең таралуы түраралық және түрішілік бәсекелестікке, тіпті кейбір тарихи бейімделген түрлердің ығыстырылуына әкеледі деп болжауға болады. Сонымен қатар, трансгендік формалар адамның «қисынсыз сұраныстарына» және нарық жағдайына жауап бере отырып, қарапайым сұрыптарға қарағанда бәсекеге қабілетті болғанымен, эволюциялық сенімділік пен биосфералық үйлесімділікке ие емес екенін ескеру қажет.